Makulova shaxnoza karimovna

BUXORO PSIXOLOGIYA VA XORIJIY TILLAR INSTITUTINING
SIRTQI BO`LIMI AMALIY PSIXOLOGIYA TA’LIM YO’NALISHI
S1-21 AP-GURUH TALABASI

MAKULOVA SHAXNOZA KARIMOVNA

“EKSPERIMENTAL PSIXOLOGIYA”

FANIDAN TAYYORLAGAN

REFERAT

MAVZU: YO’NALISHLAR EVOLYUTSIYASI, ULAR O’RTASIDAGI CHEGARALAR UYG’UNLIGI
Reja:
1.Evolutsiya haqida tushuncha
2.Charlz Darvinning evolutsiyani o’rganishdagi tadqiqot ishlari
3. Tur - evolyutsiya jarayonining asosiy bo’g’inidir.
4. Biologik evolyutsiya sodir va tuzilish
5.Evolutsiyaning asosiy yo’nalishlari
Evolutsiya, biologiyada tirik organizmlarning tarixiy oʻzgarishi. Evolutsiyada tabiiy tanlanish taʼsirida mutatsiyalardan organizmlarning tashqi muhit sharoitiga moslanishiga olib keladigan belgilar va xususiyatlar kombinatsiyasi shakllanadi. Evolutsion oʻzgarishlar dastlab yoʻnaltirilgan oʻzgarishlar tarzida populyatsiyalarda namoyon boʻladi. Evolutsiyaning elementar omillari qatoriga mutatsiya va tabiiy tanlanish bilan birga populyatsiyalardagi individlar sonining oʻzgarib turishi va populyatsiyalarning alohidalanishi (qarang Genlar dreyfi), shuningdek, meyotik drayv (geterozigotalarning ajralishida genlar chastotasiga nisbatan tasodifan taqsimlanishning buzilishi) ham kiradi. Populyatsiyalardagi evolutsion oʻzgarish yangi turlarning hosil boʻlishiga (qarang Tur hosil boʻlishi) yoki turining oʻzgarishiga olib keladi. Evolutsiya sabablari, harakatlantiruvchi kuchlari, mexanizmlari, tezligi va uning umumiy qonuniyatlari evolutsion biologiya oʻrganadi (qarang Evolyutsion taʼaimot). Baʼzan "Evolutsiya" terminining filogenez termini sinonimi sifatida ham qoʻllaniladi. "Evolutsiya" soʻzi birinchi marta Shveysariya tabiatshunosi va faylasufi Sh. Bonne (1762) tomonidan embriologiyaga oid ishlarda qoʻllangan.

Biologiyada evolutsiya (lotincha: evolution — „avj olish“) atamasi ostida organizmlar guruhi ichidagi irsiy belgilardagi farqlar kelib chiqishi tushuniladi. Bu belgilar nasl qoldirish oqibatida ajdodlardan avlodlarga koʻchirulivchi genlar ifodalanishidir. Shu genlardagi mutatsiyalar oʻzgargan yoki yangi belgilar keltirib chiqarib, organizmlar orasidagi farqlarni paydo qila oladi. Yangi belgilar, shuningdek, organizmlar guruhlari yoki turlar orasida (gorizontal gen koʻchishi oqibatida) ham kelib chiqishi mumkin. Biologiyada, evolutsiya ushbu belgilarning tabiiy tanlanish va/yoki genetik dreyf oqibatida tayinli bir guruh ichida keng tarqalishi yoki aksincha, yoʻqolib ketishida namoyon boʻladi, deb qabul qilingan.
Tabiiy tanlanish yashab qolish va nasl qoldirish uchun foydali belgilarning saqlanib qolishi va yoyilishi, zararli belgilarning esa kamayishiga sabab boʻluvchi jarayondir. Bu hodisa foydali belgilarga ega organizmlarning nasl qoldira olishi qobiliyati kuchayib, shu belgilarning keyingi avlodlarga qoldirilishi tufayli yuz beradi. Koʻp avlodlar davomida belgilarning kichik, tasodifiy va omadli oʻzgarishlari oqibatida moslashuvlar roʻy berib, shu belgilarga ega organizmlar tabiiy tanlanadi. Genetik dreyf esa irsiy belgilar chastotasida tasodifiy oʻzgarishlar hosil qiladi. Genetik dreyf oqibatida paydo boʻlgan oʻzgarishlar saqlanib qolishi berilgan individ yashab qolib, nasl qoldirish yoki qoldirmasligiga bogʻliq boʻladi.
Turlarning bir taʼrifi ularni oʻzaro qoʻshilib, nasldor avlod qoldira oladigan organizmlar guruhidir, deydi. Biroq, turlar oʻzaro koʻpayishdan xoli guruhlarga ajralganida, mutatsiya, genetik dreyf va yangi belgilarning tabiiy tanlanishi avlodlar davomida farqlar yigʻilishiga va yangi turlar paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin. Organizmlar orasidagi oʻxshashliklar ular shunday jarayon orqali umumiy ajdoddan (yoki umumiy genofonddan) kelib chiqqanligidan guvohlik beradi.
Yerdagi turlarning vaqt oʻtishi bilan oʻzgargani 19-asr boshlaridayoq maʼlum boʻlsa-da, bu qanday qilib yuz bergani noaniq edi. Evolutsiyaning tabiiy tanlanish vositasida roʻy berishi haqidagi nazariya shu oʻzgarishlar yuz berishi mexanizmini izohlab berdi; bu Charles Darwin va Alfred Russel Wallace tomonidan oʻrtaga tashlangandi va Darwin'ning 1859-yilda yozilgan Turlarning kelib chiqishi haqida kitobida yoritilgandiBu nazariya odamlar ilohiy kuch tomonidan hayvonot olamidan ajratilganiga ishonuvchi diniy peshvolar qarshiligiga uchradi. 1930-larda Darwin tabiiy tanlanishi Mendel'ning nasldorlik nazariyasi bilan qoʻshilib, zamonaviy evolutsion sintez shakllandi; u evolutsiya birliklari (genlar) va mexanizmi (tabiiy tanlanish) orasida aloqa oʻrnatdi. Bu nazariya koʻp narsani izohlovchi va bashorat qila oluvchi boʻlib chiqib, zamonaviy biologiyaning asosiy tashkillashtiruvchi prinsipiga aylandi va Yerdagi hayot shakllari orasidagi farq va oʻxshashliklarni tushuntirib bera old.Evolutsiya eng avvalo insonlar va barcha tirik organizmlaring kelib chiqish tarixini oʻrganadi. Evolutsiya faqatgina tirik organizmlarda balki barcha narsalarni kelib chiqish jarayonini oʻrganadi
Charlis Darvinning evolutsion olam nazariyasi
Darvinizmning mazmuni.Inson qadim zamondan beri organik olamning ikki xossasiga ajablanib qaragan. Bu xossalardan biri uning nihoyatda xilma-xilligidir. Hozirgi vaqtda o'simliklarning 500 000 dan, hayvonlarning 1 500 000 dan, zamburug'larning 100 000 dan ortiq turi mavjud. Agar shular qatoriga qadimgi geologik era va davrlarda yashab, so'ngra qirilib ketgan 7 000 000 hayvon, 300 000 o'simlik turini qo'shsak, haqiqatan ham organik olamning xilmaxilligiga hech qanday shubha qolmaydi. Har bir organizm turi tuzilishi, hayot faoliyati, yashash muhiti bilan bir-biridan keskin farq qiladi.
Organik olamning ikkinchi ajoyib xossasi organizmlar-ning tuzilishi va hayot faoliyatiga ko'ra tevarakatrof muhiti-ga moslashganligidir. Masalan, shimoliy o'lkalarda yashaydigan hayvonlar oq rangda, cho'l zonasidagi hayvonlar shu yer rangida ekanligi, baliq tuzilishiga ko'ra suv muhitiga, qushlar esa havo muhitiga moslashganligi bunga yaqqol misoldir.
Organizmlarning xilma-xilligini va moslanish sabablari-ni tushuntirishda idealistik va materialistik oqim tarafdorlari o'rtasida ko'p asrlar mobaynida keskin kurash davom etgan.
Idealistik oqim tarafdorlari ruh birlamchi, materiya ikkilamchi, shunga ko'ra, fan va amaliyotga asoslanib, tabiat qonunlarini bilib bo'lmaydi, bu qonunlar faqat xudoga ma'lum, degan fikrni quvvatlaganlar. Bu oqim din bilan chambarchas bog'liq bo'lib, uning bevosita yoki bilvosita nazariy ifodasidir.
Materialistik oqim tarafdorlari esa aksincha, barcha borliq, olam asosida materiya yotadi, hayot va nihoyat ong ham materiyaning rivojlanishi tufayli vujudga kelgan, deb ta'lim beradilar. Tabiiyot fani rivojlanishi tarixida uzoq vaqt metafizika va idealizm hukmronlik qildi. Biologiyadagi kreatsionizm va teleologiya oqimlari buning yaqqol misolidir. Kreatsionizm barcha olam, shu jumladan, organik olam vakil-lari — o'simliklar, hayvonlar va odam xudo tomonidan yaratilgan, ular o'zgarmas, qotib qolgan, deb uqtiruvchi reaksion ta'limotdir. Teleologiya oqimi esa organizmlar tuzilishidagi moslanuvchanlik xudo tomonidan yaratilgan, chunki u olamni yaratishda ma'lum maqsadlarni ko'zlagan, deb ta'kidlaydi.
Darvindan oldin va keyin ham, organik olam qotib qolmaganligi, o'zgarishi to'g'risida bir qancha nazariyalar vujudga kelgan. Biroq bu nazariyalarga ko'ra, organik olamning evolyutsiyasi ayrim biror omilning ta'siri natijasidir, deb tushuntirib keldilar. Organik olamning evolyutsiyasi organizmlarning takomillashishga intilishi (Lamark), alohida bo'lishi— alohidalanishi (Vegener), mutatsion o'zgaruvchanlik (de Friz), muhitga nisbatan adekvat moslashuvchi o'zgaruvchanlik (Lisenko) asosida amalga oshadi, degan g'oyalar shular jumlasidandnr.
Organik olamning evolyutsiyasi faqat yagona omil ta'siri natijasidan iborat, deb tushuntirish o'lik va tirik tabiatning o'ziga xos xossalarini chuqur anglamaslik, materiyaning mexa-nik, fizik-xiviyaviy harakat formalari bilan biologik harakat formalari o'rtasidagi farqqa tushunib yetmaslik oqibatidir. Organik olamning rivojlanishi ba'zi olimlar tomonidan e'tirof etilgan va uni bir tomonlama tushunishga urinish bo'lgan bo'lsa ham, lekin har bir hayvon va o'simlikning o'zi yashayotgan muhit sharoitiga moslashganligi to'g'risidagi masala XIX asrning yarmigacha aniqlanmagan bo'lib, bu soha ydealizm uchun katta tayanch bo'lib xizmat qildi.
Angliyalik buyuk tabiatshunos olim Charlz Darvin 1859 yili o'zining «Происхождение видов путем естественного отбора или сохранение благоприятствуемнх пород в борьбе за жизнь» (Tabiiy tanlanish yo'li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun moslashgan zotlarning saqlanib qolishi) degan mashhur asarini nashr ettirdi. Bu asarda u hozir mavjud bo'lgan barcha o'simliklar, hayvonlar, odam to'satdan yaratilmay, balki million yillar davom etgan tarixiy rivojlanish mahsuli ekan-ligini isbotlab berdi. Shu bilan bir qatorda, organizmlar-ning xilma-xil moslanish sabablarini materialistik nuqtai nazardan yoritdi.
Darvin organik olamning evolyutsiyasi to'g'risidagi ta'li-motni yaratishda tabiyotshunoslikning turli sohalari (siste-matika, qiyosiy anatomiya, embriologiya, biogeografiya, paleon-tologiya va boshqa fanlar) da to'plangan ma'lumotlarga, yangi zot va navlar chiqarish sohasidagi ko'p asrlik seleksiya yutuq-lariga hamda o'zi olib borgan kuzatish, tajriba natijalariga, ilmiy xulosalarga tayandi. U juda ko'p dalillarga asoslanib, organik olamning evolyutsiyasi hech qanday ilohiy kuch ishti-rokisiz amalga oshishi, bu jarayonni harakatlantiruvchi kuch-lar —omillar o'zgaruvchanlik, irsiyat va tabiiy tanlanish ekan-ligini ko'rsatib berdi. Darvinning evolyutsion ta'limoti fan tarixida birnnchn bo'lib biologiya sohasidagi idealistik va metafizik dunyoqarashga qaqshatqich zarba berdi va biologiya fani kelgusida ilmiy asosda rivojlanishiga zamin yaratdi. Idealistik va metafizik oqim tarafdorlari hamda ruhoniy-lar Darvinning evolyutsion ta'limotiga zarba berishga, uni tamomila qo'porib tashlashga urindilar. Lekin jahonning yirik tabiyotshunos olimlari T. Geksli, Dj Guker (Angliya),
F. Myuller, E. Gekkelь, K. Gegenbaur (Germaniya), A. O. Kovalevskiy, I. I. Mechnikov, V. O. Kovalevskiy, K. A. Timiryazev, I. M. Sechenov, A. H. Seversov (Rossiya) va boshqalar evolyusion ta'limotni himoya qildilar va uni biologiya fanining turli sohalariga tatbiq etib, mazmunini yangi dalillar bilan boyitdilar. Natijada XIX asrning ikkinchi yarmida biologiya fanining yangi sohasi — darvinizm vujudga keldi. Evolyutsion ta'limot keyinchalik genetika, ekologiya, molekulyar biologiya, bioximiya kabi fanlar yutug'i zaminida mazmunan yanada boyidi va oqibatda XX asrnng 30—50- yillariga kelib, hozirgi zamon darvinizm fani, ya'ni evolyutsiyaning sintetik nazariyasi yaratildi.
Darvinizm organik olamning tarixiy rivojlanishini va uni idora etishning umumiy qonuniyatlarini o'rgatuvchi fandir. Darvinizm haqiqiy evolyutsion ta'limotdir.
