Ma’lumotlar bazasi tt 11-20 s ravshanov Javohir Reja: Ma’lumotlar bazasini shakllantirishda texnologiyalar perspektivalari

2. Amaliyotda ma’lumotlar bazasini qurishda 
ma’lumotlarning relyatsion modeli 
1. 
Ma’lumotlarning relyatsion modeli tushunchasi va tarixi.
 
2. 
Munosabat asosida qurilgan ma’lumotlar bazasiga ta’rif.
 
3. 
Munosabatga ta’rif va uning ustida amallar.
 
4. 
Ma‘lumotlar bazasini loyihalashtirishda relyatsion modelidan foydalanish.
 
5. 
Mohiyat tushunchasi.
 
 
Ma’lumotlarning relyatsion modeli. 

---

Relyatsion MB kuchli nazariy fundamentga ega
bo‘lib, u matematik munosabatlar (otnosheniya) nazariyasiga asoslangan. Ma‘lumotlarning r
elyatsion modeli kontseptsiyasi 1970 yilda Ye.F.Kodd tomonidan taklif qilingan bo‘lib, u 
ma‘lumotlarni tavsiflash va tasvirlashning amaliy dasturlaridan bog‘liq 
bo‘lmasligini ta‘minlash masalasini hal qilish uchun xizmat qiladi.
Maʼlumotlarning shunday modeliga relyatsion model deyiladi, unda barcha maʼlumotlar 
foydalanuvchiga jadval shaklida xavola etiladi va maʼlumotlar bazasi ustidagi barcha amallar 
jadvalllar ustiga amallarga olib kelinadi. Har bir jadval maʼlumotlar bazasi tarkibida oʼz nomiga 
ega boʼladi hamda satr va ustunlardan iborat boʼladi. Har bir jadval real dunyodagi obyektlar 
(mohiyat) tipini aks ettiradi, har bir satri esa obʼektning konkret nusxasini bildiradi. Relyatsion 
modelning har bir tushunchasini “Xodim” – mohiyati (obʼekti) misolida koʼrib chiqamiz: 
Har bir ustun oʼz nomiga ega boʼladi va ustun nomi odatda jadvalning ustki qismida 
koʼrsatiladi. Uning nomi joriy jadvalda boshqa ustun uchun takrorlanmasligi kerak, biroq bu 
nom boshqa jadvalning ustun nomi sifatida ishlatilishi mumkin. Yaʼni turli jadvallar bir xil nomli 
ustunga ega boʼlishi mumkin. Ixtiyoriy jadval kamida bitta ustunga ega boʼladi; ustunlar 
jadvalda ularni yaratish tartibida joylashadi. Satrlar ustunlardan (atributlar) farqli ravishda 
nomga va joylashish tartibiga ega emas. Ularning miqdori chegaralanmagan. Ixtiyoriy jadval 
shunday ustunga yoki ustunlarga (kalitga) ega boʼladi, undagi qiymatlar har bir satrni 
takrorlanmas qiymat bilan identifikatsiyalaydi. Rasmda keltirilgan misolda kalit bu “tabel 
nomeri” ustunidir. Аtributlar qiymati eng kichik axborot birligi – domen yordamida koʼrsatiladi. 
Boshqacha aytganda domen – bu obʼekt atributining mumkin boʼlgan barcha qiymatlar 
toʼplamidir. Yana ikkita tushunchani koʼrib oʼtamiz. Bu “daraja” va “Kardinal son” 
tushunchalari. Munosabatlarning kardinal soni deganda kortejlar soni tushuniladi, munosabat 
darajasi – bu joriy munosabatning atributlar sonidir. Jadvallar oʼrtasidagi aloqa relyatsion 
maʼlumotlar modelining asosiy elementi xisoblanadi. Bu aloqa tashqi kalitlar yordamida qoʼllab 
– quvvatlanadi. Misol sifatida biror korxonaning MB sida saqlanayotgan xodimlar (“xodimlar” 
jadvali) va boshliqlar (“boshliqlar” jadvali) haqidagi maʼlumotlarni koʼrib chiqamiz. 
“Boshliqlar” jadvalida birlamchi kalit “nomer” ustini. “Familiya” ustunining qiymatlari 
takrorlanuvchi boʼlganligi uchun birlamchi kalit sifatida qoʼllash mumkin emas. “Xodimlar” 
jadvalida “Boshliq nomeri” ustuni tashqi kalit xisoblanadi. MB da maʼlumotlar bilan birga 
maʼlumotlar lugʼati va boshqa obyektlar, masalan, ekran formalari, xisobotlar, tasvirlovchi 
formalar (views) va amaliy dasturlar joylashadi. Relyatsion MB ni butunlik cheklanishi baʼzi 
talablarni, masalan, atribut qiymati faqat mos domen ichidan olinishini yoki tashqi kalit 
jadvaldagi mavjud boʼlmagan satrni koʼrsatmasligi kerak (koʼrsatgich boʼyicha yaxlitlik). 
“Munosabat” tushunchasini batafsil koʼrib chiqamiz. Relyatsion modellarda oʼzgaruvchi 

---

munosabatlar va munosabat qiymatini farqlash kerak. Oʼzgaruvchi munosabat – bu xuddi 
dasturlash tilidagi kabi oddiy oʼzgaruvchilar, yaʼni qiymati vaqt oʼtishi bilan oʼzgaruvchi 
nomlangan obyekt. Ushbu oʼzgaruvchining ixtiyoriy vaqt momentidagi qiymati munosabat 
qiymati xisoblanadi. 
Ma’lumotlarni relyatsion modeli asosida munosabat tushunchasi yotadi. Munosabatni 2 
o‘lchamli jadvallar yordamida tavsiflash qulay. Jadval tushunarli ko‘rimli va inson uchun oddiy. 
Munosabatlar to‘plami ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan birga ular 
orasidagi bog‘lanishlarni modellashtirish imkonini beradi. 
Ma‘lumotlarning relyatsion modeli asosida «munosabat» tushunchasi yotib, u inglizcha rel
ation so‘zidan olingan. Ba‘zi bir qoidalarga amal qilgan holda munosabatlarni ikki o‘lchovli 
jadval ko‘rinishda tasvirlash mumkin. 
Jadval har qanday odamga tushunarli va qulaydir.
Real dunyo ob‘ektlari haqidagi ma‘lumotlarini EHM xotirasida saqlash va ular orasidagi m
unosabatlarni modellashtirish uchun munosabatlar (jadval) to‘plamidan foydalanish mumkinl
igini Ye.F.Kodd isbotlab berdi. Masalan, «talaba» mazmunini saqlash uchun TALABAmunosab
atidan foydalaniladi. Bu mazmunning asosiy xususiyatlarini quyidagi jadvalning ustunlari 
tasvirlaydi: