Mamadmusa mamadazimov
Download 320.92 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 16-§. Parallaktik uchbnrchak va koordinatalarni almashtirish
- 17-rasm. Parallaktik uchburchak va koordinatalarni almashtirish
- 17-§. Astronomik refraksiya
- 18-§. Sutkalik parallaks
- 19-rasm. Yoritgichlarning sutkalik va sutkalik-gorizontal parallakslari
- 19-§. Yoritgichlarning chiqish va botish momentlarini hisoblash
- 20-rasm. Yoritgichning chiqish va botish vaqtidagi soat burchaklari ( 4 ) 42
- T-bo, = ( N + 1 3 ) " + t Q- n - X
- I-§. Sayyoralarning yulduzlar fonidagi harakati
b o ‘y i c h a 400 yil ichida yigiladigan taxminan 3 kunlik xatolik, bu davr ichida keladigan 4 ta yuz yilliklaming 3 tasini oddiy yillarga aylantirish y o ia bilan yo‘qotildi. Bu kalendar keyinchalik islohchi papa Grigoriy X III sharafiga uning nomi bilan grigorian kalendari deb ataladigan b o id i. G rig o rian kalendari so b iq Ittifo q d a 1918-yili xalq kom issarlari sovetining dekreti bilan qabul qilindi va 1918-yiI 31-yanvarning ertasi k u ni 1-fevral o ‘m iga 14 fevral deb yuritildi, chunki XX asrga kelib yulian kalendarining xatoligi 13 kunga yetgan edi. G rigorian kalendari ham xatolikka ega b o iib , bu xato yig‘ilib-yig‘ilib 3300 yilda 1 sutkaga yetadi. D atani o‘zgartirish chizigM. Ixtiyoriy yangi data dastlab Yerning qaysi m eridiandan boshlab kirishi, xalqaro kelishuv bilan shartli ravishda qabul qilingan. Bu kelishuvga muvofiq, datani o'zgarish chizigi (demarkatsion chiziq) sifatida, 0 - meridiandan 180° li yoy masofadan o'tuvchi (A.= 12h) m eridian qabul qilingan (16-rasm). M azkur m eridian yarim kechadan 33 Quyosh nurlari Tush o ‘zgarish Yarim chizig'i kccha 16-rasm. Datani 0 ‘zgartirish chizig'i o ‘tishi bilan sayyoram izga yangi d atan i olib kiradi. Bu deg an so‘z, sayyoramizda yangi data (jumladan yangi yil ham)dastlab 12-poyasda, keyin 11-poyasda, so‘ngra 10-poyasda va hokazo tartib b ila n kirib keladi.Binobarin yangi data eng so‘ngida 13-poyasda kiradi. Bu chiziqdan g‘arb tom onda m a’lum oy chislosi, har doim sharq tom ondagidan bir kunga oldin yuradi (rasmga qarang). Shuning uchun agar sayyoh bu chiziqni g‘arbdan sharqqa, faraz qilaylik, 15 may kuni kesib o ‘tsa, shu kuni yarim kechadan so‘ng yana 15 may deb hisoblashga m ajbur. Agar sayyoh m azkur demarkatsion chiziqni sharqdan g‘arbga, aytaylik, 1 iyun kuni kesib o ‘tsa, unda shu kuni yarim kechadan datani 2 iyun o ‘rniga 3 iyun deb hisoblashi lozim bo‘ladi. 15-§. U m ar H ayyom kalendari XI asrda N ishopurda (Xuroson) yashab matematika, astronom iya sohasida ijod etgan taniqli shoir U m ar Hayyom (1048-1131-yillar) saljuq sultoni M alikshoh va uning vaziri Nizomul-mulk tom onidaa saroyga taklif etiladi. U ning iltimosiga ko‘ra shoh, Hayyom va uning shogirdlari uchun 1076-yili Isfaxonda rasadxona qurib beradi. Malikshoh vafotiga (1092-y.) q a d a r ishlagan bu rasadxonadagi astronom