Evolyutsiya tabiatdagi turli narsa, hodisalarga mansub. Ma-salan, astronomiyada sayyoralar va yulduzlar evolyutsiyasi, geologiyada Yer evolyutsiyasi, biologiyada esa organik olam evolyu-siyasi to'g'risida fikr yuritiladi. Ma'lumki, Yerda hayot azaldan bo'lmay, bundan 2—3 milliard yil muqaddam, jonsiz materiyadan vujudga kelgan. Biologik evolyutsiyaning sodir bo'lish jarayoni va natijasi xilma-xildir. Biologik evolyutsiya natijasida populyatsiyalarning genetik tarkibi, moslanishlarning shakllanishi, turlar vujudga kelishi va nobud bo'lishi, biogeotsenoz hamda biosferaning bir butun holda o'zgarishi ro'y beradi. Binobarin, hozirgi zamon darvinizm fani turli darajadagi biologik sistemalarning evolyutsiyasi jarayonini o'rganadi.
Evolyutsiya nazariyasining asosiy prinsiplari Evolyutsion nazariyani tadqiq qilish ikkita prinsipga asoslanadi. Ulardan biri tarixiy prinsip bo'lib, bu prinsipga muvofiq, o'tgan davrlarda organik olamda sodir bo'lgan voqea-hodisalarni o'rganish asosida hozirgi tirik organizmlarning tuzilishi, kelib chiqishi aniqlanadi. Ikkinchi prinsip aktualizm hisoblanadi, mazkur prinsipga ko'ra, hozirgi tirik organizmlarning turli darajadagi tuzilishini va funksiyasini o'rganish asosida qadimgi davrlarda organik olamning rivoj-lanishida ro'y bergan hodisalar haqida mulohaza yuritiladi.
Evolyutsiya jarayonini o'rganish usullari
Evolyutsiyani tarixiy prinsipga asoslanib tadqiq qilish taqqoslash va genetik usullardan keng foydalanishni taqozo etadi. Odatda, biologiyaning ko'p sohalarida taqqoslash usulidan keng foydalaniladi. Chunonchi, anatomiya yordamida organizmlar tuzilishidagi o'xshashlik va farqqa qarab, ular o'rtasidagi qon-qarindoshlik aniqlanadi. Xuddi shunga o'xshash, taqqoslash usuli embriologiyada ham qo'llaniladi va turli organizmlar guruhlarida ontogenetik rivojlanishning dastlabki davrlaridagi o'xshashlik va farqqa asoslanib, tekshirilayotgan organizmlar dastlab bir yoki har xil tarmoqdan tarqalganligi to'g'risida xulosa chiqariladi. Taqqoslash usuli molekulyar biologiyada ham keng qo'llanilmoqda. Xususan, bir qancha organizmlar turlarini, oqsil va nuklein kislotalar molekulalarini taqqoslab, ular filogenetik jihatdan bir-biriga qanchalik yaqinligi aniqlanmoqda.
Makroevolyutsiyani tadqiq qilishda paleontologiya, morfo-logiya, biogeografiya usullaridan ham keng foydalaniladi. Lekin shuni qayd etish kerakki, taqqoslash usuli organik olam evolyutsiyasini bilishda katta ahamiyatga zga bo'lsa ham, biroq uning yordamida u yoki bu xil organizmlarning kelib chiqish sabablarini aniqlab bo'lmaydi. Bu muammo faqat genetik usul bilan aniqlanadi. Genetik va populyatsion-statistik usullar mikroevolyutsiya jarayonlarini aniqlashda ayniqsa katta ahamiyatga ega ekanligi keyingi vaqtda tobora ayon bo'lmoqda.
Darvinizmning boshqa fanlar bilan uzviy bog'liqligi. Darvinizm metodologik asos sifatida biologiyaning xilma-xil dalillari majmuasi emas, balki har xil darajadagi, ya'ni molekula darajasidan to biosfera darajasida bo'lgan biologik sistemalarda sodir bo'ladigan voqea-hodisalar o'rtasidagi sababiy bog'lanishlarni o'rganadigan fandir. U mazmuniga ko'ra sintetik xarakterga ega. Shunga binoan, u barcha biologiya fan-lari — botanika, zoologiya, anatomiya, embriologiya, fiziologiya, biogeografiya, bioximiya, sitologiya, gistologiya, genetika, paleontologiya, ekologiya, seleksiya, chorvachilik, o'simlikshunoslik, parazitologiya, mikrobiologiya va shu kabi boshqa fanlar bilan uzviy bog'liqdir. Darvinizmning muayyan fan sohalari bilan bog'liqligi ikki tomonlamadir. Bir tomondan, u xususiy biologiya fanlarida to'plangan dalillarni xulosalab, umumbiologiya qonunlarini yaratadi. Ikkinchi tomondan, bu qonunlar biologiyaning anatomiya, morfologiya, embriologiya, botanika, zoologiya va shu kabi boshqa sohalari uchun nazariy asos bo'lib xizmat qiladi.
Yirik darvinist K. A. Timiryazev o'simliklar bilan hayvonlarning hayoti to'g'risidagi fanlar faqat evolyutsion ta'limot asosida ijobiy rivojlanishi mumkin, deb ta'kidlagan edi. I. I. Mechnikov shamollash jarayoni va immunitet tabiatini tushunish faqat organizmning hayotiy reaksiyalariga evolyutsion nuqtai nazardan yondoshilganda to'g'ri hal etilishi mum-kin, degan. To'g'ri, boshqa biologiya fanlari, chunonchi, qiyosiy va eksperimental morfologiya va fiziologiya, ekologiya, genetikadagi kabi, darvinizmda ham tasviriy, analitik, sintetik, tajriba usullari keng qo'llaniladi. Evolyutsiya jarayonini o'rganishda yuqoridagilardan tashqari, tabiiy populyatsiyalarni har tomonlama tahlil qilib, ularning tarkibini, mavsumiy va mahalliy sharoitga qarab o'zgarishini aniqlash, uni eksperimental sharoitda tadqiq qilish usullaridan foydalaniladi. Bu darvinizmning xususiy usuli bo'lib xizmat qiladi. Darvinizm barcha biologiya fanlari yutug'ini o'zida mujassamlashtirgani uchun ana shu fanlar zaminida rivojlanadi. Biroq qayd qilingan faktlar darvinizmning kelgusi rivojlanishini to'liq ta'minlay olmaydi. Chunki bu fanlarda yaratilgan nazariyalar tarqoq, xususiy xarakterda bo'lib, materiallarni bir tomonlama qamragan fanning u yoki bu shoxobchasiga xosdir. Darvinizmda esa turli biologiya bilimlarining sintezi namoyon bo'ladi.
Darvinizm faqat boshqa biologiya fanlarida to'plangan dalillarni umumlashtirish, xulosalash bilan cheklanmay, balki o'zi ham, shu fanlardan mustasno, turli muammolarni hal etadi.
Darvinizm o'rganadigan muammolar. Tirik tabiat tarixiy rivojlanishining umumiy qonunlari darvinizmning tekshirish mavzui hisoblanadi. Hayot materiya harakatining sifat jihat-dan farq qiladigan alohida shaklidir. Shunga ko'ra, uning paydo bo'lishi va rivojlanishini o'rganish darvinizmning birinchi muammosi hisoblanadi.
Evolyutsiya Yerdagi barcha tiriklikning tarixiy davrda to'x-tovsiz ravishda o'zgarishi natijasidir. U doimiy mavjud shart-sharoit zaminida amalga oshadi. Evolyutsiya jarayonining shart-sharoitini o'rganish darvinizm fanining ikkinchi muammosidir.
Tirik tabiatning tarixiy rivojlanishi uni harakatlantiruvchi kuchlar aniqlangandagina ijobiy hal etiladi. Darvin evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlar o'zgaruvchanlik, irsiyat, tabiiy tanlanish ekanligini, shular tufayli organizmlar mu-hitga moslanishi, takomillashishini, yangi turlar paydo bo'li-shini ta'kidlaydi. Binobarin, evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlarni atroflicha o'rganish darvinizmning uchinchi muammosi hisoblanadi.
K. M. Zavadskiy uqtirishicha, hayotning organizm, populyasiya — tur, biotsenotik, formatsion, biosfera darajalari mav-jud. Biroq evolyutsiya jarayoni, shart-sharoitning to'liq amalga oshishi, uning natijasi namoyon bo'lishi ko'proq populyatsiya — tur darajasida ro'y beradi. Shunga ko'ra, turlarni va tur paydo bo'lishini o'rganish darvinizmning to'rtinchi muammosidir.
Dialektik materializm nuqtai nazaridan qaraganda, rivojlanish oddiydan murakkabga, tuban takomillashgandan yuqori darajada takomillashgan shaklga o'tishdan iborat. Bunday progressiv rivojlanish tirik tabiat evolyutsiyasining asosiy yo'nalishini tashkil etadi. Tirik tabiatdagi progressiv ko'rinish qonuniyatlari to'g'risidagi masala darvinizmning beshinchi muammosi hisoblanadi.
Organik olam evolyutsiyasining ma'lum bosqichidagi shart-sharoit odam paydo bo'lishida zamin bo'lib xizmat qildi. Odam evolyutsiyasining faktorlari va mexanizmlarining o'ziga xos tomonlarini o'rganish darvinizmning oltinchi muammosidir.
Organik olam evolyutsiyasining umumiy qonuniyatlarini o'rganishdan asosiy maqsad hayvonlar, o'simliklar va mikroor-ganizmlardan xo'jalik maqsadlarida keng foydalanishdan iborat, Tabiiy sharoitda inson manfaatlariga mos formalar juda sekinlik bilan vujudga keladi. Shunga ko'ra, organik olamning rivojlanishini boshqarish, inson manfaatlariga mos bo'lgan nav, zot, shtammlarni chiqarish va ulardan foydalanish, ya'ni evolyutsiya jarayonini boshqarish darvinizmning yettinchi muammosi hisoblanadi.
Evolyutsion ta'limotning ahamiyati. Odam xo'jalik faoliyatining rivojlanishi bilan evolyutsion ta'limotning ahamiyati yanada ortib boradi, chunki tabiiy resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish, ekinlar hosilini va chorva mollari mahsulotini ko'paytirish, qishloq xo'jalik zararkunandalariga qarshi eng qulay kurash chora-tadbirlarini ishlab chiqish, tabiiy landshaftlarni saqlab qolish va inson maqsadlari uchun o'zgartirish faqat darvinizm tufayli to'g'ri, ilmiy nuqtai nazardan amalga oshiriladi.
Tur - evolyutsiya jarayonining asosiy bug’inidir.
Tirik tabiat uzining xilma-xil shakllari bilan, yani aloxida turlar sifatida namoyon buladi. Tur atamasining birinchi bor Aristotel kullagan. Bu terminning uzil-kesil karor topishi K. Liney nomi bilan boglikdir. Liney va undan keyingi biologlar turlari real sur’atda mavjud bulgan uzgarmas formalar deb e’tirof kilganlar. Ch. Darvin turlarning real mavjudligini tan olish bilan bir katorda xarakatchan tur xakida materialistik talimot yaratdi. Bu ta’limotga kura, tur tarixiy xodisadir. U paydo buladi, rivojlanadi, tula takomillashish darajasiga etadi. Sungra yashash sharoitining uzgarishi natijasida uz urnini boshka turlarga bushatib berib, butunlay yukolib ketadi, yoki uzi xam uzgarib yangi formalarni vujudga kelishi uchun asos buladi. Tur tirik materiyaning evolyutsiyasida muayyan bugin, yani aloxida. boskichdir. U populyatsiya doirasida boshlangich mikroevolyutsiya natijasida vujudga keladigan, uzining muxim morfologik, fizio logik, biokiyoviy, irsiy, ekologik va etologik xususiyatlari bilan boshka turlardan ajralib turadigan toksonomik birlikdir.

