Maltusning iqtisodiy ta’limoti

Maltusning "Nufus nazariyasi".
Ayrim olimlar bo‘layotgan qiyinchiliklarga axolining o‘zi aybdor, chunki uning ko‘payishi tez, tirikchilik vositalari esa sekin o‘sishi tabiiy bir xol, deydilar (maltusning "Nufus nazariyasi"). Bu fikr boshqa g‘oya - "Tuprok unumdorligining pasayib borishi" nazariyasiga olib keldi. O‘z g‘oyalariga teskari "Uchinchi shaxslar" nazariyasi vujudga keldi , ishlab chiqarmaydigan sinflar ravnaq asosi qilib ko‘rsatiladi. Ishlab chiqarish va kapitalning konsentratsiyalashuvi, monopoliyalar vujudga kelshi. 2.Bank kapitali va sanoat kapitali kushilib moliya oligarxiyasi paydo bo‘lishi. 3.CHetga tovar emas, kapital chiqarishning ahamiyati ortishi. 4.Xalqaro monopolistik ittifoqlar tuzilishi. 5.Er yuzining yirik kapitalistik davlatlar tomonidan bo‘lib olinishi. Imperializmning uch xususiyat (monopolistik kapitalizm,tekinxur yoki chirib borayotgan kapitalizm va ulib borayotgan kapitalizm)ga alohida urgu berilgan. Umuman Lenin insoniyat taraqqiyotida imperializm va kapitalizmni utkinchi iqtisodiy tizim deb isbotlashga o‘ringan. Leninning kapitalizmdan sotsializmga o‘tishga oid iqtisodiy g‘oyalari "Sovet xoqimiyatining navbatdagi vazifalari"(1918), "Kommunizmda bolalarcha sullik kasali"(1919) kitoblarida berilgan. Iqtisodiy vazifalarni xal etishda proletariat diktaturasiga tayanish kerakligi kayd etilgan. O‘tish davri uchun ko‘p ukladlilik xosligi (patrialxal xo‘jalik, mayda tovar ishlab chiqarish,davlat kapitalizmi va sotsializm), ulardan ayrimlari mayda tovar ishlab chiqarish kapitalistik va sotsialistik (ko‘pchilik kapitalistik) mamlakatlar uchun zaruriy xisoblanadi. Sotsialistik iqtisodiyot yaratish vazifalariga kuyidagilar kiritilgan: maxsulotni ishlab chiqarish va taksimlash o‘stidan umumxalq xisob-kitobi va nazoratini o‘rganish, mexnat unumdorligini oshirish, sotsializm manfaatlari uchun chet el kapitaliga yo‘l berish va ulardan foydalanish, burjuaziya mutaxassislarini ishga jalb etish, kredit-pul, moliyaviy, mukofot, mexnatga ishbay xak to‘lash tamoyillarini keng qullash, shaxar va qishloq o‘rtasidagi tovar almashuvini yo‘lga kuyish. Mulkni umumlashtirishda avval eng muxim sohalar (moliya, bank, og‘ir sanoat, temir yo‘l transporti, tashki savdo) qulga olinishi, sharoit yetilishi borasidagi qolgan tarmoqlarni egallash zarurligi uktirilgan. Lenin "Oziq-ovqat soligi to‘g‘risida (yangi siyosatning ahamiyatlari va uning sharoitlari)" (1921) risolasi va boshqa ko‘pgina maqolalarda Rossiyadagi fukarolar urushidan sung yangi iqtisodiyotga o‘tishning mohiyati va xususiyatlarini yoritib berdi. Yangi iqtisodiy siyosatning eng muxim tomonlari, bu xo‘jalik xisobiga o‘tish, tovar-pul munosabatlarini rivojlantirish, ayrim korxona va tarmoqlarda, savdoda xususiy kapitalizmga yo‘l berish, chet el kapitaliga yo‘l berish. "Oziq-ovqat razvertkasi"ning yagona soliq bilan almashtirilishi dexqonlar psixologiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Lenin o‘z g‘oyasini jiddiy va uzoq muddatga mo‘ljallagan siyosat deb baxoladi. Markscha iqtisodiy g‘oyalardagi tub mezonlar tarix sinovida o‘zini oqlamadi mavjud sotsialistik iqtisodiyot (126 davlat) tajribasida ko‘rish mumkin. Tub mezon deyilganda,albatta xususiy mulkchilik munosabatlari ko‘zda to‘tiladi. Mazkur olimlarning g‘oyalarida barcha ziddiyatlarning asosi, illatning sababchisi xususiy mulkchilik deb xisoblab kelingan. U insoniyat taraqqiyotining, jamiyat rivojining bosh tugonogi sifatida tushuntirilgan. 40 Rivojlangan mamlakatlarning taraqqiyoti bu fikrning xatoligini ko‘rsatdi. Kapitalizmning mukarrar xaloqati to‘g‘risidagi bashorat ham ruyobga chikmadi. Shu sababli sobik SSSR, sotsialistik deb atalgan mamlakatlar iqtisodiyotga inkirozga uchradi, bozor iqtisodiyotiga o‘tish zaruratga aylandi.