ik k u ^ atish lar natijasida yuzdan ortiq yorug‘ yulduzlarning koordinatalari ham da Oy, Quyosh va sayoralarning harakatlarini aks ettirgan jadvallarni o ‘z ichiga 34 olgan «zij» tuzildi. Bu astronomik risola keyinchalik «Malikshoh ziji» degan nom bilan astronomiya tarixidan joy oldi. Beruniy o ‘zining « 04gan avlodlar haqida esdaliklar» asarida qadim Eronda (jumladan, Xurosonda ham) kalendar yilining uzunligi 365 kun bo‘lib, 12 ta oyning birinchi 11 tasi 30 kundan, 12-si esa 35 kundan b o ig a n in i m a iu m qiladi. Taqvim ning yil boshisi esa doimo bahorgi tengkunlik bilan ustma-ust tushishi zarur edi. Tropik yilning uzunligi, aslida 365 kun boim ay, undan taxminan 6 soatga uzunligi tufayli yillar o ‘tishi bilan yil boshini tengkunlikdan siljib ketishiga (har to ‘rt yilda taxminan 1 kun) sabab b o igan. K a len d a rn i bunday k am ch ilik d an xoli qilish uchun M alikshoh astronom va m atem atiklardan iborat komissiya tuzib, unga rahbarlik qilishni Umar Hayyomga topshirdi. K o m issiy an in g bosh v azifa si yil boshisi (« N a v ro ‘z») b ah o rg i tenglcunlikdan siljimaydigan qilib taqvim tuzishdan iborat edi. Buning uchun komissiya 366 kunlik kabisa yilini joriy qilib, uning kelish tartibini rimliklar Yulian kalendarida joriy qilgan tartibdan boshqacharoq shaklda qurishni taklif etdi. Keyinchalik Umar Hayyom kalendari deb nom olgan bu taqvimda kabisa yili 33 yilda 8 marta kelib (rimliklar taqvimida 32 yilda), dastlabki 7 tasi har to ‘rtinchi yilda, oxirgi 8-si esa 5-yili keladigan qilib qabul qilindi. Boshqacha aytganda, 33 yillik davrning 4-,8-,12-,16-,20-, 24-,28- va 33- yillari kabisa yillari sanalib, 366 kundan qilindi. g U .H ayyom taqvimida yilning o 'rta c h a uzunligi 365— = 365,24242 kunga teng b o iib , tropik yil uzunligidan (365,24220 kun) atigi 0,00022 sutkaga, ya’ni 19,5 sekundgagina uzun edi xolos. Bu xatolik shu qadar kichik ediki, u yig‘ilib-yig‘ilib 4500 yil o ‘tgandan so‘nggina 1 kunga etardi! Biz ishlatayotgan grigorian kalendarining xatosi bir kunga yetishi uchun esa, 3300 yil (ya’ni Hayyom kalendaridagidan 1200 yil kam vaqt) kerak. U m ar Hayyomning bu taqvim i, ayni paytda Eronda ishlatiladigan Jaloliy (Malishshohning taxallusi) kalendari asosini tashkil etadi. M azkur kalendar erasining boshi ham, keyinchalik, musulmonlarning oy kalendari erasidagi kabi, 622-yilning 16-iyuliga ko'chirilib, quyosh hijriy kalendari degan nom bilan ataladigan b o idi. 35 Bu taqvimda oylar Quyoshning yillik ko‘rinma harakati davomida kesib o'tadigan yulduz turkumlarining nomlari bilan Hamal, Savr, Javzo, Saraton, Asad, Sunbula, Mezon, Aqrab, Qavs, Jaddi, Dalv v a H ut deb yuritiladi. Quyosh hijriy kalendari b o ‘yicha yangi - 1387-yil 2008-yilning 21- m artida kirdi. 16-§. Parallaktik uchbnrchak va koordinatalarni almashtirish Parallaktik uchburchak deb uchlari zenit, olam qutbi va yoritgichda yotgan sferik uchburchakka aytiladi. T a ’rifdan ko'rinadiki, parallaktik uchburchakning tomonlari - osmon meridiani, yoritgichdan o ‘t.gan og'ish va vertikal yarim aylanalari yoylaridan iborat bo‘ladi (17-rasm). Sferik uchburchak form ulalarini tatbiq etib, koordinatalarning alm ashtirish formulalarini keltirib chiqarish uchun parallaktik uchburchak tomonlari va burchaklarini yoritgichning ekvatorial (t, b), gorizontal koordinatalar kattaliklari (A, z ) va joyning geografik kenglamasi (ty) orqali belgilaymiz. Shaklda N P yoy hp=q> b o ‘lgan id an parallaktik uchburchakning P Z tomoni 90 - cp ga, K M - 8* bo‘lganidan M P yoy uzunligi 90 - 8 ga va uchinchi M Z tom oni yoritgichning zenit masofasi z ga teng bo‘ladi. Shuningdek, S Z L sferik burchak yoritgichning A azimutini berganidan parallaktik uchburchakning N Z L sferik burchagi (180”-A) ni, QPK sferik burchak esa yoritgichning soat burchagi t ni beradi. 1. Gorizontal koordinatalar sistemasidan ekvatorial sistemasiga o ‘tish. Sferik uchburchakning kosinuslar formulalariga ko‘ra 17-rasm. Parallaktik uchburchak va koordinatalarni almashtirish 36 cos(90°-8)=cos(90°- )-sinz- cos( 180"-A ). keltirish formulalaridan foydalansak, u holda sin8 = sinip cosz + costp-sinz(-cosA) = sincp-cosz- cos 0 ) sferik uchburchakning besh elementli formulasiga ko‘ra: sin (90°-8)cost = sin (90"- - sinz cos (90° - (p)-cos (180° - A ) yoki cosS-cost = cosipcosz + sinzsintpcosA Sinuslar formulasiga ko‘ra: s i n t _ sin(18(T - A ) s i n z s i n ( 9 0 ° - £ ) yoki sin t ■ cosS = sin z • sinA (2) ( 3 ) (1), (2) va (3) formulalari yoritgichlarning gorizontal koordinatalaridan ekvatorial koordinatalariga o'tishga imkon beradi. 2. Ekvatorial koordinatalardan gorizontal koordinatalarga o ‘tish esa quyida chiqariladigan formulalar yordam ida bo'ladi. Sferik uchburchakning kosinuslar formulasiga ko‘ra cosz = cos(90“-S ) ■ cos(90°- ixchamlasak: cosz = sinS ■ sintp + cosS ■ cos ( 4 ) Sferik uchburchakning besh elementli formulasiga k o ‘ra: sinz-cos(180°-A) = sin(90°- - 37 sinz■ cos A = cosip-sinS - cosS-cosip-cost sinzcosA = - costp-sinS + cos 5-cos (p-cost (5) Sinuslar teoremasiga ko‘ra: sin f _ sin^SO ’ - A) s in z sin(90’ - £ ) yoki sin A-sinz - sint-cosS. Xususiy holda, yoritgichning chiqayotgan yoki botayotgan paytida uning azimuti z=90° boiganidan quyidagicha topiladi: sin A = sint- cosS, ( 6 ) y a ’ni A = ± arcsin (sint ■ cosS) Bu yerda plyus yoritgichning chiqish momentiga, minus esa botish momentiga tegishli. A - yoritgichning azimutini xarakterlaydi. Savol va topshiriqlar 1. Yulduz vaqti deb qanday vaqtga aytiladi? U qanday hisob lanadi? 2. Haqiqiy va o ‘rtacha quyosh vaqtlarini tushuntiring. Ular qanday hisoblanadi? 3. Vaqt tenglamasining mohiyatini tushuntiring. Formulasini yozing. 4. Mahalliy, poyas va dunyo vaqtlarini ta’riflang. 5. Oy va quyosh kalendarlari haqida m a’lumot bering. 6. 0 ‘rtacha quyosh vaqti va yulduz vaqti orasida qanday bog‘lanish mavjud? 