Sistematikada tur eng asosiy taksonomik birlik xisoblanadi Shu sababdan xayvonot olami va usimliklar dunyosini tasnif kilish uchun tur mezonlari bilan tanishish zarur. Bir turning ikkinchisidan ajratib turuvchi malum bir belgilar yigindisiga tur mezonlari deyiladi.
Xozirgi kunda kuyidagi asosiy tur mezonlari tafovut kilinadi.

1. Morfologik 2. Fiziologik, biokimyoviy

3. Genetik 4. Ekologik - geografik

Morfologik mezon - turlarining eng barvakt aniklangan mezoni xisoblanadi. Ushbu mezon turning morfologik-anatomik tuzilishiga kura boshka tur vakillaridan ajralganligidan dalolat beradi.
Fiziologik-biokiyoviy mezon xar bir turning xayot faoliyatidagi barcha jarayonlarning kimyoviy tarkib jixatidan aloxidaligidan dalolat beradi. Molekulyar biologiya soxasidagi keyingi tadkikotlarning kursatishicha, xar xil turlarda uxshash funktsiyani bajaruvchi bir xil oksillar uz molekulalari tuzilishi jixatidan bir- biridan fark kilishi mumkin. Bu xulosani insulin misolida kuzatish mumkin.
Genetik mezon - turning asosiy mezonidir. Mazkur mezon ikkita xulosaga tayanadi. Birinchidan xayvon va usimliklarning xar bir turi uchun xromosomalarda diploid soni doimiy. Lekin turlar, uzaro kariotiplari, yani xromosomalarning tuplami ularga joylashgan jami irsiy belgilari bilan bir-biridan yakkol ajralib turadi.
Ikkinchidan xar xil turga mansub individlar tabiiy sharoitda odatda uzaro chatishmaydi. Evolyutsiya jarayonida vujudga keladigan xilma - xil fiziologik va morfologik mexanizmlar bunday chatishishga yul kuymaydigan tusiklardir. Mana shunday ajratib kuyuvchi mexanizmlar xayvonlar va usimliklarning turli guruxlarida turlicha bulishi kerak.
Ekologik - geografik mezon urganilayotgan turning geografik tarkalishi konuniyatlarini xamda uning tashki muxit ekologik omillari bilan uzaro munosabatlarini aniklashga asoslanadi.
Shuni nazarda tutish kerakki, bironta xayvon yoki usimlikning muayyan turga mansubligini aniklashda u yoki bu mezondan foydalanish etarli bulmaydi, fakat mezonlar yigindisi, ularning uzaro bir - birini tasdiklashi bilan birga tulik ta’rif berish mumkin.
Tur xosil bulishi - bu fazo va makonda dastlabki butun (yaxlit) turni ikkita yoki bir nechta bulaklarga ajralishidir.
Tur xosil bulishi tur doirasida uzluksiz davom etuvchi mikroevolyutsiya natijasida amalga oshadi. Yangi turni xosil bulishi bilan u atrofdagi boshka tur vakillaridan mustaxkam tusiklar vositasida aloxidalanadi, natijada shu turga xos maxsus adaptitsiyalarning saklanib kolishiga imkon tugiladi.
Allotropik yoki geografik tur xosil bulish xollari tabiatda xayvonlarda xam, usimliklar urtasida xam keng tarkalgandir. U boshlangich tur arealining kengayishi yoki arealning tarix’iy paydo bulgan tusiklar tufayli aloxidalangan kismlarga bulinib ketishi tufayli sodir buladi.
Darvin ta’riflagan v’yuroklarning xamma turlari uzaro chatishmaydi, bu ularda izolyatsiyalanuvchi mexanizmlar yaxshi rivojlanganligidan dalolat beradi. Geografik izolyatsiya differentsiyaning bi-rinchi boskichi bulgan. Darvin v’yuroglarida kuriladigan yukori darajadagi xozirgi differentsiatsiya bu kushlar arxipelagni kuruk-likda yashaydigan boshka kushlarga karaganda ancha barvakt uziga makon kilib olganidan dalolat beradi. Shu sababli ular orolning kuruk kismida yashash uchun kup joy va ovkat tanlash imkonga ega bulgan.
Bitta orolda bir makon doirasida bir necha turlarning birgalikda yashashi uchun imkon yaratadi. Natijada orol xayoti sharoitida bulib utgan dastlabki makon uchun kurash jarayoni xam allopatrik, xam simpatrik turlarining kelib chikishiga sabab bulgan.
Yangi tur dastlabki areal doirasida xosil bulib, ma’lum muddatgacha ona tur bilan birgalikda yashaydi. Keyinchalik ona turining takdiri turlicha bulishi mumkin: u batamom kirilib ketishi mumkin, uzi yashayotgan arealda chetga surilib chikarilishi mumkin. Simpatrik tur paydo bulishi bir necha usullarda amalga oshadi. Birinchi usul avtoploidiya. Usimliklar evolyutsiyasida poliploidiya, aftidan, juda axamiyatga ega bulgan. Ma’lumki, tabiatning uta nokulay sharoitida yashovchi usimliklar urtasida poliploid formalar kup uchraydi. Masalan, Pomirda poliploidlar 85% ni tashkil etsa, Islandiyada shu erda yashab turgan usimliklar soni 71% ni tashkil etadi. Usimliklarda tur xosil bulishi jarayonida po-liploidning axamiyati borligi shu bilan tasdiklanadiki, xozir urug-li usimliklarni yarmidan kuprogi tabiatda poliploiddir. Kupgina poliploidlar boshlangich formalarga nisbatan yaxshirok usib, kuprok xosil beradi va mevalarning yirikligi bilan xarakterlanadi.
Turga nisbatan yirik, yukori turuvchi sistematik guruxlar yangi avlodlar, oilalar va turkumlar xosil bulishiga olib keladigan evolyutsion jarayon mikroevolyutsiya deyiladi. Mikroevolyutsiya uzok davom etadigan tarixiy tarakkiyot jarayonini uz ichiga oladi va shu sababdan uni bevosita urganib bulmaydi. Yangi sinflar va tiplar xosil kiladigan evolyutsion jarayon megevolyutsiya deb ataladi. Sistematika, solishtirma anatomiya, palentologiya, biogeografiya va boshka kator biologik fanlar tuplangan ma’lumotlar turdan yukori turuvchi toksonomik guruxlar evolyutsion tarakkiyot yulini kayta tiklashga imkon beradi. Organik olamni tashkil kiluvchi yirik taksonomik guruxlar evolyutsiyasini urganuvchi fanga filogenetika deyiladi.
Filogenez shakllari orasida taksonomik guruxlarning birlamchi va ikkilamchi uzgarishlarini kuzatish mumkin.
Filetik evolyutsiya - bu aloxida bir filogenetik tarmokda sodir buladigan ajdod turning asta - sekin uzgarib, boshka turga aylanish jarayonidir. Filetik evolyutsiyada ajdod tur bir necha turga ajralmaydi. Shunga kura, turlar soni uzgarmay koladi. Evolyutsiyaning bu shakli barcha usimlik va xayvon guruxlariga xosdir. Bu uzgarishlarsiz birorta xam evolyutsiya jarayoni sodir bulishi mumkin emas. Shu bois filetik evolyutsiyani evolyutsiyaning elementar shakllaridan biri deb kabul kilish mumkin. Kadimgi kupchilik usimlik va xayvon turlari, shuningdek xozirgi davrda mavjud turlar filetik evolyutsiyaga misol bula oladi. Bir barmokli zamonaviy otlarning besh barmokli oyogi bulgan kadimiy ajdoddan rivojlanganligi filetik evolyutsiyaga klassik misol bula oladi.
