Malakaviy bitiruv ishi kirish qismi ikkita bob, besh paragraph va xulosa qismlaridan tashkil topgan
Download 1.14 Mb.
|
malaka ishi
|
"Kimyoviy muvozanat davomida reaksiya mahsulotlari konsentrasiyalari ko’paytmasiga nisbati o’zgarmas haroratda doimiy kattalikdir.
K ning qiymati reaksiyaga kirishuvchi moddalarning tabiati va haroratiga bog’liq, lekin aralashmadagi moddalarning konsenrasiyasi, bosimi, begona qo’shimchalar ishtirok etish-etmasligiga bog’liq emas. Katalizator faqat muvozanat holatining qaror topishini tezlashtirish mumkin, lekin reaksiyaning unumini oshira olmaydi. K ning qiymati qanchalik katta bo’lsa, reaksiya shunchalik ko’p unum beradi. Shu sabali K ni bilish kimyo va kimyoviy texnalogiya uchun nihoyatda katta ahamiyatga ega. Bir-biridan sirt chegaralari bilan ajralgan moddalar sistemasi geterogen sistema deb ataladi. Geterogen sistemalarda bo’ladigan reaksiyalarning muvozanat konstantalarini ko’rib chiqamiz. Geterogen sistemalardagi kimyoviy muvozanat uchun massalar ta’siri qonunini tatbiq etishda qo’shimcha kiritishga to’g’ri keladi: suyuq va qattiq fazalardagi moddalarning gaz fazadagi parsial bosimlari o’zgarmas qiymatlar muvozanat konstantasi ifodasiga kiritilmaydi. Geterogen sistemada faqat gazsimon qismning parsial bosimgina (yoki eritma konsentratsiyasigina muvozanat konstanta ifodasiga yoziladi.). Misol tariqasida ohaktosh (kalsiy karbonat) ning parchalanishni ko’rib chiqamiz. Ohaktosh CaCO3 berk idishda qizdirilsa: CaCO3 = CaO + CO2 Reaksiya sodir bo’lib, muvozanat haror topadi. Agar bu reaksiya gaz fazada gomogen reaksiya sifatida sodir bo’lsa edi, uning muvozanat konstantasi quyidagi tenglama bilan ifodalanar edi. Lekin geterogen sistemali kalsiy oksid va kalsiy karbonat bug’larining bosimi (Ca CO3) ayni haroratda o’zgarmas kattaliklar bo’lgani uchun, ularning nisbatini o’zgarmas qiymat bilan almashtirishimiz mumkin. 10 U vaqtida; Km = K * R CO2, Bundan RCO2 = Const kelib chiqadi. Bu tenglamadan ko’rinib turibdiki, CaCO3 parchalanganda hosil bo’lgan CO2 ning bosimi istalgan temperturada aynan shu haroratga mos bo’lgan o’zgarmas kattalikdir. Bu bosim CaCO3 ning dissotsiyalanish bosimi yoki bug’ bosimi deb ataladi. Uning qiymati faqat haroratga bog’liq, lekin sistemadagi CaCO3 va CaO miqdoriga bog’liq emas. Misol tariqasida CO2 bilan cho’g’ holatdagi ko’mir orasidagi reaksiya CO2 + C = 2CO ning muvozanatini qarab chiqamiz.Bu reaksiyaning muvozanat konstantasi ifodasiga C ning konsentratsiyasi yozilmaydi, chunki uning konsentratsiyasi doimiy sondir, demak: Reaksiyaning boshlanish davridagi tezligi, reaksiya uchun olingan dastlabki moddalar konsentrasiyalari kupaytmasi bilan aniklanadi, bunda tugri reaksiyaning tezligi maksimal kiymatga ega buladi. Teskari reaksiya tezligi esa 0 ga teng buladi. Tugri reaksiya tezligi vakt utishi bilan kamayadi, chunki H2 va J2 konsentrasiyalari kamayib boradi va HJ maxsulotning konsentrasiyasi ortib boradi, shuning uchun teskari reaksiya tezligi hxam ortadi. Nixoyat, shunday bir payt keladiki, bunda V1=V2 buladi va sistemada kimyoviy muvozanat karor topadi. Demak, vakt birligida xosil bulayotgan va parchalanayotgan HJ molekulalarining soni bir biriga teng bo’ladi: V1=V2 yoki K1[H2][J2]=K2[HJ]2 yoki K1 va K2 o’zgarmas qiymatlar bo’lgani uchun ularning nisbatlari ham o’zgarmas qiymatdir, ya'ni: bu yerda, K- kimyoviy muvozanat konstantasi deyiladi. Umumiy holda qaytar reaksiya aA+bB=cC+dD uchun muvozanat konstantasi quyidagicha Agar kimyoviy muvozanatda turgan sistemaga, reaksiyada ishtirok etayotgan moddalardan birortasini qo’shsak, tugri va teskari reaksiya tezliklari o’zgaradi, vaqt o’tishi bilan asta-sekin yana muvozanat qaror topadi. Yangi muvozanat xolatda reaksiyada ishtirok etayotgan hamma moddalarning konsentrasiyalari dastlabki konsentrasiyalardan farq qiladi, lekin muvozanat konstanta o’zgarmay qoladi. Reaksiya muhiti o’zgartirilmasa, muvozanat holat o’zgarmaydi. Kimyoviy muvozanatga quyidagi parametrlar ta'sir etadi. 11 1) Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyasi. 2) temperatura. 3) bosim (gazsimon moddalar bulsa). (Katalizator esa faqat reaksiya tezligini uzgartiradi). Ushbu parametrlarning birortasini o’zgarishi kimyoviy muvozanatni siljishiga olib keladi. Tashqi faktorlar (bosim, temperatura, moddalar konsentrasiyasi) dan birortasini o’zgarishi natijasida muvozanatni qaysi tomonga siljishini Le-Shatelye prinsipi (1884 y) quyidagicha ifodalaydi; kimyoviy muvozanat holatida turgan sistemada biror tashqi parametrdan biri (temperatura, bosim yoki kinsentrtratsiya) o’zgartirilsa, kimyoviy muvozanat shu o’zgargan ta’sirni kamaytiruvchi reaksiya tomonga siljiydi. Reaksiyaga ta'sir etuvchi faktorlarni ko’rib chiqaylik. Tashqi muhitni (bosim, temperatura va moddalar konsentratsiyasini) o’zgartirish orqali muvozanatda turgan sistemaning tarkibini o’zgartirish, ya’ni muvozanatni siljitish mumkin. Muvozanatning siljishi 1884-yilda ta’riflangan umumiy qoidaga – Le Shatelye prinsipiga bo’ysunadi. 1. Konsentrasiyaning ta'siri. Muvozanatda turgan sistemadagi biron moddaning konsentrasiyasi oshirilsa, sistemada mumkin bo’lgan reaksiyalardan shunday reaksiya kuchayadiki,natijada konsentratsiya oshirilgan modda sarf bo’ladi va kimyoviy modda shu modda sarf bulishi tomonga siljiydi. Masalan, CO2+ H2 = CO + H 2 O tenglamasi bilan ifodalanadigan muvozanatdagi sistama berilgan bo’lsa, bu sistemaga qo’shimcha CO bersak, sistema COkonsentratsiyasini kamaytirishga intiladi. Aksincha, agar CO ning miqdorini kamaytirsak, sistema uni ko’paytirishga intiladi, ya’ni kimyoviy muvozanat chap tomonga siljiydi. 2. Temperaturaning ta'siri. Le Shatelye prinsipiga muvofiq, agar muvozanatda turgan sistemaning temperaturasi o’zgarsa, temperature ko’tarilganda sistemaning muvozanati issiqlik yutiladigan, temperatura pasayganda esa issiqlik chiqadigan jarayon tomoniga siljiydi. Masalan, 2SO2+O2= 2SO3 +225,4 kJ tenglama bilan ifodalanadigan muvozanatda turgan sistemani olsak, SO ning hosil bo’lishi ekzotermik reaksiya bo’lib, Le Shatelye prinsipiga muvofiq temperature oshirilganda SO3 ajraladi, ya’ni muvozanat 12 2SO3 = 2SO2+O2 reaksiyasi tomonga siljiydi: aksincha, temperatura pasaytirilganda SO 2 bilan O 2 birikib, SO3 hosil qiladi, ya’ni muvozanat 2SO 2+ O 2=2SO3 reaksiyasi tomon siljiydi. 3.Bosimning ta'siri.