7. Gorizontal koordinatalardan ekvatorial koordinatalarga va aksincha qanday formulalar yordamida o ‘tiladi? Keltirilgan formulalariga ko‘ra: 38 17-§. Astronomik refraksiya Zenitda b oim agan ixtiyoriy yoritgich kuzatuvchiga haqiqiy o ‘midan zenitga tom on siljigan holda ko'rinadi. Buning sababi M yoritgichdan k e la y o tg a n n u r k o ‘zga tu s h is h d a n o ld in Y er a tm o sferasin in g qatLamlaridan o ‘tayotganda egiladi (18-rasm). Agar atmosfera qatlamlari zichliklari turlicha bo‘lgan p,> p, > p3> p4> p5>... alohida qatlamlardan iborat deb qaralsa, u holda yoritgichdan kelayotgan nur bu qatlamlaming ch egaralaridan o ‘tayotib, mos ravishda, turli i,> i2 > i3 > i4 > i5>... b u rc h a k la r o stid a sinadi. N a tija d a kuzatuvchi M yoritgichni OM yo 'nalish b o ‘yicha (ya’ni O M 2 yo'nalishda ) emas, balki uni vertikal aylana bo'ylab zenitga siljigan O M , yo'nalishda ko'radi. 'Yoritgichdan kelayotgan nurning Yer atmosferasidan o'tayotganda, bu xilda sinish hodisasi astronomik refraksiya deyiladi. M tO M 2 burchak- refraksiya burchagi p yoki refraksiya deyiladi. Z Z O M t - yoritgichning ko'rinm a zenit uzoqligi z', Z Z O M 2 esa, uning haqiqiy zenitdan uzoqligi z deyiladi. U holda refraksiya kattaligi p - z - z ' , yoki refraksiya kattaligi p m a ’lum b o is a , yoritgichning k o 'rin m a zenitdan uzoqligi z' orqali haqiqiy uzoqligi z: z - p + z ' ifodadan topiladi. M a ’lum qatlam lar chegarasiga tushayotgan va sinayotgan nurlar bir tekislikda yotgani sababli refraksiya yoritgichning ko'rinm a gorizontal 39 diametrini o'zgartirmaydi, ya’ni sinish vertikal aylana bo ‘ у lab kuzatiladi. Refraksiya tufayli yoritgichning har ikkala ekvatorial koordinatalari - to‘g‘ri chiqishi va og'ishi ham o'zgaradi. Faqat yoritgich kulminatsiyasida boigan taqdirdagina vertikal aylana yoritgichning og‘ish aylanasi bilan ustma-ust tushganida, uning o g ish i zenit masofasining o'zgarish kattaligigacha o‘zgarib, to ‘g‘ri chiqishi o ‘zgarmaydi. Yoritgich zenitda bo‘lganda refraksiya nolga teng bo‘lib, gorizontda maksimumga erishadi (35'). Refraksiya kattaligini hisoblashning m urakkab nazariyasi mavjud b o ‘lib, m axsus kurslard a q aralad i. R efraksiya k attaligini taxm iniy hisoblash, norm al sh aro itd a (R=760 mm.sim.ust., t= 0° С) quyidagi formula asosida bajariladi: p = 60,25" tg z' (1) Agar bosim P mm.sim.ust., temperatura t° С b o ‘lsa, refraksiya P 273 p = 60', 25-— ------tgz' (2) 760 213°+t k o ‘rin ish d ag i ifoda o rq ali h iso b la n ad i. Bu fo rm u lalar, refrak siy a k a tta lig in i y o ritg ich larn in g k o ‘rinm a zenitdagi uzoqligi 70° gacha bo‘lgandagina hisoblashga imkon beradi. z’ > 70° b o ig a n yoritgichlar uchun refraksiya kattaligi kuzatishlarga tayangan maxsus у o i bilan hisoblanadi. Yoritgich gorizontda boig and a refraksiya kattaligi normal sharoitda 35' ni tashkil