Taksonomik guruxlar birlamchi evolyutsiyasining yana bir xili divergentsiyadir. Divergentsiya deyilganda, umumiy ajdodlardan kelib chikkan organizmlarda suniy yoki tabiiy tanlash natijasida bir-biriga uxshamaydigan belgilarning paydo bulishi tushuniladi. Erda xayotning rivojlanishida divergentsiyaning benixoya katta axamiyatga ega ekanligiga uz vaktida Darvin katta etibor bergan. Divergent evolyutsiyaning sodir bulish mexanizmi elementar evolyutsion omillar tasiriga asoslangan. Aloxidalanish, populyatsiya tulkinlari, mutatsiyalar va ayniksa tabiiy tanlash natijasida populyatsiyalar xamda populyatsiya guruxlari ajdodlardan tobora farklanuvchi belgilarga ega buladilar. Evolyutsiyaning muayyan boskichida belgilar ajralishi nixoyasiga etib, dastlabki turdan ikki yoki undan kuprok yangi turlar paydo buladi.
Divergentsiyaning mazkur sxemasi fakatgina tur xosil bulishiga daxldor bulmasdan, balki yirikrok taksonomik birliklar - avlod, oila turkum va boshkalar xosil bulishiga xam bir xilda daxldor bulishi mumkin. Xar kanday taksonomik gurux aloxidalanish va okibat natijada tabiiy tanlanish tasirida sodir buladigan divergentsiya tufayli vujudga keladi. Bundan chikadigan xulosa shuki, yangi turlarning paydo bulishi uzok davom etgan tarixiy tarakkiyot jarayoni bulib, tabiiy tanlanish yunalishiga boglikdir.
Konvergentsiya. Bir-biriga kardosh bulmagan yoki filogenetik kardoshlik jixatidan bir-biridan juda uzok turadigan formalarda bir xildagi muxit sharoitlariga moslanish natijasida konvergent uxshashlik xosil bulishi mumkin. Masalan, er ostida yoki gorlarda yashaydigan bir kator formalarda ular sistematikada xar xil urinda tursa xam kurish azolari kovergent tarzda reduk- tsiyalangan. Konvergent uxshashlik kardoshlik (filogenetik) uxshashlik- dan tubdan fark kilib, xar doim yuzaki buladi.
Darvin ta'limoti mazmunnga ko'ra materialistik ta'limotdir. Shuning uchun ham ko'pgina kapitalistik mamlakatlarda evolyutsion ta'limotni o'qitish taqiqlangan. 1925 yili AQSH ning Deyton (Tenessi) shtatida kollej o'qituvchisi Djon Skops talabalariga odam maymundan kelib chiqqanligi haqi-dagi Darvin ta'limotini bayon etganligi uchun javobgarlikka tortilgan va sud hukmi bilan 100 dollar jarima to'lagan. 1966 yili Litl-Roke shahar markaziy maktabining (Arkanzas shtati) biologiya o'qituvchisi 24 yoshli Suzi Eperson 1925 yili Arkanzas, Tenessi, Missisipi shtatlarida qabul qilingan «bundan keyin maktablarda Darvin va uning nzdoshlari ta'limoti o'qitilmasin» degan qonunni buzganligi uchun aybla-nib, sudga berilgan. 1973 yili Kaliforniya maorif departa-menti tabiatshunoslikka doir barcha darsliklardan Darvinning evolyutsion ta'limotini chiqarib tashlashga qaror qildi. Darvinizm kursini o'qitish juda katta ta'lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega. U yoshlarni organik olam tarixiy rivojlanishi-ning umumiy qonuniyatlari to'g'risidagi bilimlar bilan qurollantiradi. Mazkur kursda ko'pchilikni qiziqtirgan «Erda hayot qanday paydo bo'lgan va rivojlangan», «Organik olamning xilma-xilligi sabablari», «Organizm bilan muhit o'rtasidagi munosabat», «Odam paydo bo'lishi» kabi masalalar ilmiy asosda yoritilib, ular kishilarda ilmiy materialistik dunyo-qarash tarkib toptirishga yordam beradi. Darvinnzm barcha o'simliklar, hayvonlar, inson xudo tomonidan yaratilgan va ular o'zgarmas, degan diniy aqidalarning uydirma va puch ekanligini isbotlab, yoshlarni tarbiyalashda muhim rol o'ynaydi.
Evolyutsiya Asosiy Yo'nalishlari. O'simlik Va Hayvonlar Evolyutsiyasi
hayot kelib chiqishi va qadimdan uning rivojlanishi olimlarni hayron. Odamlar har doim shunday yanada tushunarli va oldindan, dunyoni qilish, bu sirlarni yaqinlashish harakat qildik. Ko'p asrlar Koinot va hayot kelib chiqishi ilohiy nuqtai nazar hukmron. evolyutsiya nazariyasi ham yaqinda bu sayyorada sharaf mayor bir joy va barcha hayotning eng ehtimoliy versiyalarini qo'lga kiritdi. XIX asr o'rtalarida Charlz Darvin tomonidan formuladan asosiy qoidalari. kelgusi asr dunyo mumkin bo'lgan yangi ma'lumotlar bilan birga, uni kengaytirish, Darvinning nazariyasi haqiqiyligini isbotlash uchun qilgan genetika va biologiya kashfiyotlari, ko'p bergan. evolyutsiya Bas sintetik nazariyasi. Bu barcha mashhur Explorer g'oya va ekologiyasiga genetika turli sohalarda ilmiy tadqiqotlar natijalarini so'riladi. 
Biologik evolyutsiya ma'lum muhitda noyob genetik axborot jarayoni ishga asoslangan organizmlarning tarixiy evolyutsiyasi anglatadi.
o'zgartirish boshlang'ich bosqichi, oxir-oqibat yangi turdagi kelib chiqishiga sabab - mikroevrim hisoblanadi. Bunday o'zgarishlar vaqt davomida yig'ilib va jonzotlarning, jins, oila, sinf tashkil etish, yangi, yanada yuqori darajaga shakllantirish yakun. Ta'lim supra-tuzilmalar makroevrim deyiladi.
SHUNGA O'XSHASH JARAYONLAR
Har ikki sathi asosan bir xil oqim mavjud. kuchlar va mikro va makroizmeneny tabiiy tanlash, izolyatsiya, irsiyat, o'zgarish bo'ladi. Ikki jarayonlar o'rtasidagi muhim farq turli turlari orasida deyarli imkonsiz o'tish hisoblanadi. Natijada, so'l asosi bir rangdagi tanlash hisoblanadi. Shu turlarning shaxslar o'rtasida genetik axborotning erkin almashinuvini qilish uchun mikroevrim ulkan hissa.
YAQINLIK VA FARQ XUSUSIYATLARI
evolyutsiya asosiy yo'nalishlari necha shakllarda sodir bo'lishi mumkin. hayot xilma-xilligi kuchli manbai - yuzaga kelgan bir belgisi. Bu, ayniqsa, turlari ichida va tashkilotning oliy darajadagi faoliyat ko'rsatmoqda. atrof-muhit sharoitlari va tabiiy tanlash, ikki yoki undan ortiq turli xos xususiyatlaridan biri guruhi bo'linishi olib keladi. turlari farq darajasida bekor qilinishi mumkin. Bu holda, yangi tashkil etilgan aholi biriga birlashtirish. yuqori darajadagi, jarayon qaytmas bo'lib.