Agar tenglamaning chap va o’ng tomonidagi molekulalar soni teng bulsa bosimning uzgarishi kimyoviy muvozanatga ta'sir etmaydi. Masalan: CO2 + H2 = CO + H2O reaksiyasining muvozanati bosim o’zgarganida o’zgarmay qoladi. Le-Shatelye prinsipi gomogen sistemalargagina qo’llanib qolmay, geterogen sistemada uchun ham tadbiq etiladi. Masalan, SO2 ning qaytarilish reaksiyasi: C + CO2 = 2CO -172 kJ Keltirilgan kimyoviy sistemada qattiq (uglerod) va gaz (CO va CO2) fazalar aralashmasi ishtirok etyapti. Demak sistema geterogen. Le-Shatelye prinsipiga ko’ra: a) temperaturaning ko’tarilishi muvozanatni CO ortishi tomonga siljitadi, chunki CO2 qaytarilishi ekzotermik protsessdir. b) temperaturani pasaytirsak, muvozanat chap tomonga siljiydi; v) bosimni oshirish muvozanatni hajm kamayadigan reaksiya ya'ni CO2 hosil bo’lishi tomonga siljitadi, chunki chap tomonda gazsimon moddadan bir molekula, uning tomonda esa CO molekulasidan ikki molekula mavjuddir. Bu reaksiya muvozanatining matematik ifodasi quyidagi ko’rinishga ega: ya'ni muvozanat faqat gazsimon moddalarning nisbatlariga (konsentrasiyalariga) bog’liq. Geterogen sistemada gazsimon moddalarning molekulalar soni o’zgarmasa bosim reaksiya muvozanatiga ta'sir etmaydi. Masalan, MnO+CO = Mn+CO2 ning muvozanati bosim o’zgarishi bilan o’zgarmaydi. Yuqori (1000°, 10000°) temperaturalarda kimyoviy reaksiya tezligi shunchalik katta buladiki, amalda ularni aniqlab bo’lmaydi. Bunda moddalar dissosilanishini kuchayishidan tashqari, juda murakkab moddalar hosil bo’ladi va ularning konsentrasiyasi temperatura ko’tarilishi bilan ortadi. Masalan, V2O5 bug’larida V4O10, V4O8, V4O12 kabi moddalar hosil bo’ladi. Bosimni oshirish gazlarning dissosilanish darajasini kamaytiradi. Masalan, 300000 atmosfera bosimda vodorod metall strukturasiga ega bo’ladi. Kimyoviy muvozanat holatiga temperatura, bosim va ishtirok etuvchi moddalar konsentratsiyasining ta’sirini o’rganihga asoslanib kimyoviy jarayonlardan yaxshi unum olish uchun qanday sharoit yaratish kerakligini aniqlash mumkin. Agar ixtiyorimizdagi reaksiya hajmi kamaysa va issiqlik yutilsa, bunday jarayonda reaksiya unumi maksimal bo’lishi uchun uni yuqori temperatura va bosimlarda olib borishga to’g’ri keladi. Agar jarayon issiqlik chiqarish va hajmning kichiklashuvi bilan borsa, unda jarayondan yuqori unum olish uchun mumkin qadar past temperature va yuqori bosimdan foydalaniladi. Nihoyat, ayni jarayonni qanday sharoitda olib borish masalasini uzil-kesil hal qilishda reaksiya tezligiga ta’sir etadigan faktorlarni ham nazarda tutishga to’g’ri keladi. Masalan, ammiak sintezi: 3H2+ N2= 2NH3 +92kJ Yuqori bosim (100-1000 atmosfera) 500-550 gradusda va katalizator (temir) ishtirokida olib boriladi. Sanoatda bu jarayonni yuqori temperaturada olib borish Le Shatelye qoidasiga zid keladi. Lekin temperature pasayganda reaksiyaga kirishuvchi zarrachalarning energiyasi nihoyatda past bo’lishi jarayonini muvozanat holatga kelishini qiyinlashtiradi. Yueori temperaturada muvozanat holat oson qaror topadi. Lekin hosil bo’lgan ammiakning parchalanishini to’xtatish maqsadida aralashma darhol sovitiladi va chapga boradigan reaksiya tezligi keskin kamaytiriladi. Shu sababli katalizator bilan to’qnashgan H2 va N2 aralashmasi kontakt aparatidan chiqarilgan onda kuchli sovitgich hajmiga kiritiladi.
2.Kimyoviy muvozanat konstantasining ifodasi masalalar tasiri qonunining ta'rifini aks ettiradi. Bu konstanta kimyoviy jarayon uchun juda muhim amaliy ahamiyatga ega. U ma'lum bo’lsa, reaksiyaning unumini hisoblab topish mumkin. 3.Geterogen sistemalarda muvozanat konstanta ifodasiga geterogen sistemadagi faqat gomogen sistema moddalarning konsentrasiyalarigina yoziladi 4.Gaz fazada sodir bo’ladigan reaksiyalarning muvozanat konstantalarini yozishda konsentrasiyalar o’rnida parsial bosimlardan foydalaniladi. 5.Agar muvozanat xolatidagi sistemani tavsiflovchi parametrlar (R,T va C) o’zgarmasa, sistemadagi muvozanat o’zgarmaydi. Muvozanat xolatining o’zgarishi (siljishi) Le Shatele qoidasiga bo’ysunadi.