etadi. Binobarin, yoritgichlarning (jumladan Oy va Quyoshning) chiqishi refraksiya tufayli hisoblangan v aq td an ancha oldin sodir b o ia d i, botish esa, aksincha, kech b o iad i. 18-§. Sutkalik parallaks Y er sirtining biror n u q tasid an turib qaralgan da yoritgichlarning k o ‘ringan o'rinlari topotsentrik holatlari deyilib, Yer m arkaziga nisbatan h o la tla r i esa g e o se n trik o ‘r in la r i d ey ilad i. A so san hiso b lash lar yoritgichlarning geosentrik o ‘rinlariga, ya’ni koordinatalariga nisbatan olib boriladi. Y o ritg ich n in g su tk a lik p a ra lla ksi deb yoritgichga Y er sirtining kuzatuvchi turgan nuqtasidan va Y er m arkazidan tortilgan chiziqlar orasida yoritgichda hosil b o ig a n p burchakka aytiladi (19-ras*n). 40 19-rasm. Yoritgichlarning sutkalik va sutkalik-gorizontal parallakslari Yer sirtidagi biror nuqtada К kuzatuvchining o ‘rni tanlansa, u holda yoritgichning zenitdan uzoqligining o ‘zgarishiga k o ‘ra, uning sutkalik parallaksining kattaligi ham o ‘zgarib boradi. Masalan, yoritgich zenitda b o ‘lsa, uning p arallak si nolga teng b o ‘lib, g o rizo n td a b o ‘lganda maksimumga erishadi. Yoritgich gorizontda bo'lganda uning sutkalik parallaksi p0 sutkalik gorizontal parallaks deyiladi. Boshqacha aytganda, yoritgichning sutkalik parallaksi p - yoritgichdan qaralganda, kuzatuvchidan o ‘tgan Yer radiusining k o ‘rinish burchagini, sutkalik gorizontal parallaks p0esa yoritgichdan qaralganda, qarash chizig‘iga tik bo'lgan Yer radiusining ko‘rinish burchagini xarakterlaydi. КО М ' uchburchakdan (19-rasm): _ sin p _ sin p L s in ( 1 8 0 " - z ) s in z Д® • to ‘g‘ri burchakli uchburchak К О М dan esa: —— sm p t) Is sin p _ . Bu ifodalarning chap tomonlari tengligidan: —------- sin p a sm z yoki sinp — sinp0 sinz deb yoza olamiz. Q uyosh sistem asid ag i osm on jis m la ri uchu n p 0 va p la r ju d a kichikligidan (sayyoralar uchun 1" dan kichik, Oy uchun p = 57', Quyosh uchun p = 8",8): deb yozish mumkin. p'= p0sinz 41 S utkalik parallaks tufayli yoritgichlarning gorizontdan balandligi Y erning m arkazidan qaralgandagiga nisbatan kichik b o ia d i. M axsus m a ’lu m o tn o m a la rd a m a ’lum y o ritg ich larn in g sutk alik g o rizo n tal parallakslarining kattaliklari beriladi. 19-§. Yoritgichlarning chiqish va botish momentlarini hisoblash M a ’lu m k i, y o ritg ic h n in g osm on sferasid ag i m a ’lum h o la tid a v a q tn i s = t + a ifo d a d a n to p ila d i. B in o b a rin , y o ritg ic h n in g ch iq ay o tg an va botay o tgan m om entlarida yulduz vaqtlari, uning bu m o m e n tla rd a g i so a t b u rc h a k la ri ( teh! va t boi) k a tta lik la r o rq a li q u yidagicha topiladi: Ixtiyoriy m om entda yoritgichning soat burchagi uning zenitdan uzoqligi, og‘ishi va joyning kenglamasi bilan quyidagicha bog‘lanishda b o ia d i (parallaktik uchburchak formulalariga k o ‘ra): ( 1 ) cost = c o z - sin 8 sincp