Malakali va malakaga EGA bo`lmagan ishchi kuchi o`rtasida ish haqi darajasining differentsiatsiyasi mundarija: kirish I bob. Ish haqi tushunchasi va uning mohiyati

Ishlanmagan vaqt uchun to'lov - yillik, qo'shimcha, ta'lim ta'tillarini to'lash; xodimning aybisiz majburiy ishdan bo'shatish, to'xtab qolish va to'liq bo'lmagan ish vaqti uchun to'lov; qishloq xo'jaligi ishlariga jalb qilingan ishchilarning ish haqi, davlat yoki davlat vazifalari, va hokazo.
Bir martalik rag'batlantirish to'lovlari - mukofotlar; yillik ish haqi; ish staji uchun yillik ish haqi; moddiy yordam; foydalanilmagan ta'til uchun pul kompensatsiyasi; yillik ta'til berishda qo'shimcha to'lovlar (qonun hujjatlariga muvofiq oddiy ta'til miqdoridan ortiq); va hokazo.
Ish haqi fondi va ijtimoiy to'lovlar bilan bog'liq bo'lmagan xarajatlarga quyidagilar kiradi: aktsiyalardan olingan daromadlar va xodimlarning tashkilot mulkidagi ishtirokidan olingan boshqa daromadlar (dividendlar, foizlar, aksiyalar bo'yicha to'lovlar va boshqalar); sayohat xarajatlari; sug'urta shartnomalari bo'yicha to'lovlar; bepul beriladigan forma va maxsus kiyim va poyafzal narxi; sug'urta mukofotlari yagona ijtimoiy soliq.
Soliq solish va o'rtacha oylik ish haqini hisoblash uchun ish haqi fondini hisobga olishning o'ziga xos xususiyatlari maxsus me'yoriy hujjatlar bilan belgilanadi.
San'atga muvofiq. Mehnat kodeksining 135-moddasiga binoan, korxonalar ish haqi tizimini, tarif stavkalari, ish haqi va har xil turdagi to'lovlar miqdorini mustaqil ravishda ishlab chiqish va tasdiqlash huquqiga ega. Shu sababli, kelgusida ishda mehnatga haq to'lashning mavjud shakllari, turlari va tizimlarini ko'rib chiqish kerak.
Ish haqi — mehnatga pul shaklida toʻlanadigan haq; qiymatning oʻzgargan shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi.^[1] Ish kuchi qiymati va narxi bevosita ish haqida ifodalanadi. Ish haqi darajasi mehnat bozorida kelishiladi. Xodim mehnat bozorida mehnatni emas, oʻz ish kuchini sotadi. Ish haqi mehnatning pul shaklidagi bahosi boʻlib, uni ishga yollovchilar (korxona, muassasa, tadbirkor) mehnat qiluvchilarga maʼlum vaqt mobaynida maʼlum miqdordagi va muayyan sifatli ishni bajarganliklari uchun toʻlaydilar. Yollanma xodim uchun ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi.
Ish haqi — yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish qobiliyatiga boʻlgan mulkchilik huquqini iqtisodiy jihatdan roʻyobga chiqarish shakli. Shu bilan birga ish beruvchi uchun yollanma xodimlar mehnatiga toʻlanadigan haq ishlab chiqarish harajatlarining unsurlaridan biri. Ish beruvchi mehnat resurslaridan ishlab chiqarish omillaridan biri sifatida foydalanish uchun uni xarid qiladi.
sh haqi miqdorining eng qadimiy vaqt birligi kundir. Soat ixtiro qilinishi bilan ishni boʻlimlarga boʻlish keng tarqaldi. Ish miqdorini oʻlchashda ish soati eng koʻp qoʻllanila boshlandi.^[2][3] Qadimgi Misr Oʻrta Qirolligi, Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim ish haqi toʻlangan eng qadimiy davlatlarga kiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida mehnatning miqdori va sifatiga qarab mehnatga haq toʻlashning, asosan, vaqtbay va ishbay tizimlari qoʻllaniladi. Vaqtbay ish haqi shaklida xodim oladigan ish haqi miqdori ishlagan vaqt bilan bogʻliq boʻladi, yaʼni ish haqi miqdori mehnat unumdorligi va intensivlik darajasiga bogʻliq emas. Ishbay ish haqi xodimning maʼlum vaqt mobaynida tayyorlangan mahsuloti miqdori bilan oʻlchanadi. Ishbay ish haqining koʻrinishlaridan biri — akkord ish haqi. Bunda jamoa yoki ayrim xodimga ish hajmi oldindan belgilab beriladi, umumiy haq summasi kelishib olinadi. Ish butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi oxirigacha toʻlanadi. Ish haqining bunday shaklidan koʻpincha qurilishda foydalaniladi. Bulardan tashqari aksar mamlakatlarda ish haqidan tashqari mehnatda erishgan yutuqlari uchun mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy ragʻbatlantirish fondidan mukofotlash tizimidir. Ish haqi miqdori yollanma xodimlarning turmush darajasini ifodalovchi koʻrsatkichdir. Nominal va real ish haqi koʻrsatkichlari mavjud. Nominal ish haqi yollanma xodimning oʻz mehnati evaziga olgan pul daromadalari.


Real ish haqi xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday isteʼmol buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini koʻrsatadi. Boshqacha aytganda real ish haqi — bu nominal ish haqining „xarid etish“ qobiliyati. Real ish haqi boshqa sharoitlar bir xil boʻlganda, nominal ish haqiga toʻgʻri mutanosibdir va isteʼmol buyumlari va xizmatlar narxining darajasiga teskari mutanosibdir.