Ta’lim innovasiyalari – ta’lim sohasi yoki o‘quv jarayonida mavjud muammoni yangicha yondashuv asosida yechish maqsadida qo‘llanilib, avvalgidan ancha samarali natijani kafolatlay oladigan shakl, metod va texnologiyalar. Zamonaviy sharoitda o‘quvchilarning o‘quv-bilish faolliklarini kuchaytirish, o‘qitish sifatini oshirish va samaradorligini yaxshilash maqsadida innovasion xarakterga ega ta’lim shakllaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda amaliy o‘yinlar, muammoli o‘qitish, interfaol ta’lim, modul-kredit tizimi, masofali o‘qitish, blended learning (aralash o‘qitish) va mahorat darslarita’limning innovasion shakllari sifatida e’tirof etilmoqda. Respublika ta’lim muassasalarida interfaol ta’limni tashkil etishda quyidagi eng ommaviy texnologiyalar qo‘llanilmoqda: 1. Interfaol metodlar: ―Keys-stadi‖ (yoki ―O‘quv keyslari‖), ―Blits- so‘rov‖, ―Modellashtirish‖, ―Ijodiy ish‖, ―Munosabat‖, ―Reja‖, ―Suhbat‖ va b. 2. Strategiyalar: ―Aqliy hujum‖, ―Bumerang‖, ―Galereya‖, ―Zig-zag‖, ―Zinama-zina‖, ―Muzyorar‖, ―Rotasiya‖, ―T-jadval‖, ―YUmaloqlangan qor‖ va h.k. Grafik organayzerlar: ―Baliq skeleti‖, ―BBB‖, ―Konseptual jadval‖, ―Venn diagrammasi‖, ―Insert‖, ―Klaster‖, ―Nima uchun?‖, ―Qanday?‖ va b. So‘nggi vaqtlarda ―Keys-stadi‖ metodi xorijiy mamlakatlar ta’limi amaliyotida muvaffaqiyatli qo‘llanib kelinmoqda va bugungi kunda respublika ta’limida ham tobora ommalashib bormoqda. Shu sababli ayni o‘rinda ushbu metod (texnologiya)mohiyati haqida so‘z yuritiladi. Interfaol metodlar. “Keys-stadi” metodi «Keys-stadi» - inglizcha so‘z bo‘lib, («case» – aniq vaziyat, hodisa, «study»– o‘rganmoq, tahlil qilmoq) aniq vaziyatlarni o‘rganish, tahlil qilish asosida o‘qitishni amalga oshirishga qaratilgan metod hisoblanadi. Keysda ochiq axborotlardan yoki aniq voqea-hodisadan vaziyat sifatida tahlil uchun foydalanish mumkin. Mazkur metod muammoli ta’lim metodidan farqli ravishda real vaziyatlarni o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilishga asoslanadi. Agar u o‘quv jarayonida ma’lum bir maqsadga erishish yo‘li sifatida qo‘llanilsa, metod xarakteriga ega bo‘ladi, biror bir jarayonni tadqiq etishda bosqichma-bosqich, ma’lum bir algoritm asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks ettiradi
Sinfdagi har bir o’quvchi oldiga o’qituvchi qo’ygan savol yoki muammo yuzasidan o’z fikrini bayon etishga imkon beruchi o’quv uslubidir.Uning mohiyati “Bir kalla yaxshi,yigirmatasi undan yaxshi” prinsipi bo’yicha o’qituvchi tomonidan belgilangan muammo yuzasidan ehtimol tutiladigan hamma fikrlar variantini bir yerga jamlay olishda bo’lib , istisno tariqasida ta’lim oluvchilarning barcha fikrlari, shu jumladan, aytarli to’g’ri bo’lmaganlari ham inobatga olinadi . Afzalligi Aytilgan fikrlar tanqid qilinmaydi yoki baxolanmaydi.O’quvchining ilmiylikka chuqurroq qilinishi ta’minlanadi.Barchaga o’z fikrini bayon etish imkoniyati beriladi. Qo’llanishi Mavzuni yoritishda erkin fikrlaydi.Muammoni hal qilish qobiliyatini oshirishga, oquvchilarning faolligini oshirishda , fanga kirish va asosiy mavzu mazmunini bilib olishga qo’llaniladi. ‘’Blits-so’rov metodi’’ 1. Kimyoviy jarayonlarning ko’pchiligi qanday yo’nalishda boradi? Qarama-qarshi 2. Qaytar reaksiyada mahsulot dastlabki moddalarga qaytadimi? Qaytadi 3. Qaytmas reaksiyada qanday mahsulotlar hosil bo’ladi? Gaz, cho’kma , amalda dissotsiyalanmaydigan modda. 4. Betole tuzi parchalanishi qanday jarayon? Qaytmas 5. Kimyoviy muvozanat qanday muvoznat hisoblanadi? Dinamik 6. Qachon kimyoviy muvozanat yuzaga keladi? v 1=v 2 7. Kimyoviy muvozanat qanday belgi bilan belgilanadi? Km 8. Le-Shatelye prinsipi qachon qabul qilingan? 1884 yil 9. Muvozanat qachon o’zgarmaydi? P,T va C o’zgarmaganda 10. Bosim oshirilsa gazlarning dissosiyalanish darajasi qanday o’zgaradi? Kamayadi
Download 1.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|