cos 8 cos ( 2 ) p M a’lum yoritgichning chiqayotgan va b o ta y o tg a n m o m e n tla rid a so a t YU. К burchaklarining kattaliklari o‘zaro teng b o ‘lib , fa q a t is h o ra la ri b ila n fa rq qilganliklaridan (20-rasm) P.K' b o ia d i. Binobarin, 20-rasm. Yoritgichning chiqish va botish vaqtidagi soat burchaklari ( 4 ) 42 b o ia d i. Bu ifodalarda t ning qiym ati (2) formuladan topiladi. t ni hisoblashda juda k atta aniqlik talab etilmasa, yoritgich chiqayotganda va botayotganda gorizontda b o ia d i deb qarab (z' = 90°) cos z ’~0 deb olish mumkin, u holda -sin (5 -sin o cos t = -------------- — = -tg o ■ tg cos S- cos (5) bilan hisoblanadi. Aslida esa yoritgich gorizontdaligida uning zenitdan ko'rinm a uzoqligi z '—90f bo'lib, refraksiya tufayli uning zenitdan haqiqiy uzoqligi z=z'+p90, bu o 'rin d a pw = 35'. Agar yoritgichning sutkalik gorizontal parallaksi e’tiborga olinsa: z = 2 ,+ P9o~Po (6) b o ia d i va u holda yoritgichning soat burchagi: cos? - cos^ +yc,9o ~ P o )- s ‘n ^ ' s'n ^ cos S ■ cos (p (7) fo rm u la d a n top ilad i, s o 'n g ra t ning q iy m atlarin i (4) ga quyib, tanlangan yoritgichning chiqish va botish momentiga tegishli yulduz vaqtlari aniqlanadi. 2. Agar Quyoshning chiqish va botish momentlarini hisoblash zarur b o is a , u holda mahalliy haqiqiy Quyosh vaqti bilan uning soat burchagi orasidagi ushbu TQ=tQ+12h bog'lanishdan foydalanib, uning chiqish va botish vaqtlari uchun quyidagi ifodalar ishlatiladi: T*** = +12 1 ^ = + / « + 1 2 * 1 ( 8 ) A gar Quyoshning chiqish va botish vaqtlari mahalliy o'rtacha quyosh vaqtida ( T J talab etilsa, Tm T Q=ri vaqt tenglamasiga k o 'ra, quyidagi ifodalar yordamida topiladi: 43 Т тс1 щ ~ “ Z0 +12Л + 7 I T m ho, = + t B + \ 2 h + 1 J j Faqat Quyosh yulduzlardan farq qilib, uning ko'rinm a radiusi rQ ga teng bo‘lganidan, shuningdek Quyoshning chiqish (yoki botish) momenti sifatida, uning diskining tepa nuqtasi qabul qilinganidan z = 2' + p 90- p 0 + r @ ( 10 ) olinadi. Binobarin, fQ: cos(z' + Pn - p 0 + r@) - sin Se sin tp 0 ~ г COS C>0 COS (p (П) ifodadan topilib, qiym ati (9) ga q o ‘yiladi. N atijada Q uyoshning mahalliy o‘rtacha vaqt bilan hisoblangan chiqish va botish mom entlari aniqlanadi. Q uy osh ning d e k re t v a q ti b ila n h iso b lan g an chiqish v a b o tish momentlari esa quyidagi formulalar bilan topiladi: T rchi4 = (N +13)h- /в - Л - * T'-bo, = ( N + 1 3 ) " + t Q- n - X (12) Bu o ‘rinda N - kuzatish joyining poyas raqami, X - joyning geografik uzunlamasi, r| - vaqt tenglamasini ifodalaydi. Yoritgichlar chiqish va botish nuqtalarining azimutlarini parallaktik uchburchakning sin5=sin(p-cosz - cosq-sinz cosA formulasidan refraksiya, parallaks va k o ‘rinm a radiuslarini hisobga olmay turib, ya’n i cos z=0 deb quyidagicha topish mumkin: sin S cos A - --------- cos ( 9 ) ( 1 3 ) 44 (13) ifoda azimutning A = A va A =360“ - A qiymatlarini beradi. Bulardan birinchisi yoritgichning botish nuqtasiga, ikkinchisi esa chiqish nuqtasining tegishli azimutni beradi. Savol va topshiriqlar 1. Parallaktik uchburchak deb qanday uchburchakka aytiladi? 