Yana bir shakli - phyletic evolyutsiya, individual aholisi ichida izolyatsiya holda turlari o'zgarishlarni taklif. Har bir yangi guruh avvalgi va keyingi ajdodi naslidandir.


hayot xilma-xilligi salmoqli hissa va birlashtirish yoki "yaqinlik" xususiyatlarini qiladi. Shu ekologik sharoitlar ta'siri ostida organizmlar befarq guruhlari rivojlantirish jarayonida, shunga o'xshash organlari shaxslar shakllangan. Ular shunga o'xshash tuzilishi, lekin har xil kelib chiqishi bor va deyarli bir xil vazifani amalga oshirish.
yaqinlash- tomonidan juda yaqin harakat bo'ladi - evolyutsiya bir shakli, original qo'yib guruhi ayni sharoitlar ta'siri ostida shunga o'xshash tarzda rivojlanadi qachon. Yakınsama va harakat juda nozik chiziq ajratib, va u bir ariza yoki boshqa uchun organizmlarning bir guruhi evolyutsiyasi vasf uchun tez-tez qiyin.
BIOLOGIK O'SISH
evolyutsiya asosiy yo'nalishlari, birinchi navbatda asarlarida namoyish etildi Severtsova. U biologik taraqqiyot konsepsiyasini taqdim taklif qildi. olim asarlarida uni erishish yo'llarini, shuningdek, asosiy yo'llarini va evolyutsiya yo'nalishlari belgilaydi. G'oyalar Severtsova II ishlab Shmal'gauzen.
olimlar tomonidan izolyatsiya organik dunyo evolyutsiyasi asosiy yo'nalishlari, - biologik o'sish regresyon va mustahkamlash hisoblanadi. unvonlarini bu jarayonlar bir-biridan farq qanday tushunish oson. Progress atrof-muhitga moslashish darajasini oshirish, yangi xususiyatlari shakllanishiga olib keladi. Regresyon, guruh va uning xilma-xilligi hajmini kamaytirish qirilish uchun oxir-oqibat etakchi sifatida ifoda etiladi. Barqarorlashtirish sotib xususiyatlari va nisbatan o'zgarmas sharoitda avloddan avlodga o'z uzatishni ta'minlash o'z ichiga oladi.
tor ma'noda, organik evolyutsiya asosiy yo'nalishlarini ifodalaydi, u biologik taraqqiyot va uning shakllarini nazarda tutadi.
biologik taraqqiyot erishish uchun uchta asosiy usuli mavjud:
arogenez;
allogenez;
katagenesis.
AROGENEZ
Bu jarayon imkon aromorphosis shakllanishi natijasida tashkilotning umumiy darajasini oshirish imkonini beradi. Biz bu muddat ma'nosini topish uchun taqdim etamiz. Shunday qilib, aromorphosis - ularning ortib murakkabligi va adaptiv xususiyatlarini oshirish bilan birga tirik organizmlar sifatli o'zgarish, etakchi evolyutsiya yo'nalishini. tarkibida o'zgarishlar natijasidir shaxslar ko'proq qizg'in faoliyat bo'lib, ular yangi, ilgari ishga solinmagan resurslarni foydalanish imkoniyatiga ega. Shunday qilib, bir organizmlar ayrim ma'noda atrof-muhit sharoitlari dan bepul. ularning moslashish tashkil yuqori darajada mustaqil atrof-muhit sharoitlarini ishlab chiqish qobiliyatini berib, asosan universal bo'ladi.
Yaxshi misol aromorphosis - katta va kichik qalbida to'rt palatalari paydo, va ikki aylanishi ajratish: qon aylanish umurtqali tizimini aylantirish uchun. o'simliklarning evolyutsiya chang naychasidan va urug'icha shakllanishi natijasida oldinga muhim qadam bilan xarakterlanadi. sinflar, idoralar, turlari va olamlarini: Aromorphoses yangi taksonomik birliklar paydo bo'lishiga olib keladi.
RFA da Aromorphosis nisbatan kam uchraydigan evolyutsion hodisa hisoblanadi. Bu o'z navbatida, adaptiv zonasi muhim kengaytirish bilan birga biologik umumiy taraqqiyot, avval, morphophysiological taraqqiyot, to'ldi.
IJTIMOIY AROMORPHOSIS
insoniyatning evolyutsiya yo'nalishini hisobga olgan holda, ba'zi olimlar "ijtimoiy aromorphosis" konsepsiyasini joriy qilgan. Ular universal ijtimoiy organizmlar va ularning tizimlarini rivojlantirish o'zgarishlar, murakkabligi, natijada katta moslashuvchanligi tayinlangan va o'zaro jamiyat oshirish etiladi. Bunday aromorphoses soni Misol uchun, o'z ichiga oladi, davlat, poligrafiya va kompyuter texnologiyalari paydo bo'lishi.
ALLOGENEZ
o'zgarishlar kamroq hosil va biologik taraqqiyot albatta global tabiati bor. Ular allogenez mohiyati bor. evolyutsiya, bu yo'nalishda aromorphosis uchun muhim farq bor (quyidagi jadvalga qarang). Bu tashkilotning darajasini oshirish emas. allogenez asosiy natija - uni idioadaptation. qaysi tana ma'lum shartlarga moslashtirish tayyorlangan tufayli Aslida, u qisman o'zgarish ifodalaydi. Organik evolyutsiya, bu chiziq o'xshash turlari juda turli geografik joylarda istiqomat beradi.
Bunday jarayon misol kelajakdagi - bo'rilar bir oila. Uning turlari, turli iqlim zonalarida joylashgan. sezilarli darajada tashkil darajada har qanday boshqa turdagi oshmaydigan esa har bir, ularning atrof-muhitga moslashish uchun ma'lum bir majmuini bor.
Olimlar bir necha turlari idioadaptatsy aniqlash:
shaklida (masalan, bir aerodinamik tanasi suvda suzuvchi);
rang (bu erda mimicry, profilaktika va anglatadi himoya bo'yash) ;
naslchilik;
harakati (membrana suvda suzuvchi qushlar havo yostig'i) bo'yicha;
atrof-muhit sharoitlariga moslashish.
FARQLAR AROMORPHOSIS VA IDIOADAPTATION
Ba'zi olimlar RFA norozi va idioadaptatsy va aromorphoses farqlash uchun etarli sabablar ko'rmayapman. Ular o'zgarish sodir keyin qay darajada o'sish faqat bir talay vaqtdan so'ng da'vo qilishi mumkin, deb ishonaman. tadrijiy jarayonlar yangi sifati yoki ishlab qobiliyati sabab nima uchun amalga oshirish Aslida qiyin.
Severtsova izdoshlari bu idioadaptatsy tana shaklini, ortiqcha o'sishini yoki organlarining kamaytirishni o'zgartirmoq tushunarli bo'lishi kerak, deb o'ylayman moyil bo'ladi. Aromorphoses ham embrional rivojlanishi va yangi tuzilmalar shakllanishiga muhim o'zgarishlarni ifodalaydi.
CATAGENESIS
Biologik evolyutsiya sodir va tuzilishi organizmlar soddalashtirish mumkin. Yiringlash - jonzotlarning tashkil pasayishiga olib keladi umumiy dejeneresansı jarayon. evolyutsiya, bu yo'nalishda (jadval quyida keltirilgan uchta yo'llarini solishtirish) asosiy natijasi ilg'or yo'qoladi o'rnini deb atalmish ibtidoiy katamorfozov yoki belgilaridan paydo bo'ladi. qadam umumiy nasli o'tgan organizmlar misollar, har qanday parazit bo'lishi mumkin. eng qismi uchun, ular mustaqil harakat qilish qobiliyati, ular juda asab va qon aylanishi tizimlarini soddalashtirilgan bo'lishi yo'qotadi. Lekin tegishli organlarga yaxshi mezbonning organizmida amalga oshirish va ilova uchun turli vositalar mavjud.

	arogenez	allogenez	catagenesis
asosiy o'zgarish	aromorphosis	idioadaptation	katamorfoz
yo'nalishi mohiyati	tashkilot umumiy oshirish; yangi media resurslarni foydalanish; yangi sinflar, idoralar, turlari va shohliklar paydo	moslashish qatlamini takomillashtirish; turli geografik hududlarga ko'ra joy turi; organlar va tana shakli o'zgartirish, tashkil etish muhim yaxshilanishiga olib emas	tufayli talab qilib olinmagan organlari kamaytirish tashkiloti umumiy pasayishi; yangi sinflar, idoralar, turlari va shohliklar paydo; yangi, lekin ibtidoiy belgilaridan olish
misollar	sut emizuvchilarning to'rt kamerali yurak paydo bo'lishi; inson ota-bobolari ham ikki oyoqli lokomosyon rivojlantirish; Angiospermlerin embrion qatlam paydo	oyoqlarda yoki pinnipeds tuyoqli tarkibiy xususiyatlari; yassi flounder tanasi; yirtqich qushlar, ayniqsa, tumshuq	so'rg'ich va boshqa prisposoboeny parazitlar paydo bo'lishi; qisqichbaqasimonlar rahbarlarining yo'qolishi; tenya ovqat hazm qilish tizimining kamaytirish
evolyutsiya asosiy yo'nalishlari

NISBAT
evolyutsiya asosiy yo'nalishlari bir-biriga va tarixiy rivojlanish jarayonida doimo bir-biriga almashtirish qilinadi. bir davrda shakli aromorphosis yoki buziladigan fundamental o'zgarishlar so'ng organizmlarning yangi guruh turli geografik hududlarda uning alohida qismlarini rivojlantirish natijasida malaylari boshlaydi qachon. Evolyutsiya idioadaptatsy tomonidan boshlanadi. bir vaqtdan so'ng, to'plangan o'zgarishlar yangi sifat sakrashning olib keladi.
O'SIMLIKLARNING EVOLYUTSIYA YO'NALISHI
Zamonaviy Flora darhol paydo bo'lmaydi. Barcha organizmlar kabi, u rivojlanish uzoq yo'l bosib o'tdi. o'simliklarning evolyutsiya bir necha muhim aromorphoses sotib kiritilgan. Bu birinchi ibtidoiy organizmlar quyosh nurlari energiyasidan foydalanish ruxsat fotosintez paydo bo'ldi. Asta-sekin, morfologiya o'zgarishlar va har qanday suvo'tlar, fotosintez xususiyatlari natijasida.
Keyingi qadam er rivojlantirish edi. "Missiyasi" muvaffaqiyatli yakunlash uchun yana bir aromorphosis oldi - to'qimalarning farq. Paydo MOSSES, spora o'simliklar. Bundan tashqari tufayli o'zgartirish va takror ishlab chiqarish usullarini jarayoniga tashkil murakkablashtiruvchi. Bunday Urug'langan tuxumhujayra, chang zarralarining va nihoyat urug 'xarakterlanadi tomonidan sifatida Aromorphoses gymnosperms, parcha ol ortiq evolyutsion ko'proq rivojlangan.
Keyingi, yo'l va atrof-muhit sharoitlariga ko'proq moslashtirish tomon harakat o'simliklarning evolyutsiya yo'nalishi, noqulay omillar qarshilik oshirish. havaneli va pusht qatlami hosil gullarni o'simliklar, yoki Angiospermlerin paydo natijasida, biologik taraqqiyot davlat bugun.

ANIMAL KINGDOM
Evolyutsiya eukaryotesler (ökaryotik hujayra q turi elektr ta'minoti bilan bezatilgan yadro o'z ichiga oladi) (Kimyoviy yoki nurli fotosintez orqali heterotroflar organik yaratish emas, balki), shuningdek, to'qima farqlash erta bosqichlarida birga. Coelenterates hayvonlar birinchi muhim aromorphoses evolyutsiya bir ega: embrionning ikki qatlamlari, ecto- va endoderma tomonidan tashkil etiladi. dumaloq va tekis qurtlari tuzilishi murakkab. Ular uchinchi embrional barg, mezoderma orqali ifodalanadi. Bu qiladi Aromorphosis imkon to'qima va ko'rinishi organlarining differentsiatsiyasiga yanada.
Keyingi bosqich - bir o'rta chuqur tana shakllantirish va yanada qismga uni bulish. Annelids allaqachon parapodium (albatta ibtidoiy turi), shuningdek, qon aylanish va nafas olish tizimiga ega. eklemli oyoqlarda va ba'zi boshqa o'zgarishlar parapodial konvertatsiya Arthropodlar'ın turi paydo bo'lishiga olib keldi. ularning ozod so'ng hashoratlar tufayli embrional pardalarida paydo faol quruqlik rivojlantira boshladi. Bugungi kunda ular eng quruqlikda hayot uchun moslashgan.
asab naycha, qorin aorta va qalb bir Oxor shakllantirish kabi yirik aromorphoses, chiqish turi chordates mumkin qildik. baliq, sudraluvchi va amniotes tomonidan to'ldirilsin tirik organizmlarning xilma-xilligi bilan progressiv o'zgarishlar, bir qator rahmat. chunki embrion membranalar so'nggi uzoq suv bog'liq va quruqlikka qoldirgan.
Bundan tashqari, evolyutsiya qon aylanish tizimi o'zgartirish tomon harakat qilmoqda. issiq qonli hayvonlar bor. parvoz uchun Adaptations qushlar paydo mumkin qildi. Bunday to'rt kamerali yurak va o'ng aortik g'oyib bo'lib Aromorphoses, old miya yarim pallalari va qobiq rivojlantirish o'sish, palto shakllantirish va sut bezlari va bir qator o'zgarishlar sut emizuvchilarning kelib chiqishiga olib keldi. Ular orasida platsenta hayvonlar evolyutsiyasi amalga turib, bugungi kunda biologik taraqqiyot bir holatda.
INSONIYATNING EVOLYUTSIYA YO'NALISHI
Zamonaviy inson ajdodlarimizning kelib chiqishi va evolyutsiyasi savol to'la qadar o'rganib. paleontologiya va qiyosiy genetika kashfiyotlari sharofati bilan bizning allaqachon belgilangan g'oyalar o'zgardi "oila daraxti". hominidlerin evolyutsiyasi, ya'ni ketma-ket yanada rivojlangan shakllaridan bir ketma-ketlikda iborat, bir chiziqli turi bo'ylab yurar, bu 15 yil oldin, uni tasvirlash xonasi: Australopithecus, Homo habilis, archanthropines, Neandertal (paleanthropic) neanthropines (zamonaviy inson). ishi boshqa organizmlar bilan bo'lgani kabi, inson evolyutsiyasi asosiy yo'nalishlari, tashkilot ko'tarib, yangi moslashish shakllanishiga olib keldi.
O'tgan 10-15 yil ichida qo'lga kiritilgan ma'lumotlar, shu bilan birga, allaqachon mavjud rasmda muhim o'zgarishlar qildik. Yangi topilmalar va tozalangan Tanishuv evolyutsiya yanada murakkab edi, deb ko'rsatadi. Subfamily Homininae (hominidlerin oila anglatadi) ilgari o'ylagan ortiq qariyb ikki barobar ko'p turlaridan iborat isbotladi. Evolyutsiya bir chiziqli belgi kiygan emas edi, va, bir vaqtning o'zida liniyalari yoki filiallarini rivojlantirish necha progressiv va qulflashga mavjud. turli vaqtlarda uch yoki to'rt yoki undan ko'proq turlari bilan qo'shnichilik. Bu xilma-xillik qisqarishi tufayli boshqa, kamroq rivojlangan ning evolyutsion ko'proq rivojlangan guruhlar siljishi edi. Misol uchun, endi odatda Neandertaller va zamonaviy insonlar bilan bir davrda yashagan, deb qabul qilinadi. Birinchi ota-bobolarimiz edi, lekin u hominid yanada ilg'or vakillari o'rniga parallel filiali hisoblanadi.
PROGRESSIV O'ZGARISHLAR
Aniq subfamily ravnaqi uchun olib asosiy aromorphoses qoladi. Bu to'g'ri vaziyat va miya o'sish. birinchi olimlar shakllanishi sabablari qo'shilmayman. uzoq vaqt davomida u ochiq joylar rivojlantirish uchun zarur bo'lgan kerakli chora, deb qaralar edi. Biroq, so'nggi ma'lumotlar inson ota-bobolari daraxtlar hayot davrida ikki oyoqda yurib, deb taklif. Bu qobiliyati darhol shimpanze liniyasi bo'linishi keyin ulardan keldi. hominid biri versiyada dastlab shu filiali ham oyoq bilan turgan va boshqa qo'l tutib, zamonaviy orangutans kabi ko'chib o'tdi.
miya o'sish bir necha bosqichda bo'lib o'tdi. U birinchi bor boshladi Homo habilis ning (Homo habilis), oddiy vositalari qilish uchun qanday o'rgandim kim. miya hajmining o'sishi hominid ratsionida go'sht mutanosib ravishda o'sishiga bilan bir vaqtga to'g'ri keldi. Habilis, albatta, ular fayllar edi. Miya ichida ko'paytirish quyidagi u ham hayvon oziq-ovqat va Afrika qit'asining tug'ilgan tashqarida ajdodlarimiz joyga ko'chirish yo'li soni ortishi bilan birga edi. Olimlar ratsionida go'sht mutanosib ravishda borayotgan miya ta'mirlash ishlarini qoldirib, energiya xarajatlarini to'ldirish zarurati bilan bog'liq, deb taklif. Taxminlarga, bu jarayonning keyingi bosqichi olov rivojlanishi bilan bir vaqtga to'g'ri keldi: pishirilgan oziq-ovqat, faqat sifatli emas, balki kaloriya, qo'shimcha ravishda, ancha chaynash uchun zarur vaqt kamayadi.

Organik dunyoning evolyutsiyasi asosiy yo'nalishlari, asrlar davomida amaldagi, zamonaviy flora va faunasini shakllangan. jarayonida tomon harakati hayot shakllari ulkan turli sabab, o'zgaruvchan muhit sharoitlariga moslashish. biologiya, ekologiya va genetika ma'lumotlar dalolat sifatida evolyutsiya asosiy yo'nalishlari, tashkilotning barcha darajalarda bir xil bo'ladi.
Haqiqatan ham barchangizni eshitgansiz evolyutsiyasi. Va, shubhasiz, "evolyutsiya" so'zini eshitganingizda, "maymunlar", "qazilma toshlar", "Darvin" yoki hatto "qarama-qarshi bosh barmoqlar" kabi narsalar yodingizga tushadi. Ammo biz aynan nima ekanligini bilamiz evolyutsiyasi?
Evolyutsiya - bu tabiiy olamdagi tirik mavjudotlar va boshqa narsalarning asta-sekin o'zgarib turishini ta'minlaydigan universal jarayon. Darhaqiqat, evolyutsiya - bu umumiy narsa, bu hayvonlarga va o'simliklarga, shu bilan birga tog 'jinslariga, sayyoralarga, yulduzlarga va tabiatda mavjud bo'lgan barcha narsalarga ta'sir qiladi. Shunday qilib, biologik evolyutsiya, geologik evolyutsiya va hatto astronomik evolyutsiya haqida gapirish mumkin.
Ushbu jarayonlarning barchasi odatda vaqtni, ko'p vaqtni talab qiladi va shuning uchun biz ularni odatda idrok eta olmaymiz. Garchi men quyida muhokama qiladigan "real vaqt" evolyutsiyasining ba'zi holatlari mavjud bo'lsa-da. Hatto Biologiya fani deyiladi Eksperimental evolyutsiya.
Evolutsion jarayonning turli yo‘nalishlari
Organik olam evolutsiyasi to‘g‘risida mulohaza yuritganda nima sababdan barcha tirik mavjudotlar oddiydan murakkabla- nish tomon bir xil rivojlanmagan, ular orasida sodda va murakkab tuzilishga ega bo‘lgan mavjudotlar mavjud, degan savol tug‘ilishi mumkin. Fan oldidagi bu muammoni rus olimlaridan A.N. Sev ersov va I.I. Shmalgauzen ijobiy hal qildilar. Ma’lumki, Darvin o‘z davrida evolutsion jarayon organizmlar- ning tinmay muhit sharoitiga mumkin qadar ko‘proq mosla- nishidan iborat ekanligini aytib o‘tgan edi. Atrof-muhitning ta- rixiy davrlar mobaynida keng yoki tor doirada o‘zgarishi odatda organizmlar umumiy yoki xususiy moslanishlarni keltirib chiqargan. Umumiy moslanish hayot uchun nihoyatda zarur bo‘lgan organlar sistemasining takomillashuvi bilan aloqador. Agar muhit sharoitning o‘zgarishi bilan: 1) bir turga mansub individlar soni orta borsa; 2) ular ishg‘ol qilgan areal kengaya borsa; 3) tur zaminida yangi popu ly atsiyalar, kenja turlar, turlar va boshqa taksonlar hosil bo‘lsa, bu jarayon biologik yuksalish (progress) deb ataladi. Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyo mintaqasida boshqa qushlarga nisbatan Hindiston maynasi biologik progress holatidadir. Yashash joyiga nisbatan instinktning yo‘qligi, tanasining birmuncha yirikligi, tajovuzkorligi, xilma-xil oziqlar bilan oziqlanishi, tez urchishi, ularning yashash uchun kurashda g‘olib kelib, son jihatdan tobora ko‘paya bo rishiga, arealining kengay ishiga sabab bo‘lmoqda. Dastlab XX asr boshlarida Hindiston maynasi Markaziy Osiyoning chegara tumanlarida uchragan bo‘lsa, hozirgi vaqtga kelib, uni shimoliy tumanlar hamda boshqa respublika va vilo- yatlarda ham ko‘rish mumkin.
A. N. Seversov va I. I. Shmalgauzenlar biologik progressning asosiy yo‘nalishlari haqida mulohaza yuritib, uni aromorfoz, idioadaptatsiya, umumiy degeneratsiya asosida bo‘lishini aniqladilar.
Biologik progress har xil usulda amalga oshadi. Uning bi- rinchi usulida tarixiy jarayonda organizmlar hayot faoliyati uchun nihoyatda muhim bo‘lgan organlar sistemalari takomillashadi. U morfofiziologik yuksalish — aromozfoz deb nomlanadi. Ikkinchi usulda organizm hayot faoliyati uchun ikkinchi darajali organlar sistemasi o‘zgaradi va organizmlar tuzilishi murakkablashmaydi, lekin muhitga moslashadi. Uchinchi usulda organizmlar tuzilishi murakkabdan soddaga o‘zgarishi natijasida biologik progressga yo‘liqqan bo‘ladi.
Morfofiziologik yuksalish deganda organizmlar tuzilishining umumiy darajasini, hayot faoliyati yuksalishini amalga oshiradigan evolut sion o‘zgarishlar tushuniladi. Aromorfozlar yashash uchun kurashda ancha afzalliklar yaratadi va tirik mavjudotlarni yangi muhit sharoitida keng doirada yashashga imkon beradi.
O‘simliklarning suv muhitidan quruqlikda yashashga, spora bilan ko‘payishdan urug‘dan ko‘payishga o‘tishi, yopiq urug‘lilarning kelib chiqishi aromorfoz tipidagi yuksalishlardir. Umurtqali hayvonlarda nerv sistemasi, qon aylanish, hazm qi- lish, nafas organlarining murakkablasha borishi, baliqlar, suvda ham quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar, sutemiz uv chilar sinflarining kelib chiqishi ham organik olam evolut siyasining aromorfoz yo‘nalishida amalga oshgan.
Aromorfoz yo‘nalish tufayli organik olam evolutsiyasida o‘simliklarning, hayvonlarning tuzilishi, hayot faoliyati tobora

73-rasm. Evolutsion progressning turli yo‘nalishlari. Unda aromorfoz, idioadaptatsiya, umumiy degeneratsiya tasvirlangan.
murakkablashgan, ularning yangi-yangi guruhlari paydo bo‘l gan, areali kengaygan, turkum, sinf, tip hosil bo‘lish jaray oni tezlashgan.
Aromorfoz yo‘nalish uzoq davom etgan irsiy o‘zgaruvchanlik va tabiiy tanlanish asosida ro‘y bergan.
O‘simlik va hayvonlarning har qanday yirik taksonomik birligida aromorfoz tipidagi o‘zgarishlarni ko‘rish mumkin (73rasm).
Idioadaptatsiya organizmlarning muayyan yashash sharoitiga moslashuviga yordam beradigan evolutsion o‘zgarishlardir. Aromorfozlardan farqli o‘laroq, idioadaptatsiya umumiy mosla nish emas, balki xususiy, juz’iy moslanishlar bilan aloqadordir. Ular organizmlar tuzilishi darajasini, hayot faoliyatini ajdodlarga nisbatan yuqoriga ko‘tarmaydi. Hayvonlarda himoya rangi, mimikriya hodisasi, o‘simliklarda shamol, hasharotlar, qushlar yordamida chetdan changlanish bo‘yicha xilma-xil muvofiqla- nishlar, meva va uruq‘larning tarqalishi bilan bog‘liq moslanishlar idioadaptatsiyaga misol bo‘la oladi. Hasharotxo‘rlar turkumiga mansub hayvonlarning ba’zilari quruqlikda, suvda yoki yer ostida yashashga moslashganligi ham idioadaptatsiyaga misoldir (74-rasm). Shunga o‘xsnash, suyakli baliqlar har xil tur vakillarining tana shakli, rangi, suzgich qanotlari tuzilishining o‘ziga xosligi ham idioadaptatsiya yo‘nalishidagi moslanishlar natijasidir. Bu moslanishlar har bir tur organizmlar uchun muayyan muhit sharoitida yashashga birmuncha qulayliklar tug‘diradi va biologik yuksalishga sababchi bo‘ladi.
Umumiy degeneratsiya tarixiy jarayonda murakkab tuzilishdan oddiy tuzilishga o‘tish demakdir. Organik olam evolu-

74-rasm. Sutemizuvchilar sinfining hasharotxo‘r turkumiga mansub hayvonlar: Qur uqlikdagi formalari: 1—sakrovchi; 2—tipratikan; 3—kutora; 4—yerqazar. Suvda va quruqlikda yashovchilar: 5—qunduzsimon yerqazar; 6—krot; 7—oltinrangli krot; 8—vixuxol.
tsiyasining bu yo‘nalishi organizmlarning o‘troq yoki parazit holda hayot kechirishi bilan uzviy aloqador. Masalan, assidiy lichinkasida xordali hayvonlarga xos nerv sistemasi xorda, ko‘z rivojlangan bo‘ladi. Keyinchalik lichinka o‘troq hayot ke- chirishga o‘tib, voyaga yetish jarayonida organizmda regressiv metamorfoz ro‘y beradi. Xorda nerv sistemasining asosiy qismi yo‘qolib qolgani tugunchaga aylangan bo‘ladi.
Odam parazitlari, cho‘chqa solityori, tasmasimon chuvalchanglarda ichak bo‘lmaydi, nerv sistemasi sodda tuzilgan, mustaqil harakatlanish deyarli yo‘q. Lekin ularda «xo‘jayin» ichak devorlariga yopishish uchun so‘rg‘ichlar, kuchli rivojlangan ko‘payish organi bo‘ladi. Shuningdek, ko‘pgina o‘simliklarda, masalan, parazit holda yashovchi zarpechakda asosiy organlaridan biri barg bo‘lmaydi, ildiz o‘rniga poyada so‘rg‘ichlar hosil bo‘lib, uning yordamida «xo‘jayin» o‘simlikdan oziq moddalarni so‘rib oladi. Zarpechak ko‘plab meva, urug‘ beradi. Uning urug‘i o‘txo‘r hayvonlarning oziqlanish organlarida hazm bo‘lmaydi. Shunday qilib, umumiy degeneratsiya organizmlar tuzilishini soddalashtirsa ham, biroq bu turdagi organizmlar sonining ko‘p bo‘lishiga, arealning kengayishiga, yangi sistematik guruhlarning taraqqiy etishiga, ya’ni biologik yuksal ishga olib keladi.
Hozirgi vaqtda hasharotlar, suyakli baliqlar, kemiruvchilar- ning ko‘pgina guruhlari, gulli o‘simliklar biologik yuksalish gu ruhl ari progress holatidadir.
Organik olamning rivojlanishida biologik yuksalish — progressga qarama-qarshi o‘laroq, biologik regress ham uchraydi. Biologik regressda muhit sharoitiga organizmlar yetarlicha mos- lasha olmaganliklari sababli ularning: a) avloddan avlodga o‘tgan sari individlar soni kamayadi; b) tarqalgan areali torayadi; d) populyatsiyalar, turlar soni qisqaradi.
O‘simliklardan ginkgolar oilasi, sutemizuvchilardan hasha- rot xo‘r lar turkumiga kiruvchi faqat ikki turdan iborat vixuxol avlodi biologik regress holatidadir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil.
2. Vorontsov N. P.,Suxorukova L.N. Evolyutsionnaya organicheskogo mira. M. Prosveshenie 1991
3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil
4. Iordanskis N. N. Evolyutsiya jizni. M.Izdatelskiy tsentr “Akademiya” 2001
5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g.
6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.