2. Parallaktik uchburchakning tomonlari yoritgichning qanday koordinatalari orqali ifodalanadi? 3. Koordinatalarni almashtirish formulalarini yozing. 4. Refraksiya deb qanday hodisaga aytiladi? U qanday hisob lanadi? 5. Yoritgichlarning chiqish va botiq momentlari yulduz vaqti bilan qanday hisoblanadi? 6. Quyoshning chiqish va botish momentlari mahalliy o ‘rtacha quyosh va poyas vaqti bilan qanday momentlalar yordamida topiladi? 45 II BOB. SAYYORALARNING KO‘RINMAVA HAQIQIY HARAKATLARI, OSMON MEXANIKASINING ASOSLARI I-§. Sayyoralarning yulduzlar fonidagi harakati S ayy oralarning k o ‘rinm a h arak a tlari, zodiak yulduz tu rk u m la ri (Quyoshning yillik ko'rinm a harakati kuzatiladigan soha) chegarasida ro ‘y berib, m urakkab xarakter kasb etadi. Dastlab ular yulduzlar oralab, g ‘arbdan sharqqa tom on harakatlanadilar, keyin sekinlashib to ‘xtaydilar, so‘ng orqaga sharqdan g'arbga harakat qiladilar. Bunday harakat tufayli sayyoralar davriy ravishda Quyosh yaqinidan o‘tib turadi va bu davrda ular Q uyosh shafag'ig a «ko‘milib», bizga k o ‘rinm ay qoladi. Q uyosh oldidan ancha o ‘tgach, undan g‘arb tomonda qayta k o ‘rinadi. Bu h arak at uzoqqa cho‘zilmay, ular to'xtab, keyin yana oldinga - g'arbdan sharqqa tom on h arak a t q iladilar (21-rasm). Sayyoralarning bunday h a ra k a ti sirtm o q k o ‘rin ish o lg a n id a n sirtm o q sim o n h a ra k a t deb a ta la d i. Sayyoralarning Q uyoshdan uzoqliklariga k o ‘ra, ular sirtm oqlarining o ich am i ham har xil b o ia d i. Yerdan uzoqdagi sayyoralarning sirtm oqlari kichik, y aq in larin ik i esa k a tta burch ak o ic h a m ig a ega. M e rk u riy sirtm ogining yoyi 13°, Veneraniki taxminan 40°, Marsniki 15° atrofida, Yupiterniki 10° dan ortiqroq, Saturnniki 7° ga yaqin. Sayyoralarning sirtmoqsimon harakatlari, zodiak sohaga tegishli turli yulduz turkum larida ro ‘y berib, bu sohani o ‘tish uchun ularga turlicha vaqt kerak b o ia d i. M asalan, M ars bu sohani 687 kunda, Yupiter salkam S' + 25’ + 20 * + 15’ + 10* + 5 ' O’ a. 21-rasm. Sayyoraning yulduzlar fonidagi sirtmoqsimon harakati 46 6 12 yilda, Saturn esa, 29,5 yilda aylanib chiqadi. Merkuriy va Venera o ‘z h a ra k a tla ri davom ida Q uyoshdan k o ‘p uzoqqa ketm aydi. Xususan, M erkuriy Quyoshdan sharq va g‘arb tomonga 28° gacha, Venera esa 48° gacha uzoqlashib, zodiak sohani u bilan birga bir yilda aylanib chiqadi. U larning sirtmoqsimon harakatlari ham Quyosh yaqinida kuzatiladi. Bu ikki sayyora, boshqalaridan farq qilib, erta tongda gorizontning sharq tom onida Quyosh chiqishidan oldin yoki kechqurun, gorizontning g‘arb tom onida Quyosh botgandan so‘ng k o ‘rinadi. Download 320.92 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling