Mamadmusa mamadazimov
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Teleskoplar - astrofizik tadqiqotlar qilishda astronomlarning asosiy quroli b o iib xizmat qiladi. Birinchi teleskop 1609-yili italyan olimi Galiley
- Nyuton fokusli yo k i sistemali
- Gregori sistemali
- Kossegren sistemali
- 58-rasm. Teleskopik sistemalar: 1. Nyuton sistemasi. 2. Gregori sistemasi. 3. Kassegren sistemasi. 119
Dopplercha kengligi v = 2kT m ( 1 ) Agar plazm a, q a ra lay o tg a n spektral chiziq t o i q i n u z u n lig id a g i n urlanish uchun tin iq bo'lsa, u h o ld a b u chiziq p ro filin in g h a r b ir n u q ta s ig a to'g'ri kelgan intensivlik v 2 ning qiym atlariga m os atom larnin g soniga p ro p o rsio n al b o i i b , s p e k tr a l c h iz iq n in g p ro fili 112 atom larn in g tezliklar taqsim oti q onunini qaytaradi. Binobarin, spektral c h iz iq n in g c h e g a ra s id a in te n s iv lik n in g o 'z g a ris h i q u y id a g i ifo d a k o ‘rinishini oladi: / = / 0 -exp \ V. (2) T ezliklar taqsim oti qonuniga k o 'ra , u2 - o * b o ig a n atom larning soni, v 2 — 0 zarralarning sonidan e m arta kam . Bu atom lar spektral chiziqning . /„ p r o filid a m a rk a z iy I 0 in te n s iv lik d a n e m a r ta k a m ( y a ’ni 1 = ~ ) I intensivlikka ega b o ig a n n u q tad ag i nurlanishni beradi va bu nu qtalar orasidagi m asofaning yarmi - spektral chiziqning D oppler kengligi AXD deb yuritiladi. A. 0 +AAD (yoki XQ - AXD) t o iq i n uzunligida nurlanuvchi a to m la r eng k a tta ehtimoliy tezlikda o ' harakatlanganliklaridan: ДЯЙ _ i f К с (3) u holda ( 1 ) k o ‘ra: b u yerdan ДЛ. = Л л — (4) m T = m c~ 2 k (5), A> K u z a tis h la r y o rd a m id a s p e k tra l c h iz iq n in g d o p p le rc h a kengligi aniqlangach, nurlanuvchi ato m lar faq a t issiqlik harak atid a ishtirok qiladi deb q a ra b , (5) form ula yordam ida chiziqli spektr berayotgan yoritgichning k in e tik temperaturasini aniqlash m um kin. Biroq aslida spektral chiziqning proflli 55-rasm da keltirilganidan farq qilib, aksincha m u rak k ab tus oladi va yoritgich tem peraturasini aniqlashni m urakkablashtiradi. 2 . A b s o ly u t qora jis m q o n u n iy a tla r i a so sid a y o r itg ic h la r n in g tem p e ra tu ra sin i aniqlash. G a rc h i a b s o ly u t q o ra jis m q o n u n iy a tla ri yoritgichlarning tem peraturasini aniqlashning bir necha xil m etodlarini 113 56-rasm. Quyosh spektrida energiyaning taqsimlanishi (to‘q chiziq) bersa-da, aslida yoritgichlarning sp ek trid a energiyaning taqsim lanishi p lan k eg rilig id an farq qilg an lig i tufayli an iqlangan te m p e ra tu ra n in g qiym atlari k a tta xatolikka ega b o ia d i. Y ulduzlar atm osferasining faqat q a tla m la r id a g in a te r m o d in a m ik m u v o z a n a t r o ‘y b e rib , e s la tilg a n q o n u n larni m uvaffaqiyat bilan q o ila s h m umkin. Biroq bunday nurlanish, y u ld u z a tm o s f e r a s i ta s h q i q a tl a m i b ila n k u c h li y u t il a d i v a biz te rm o d in a m ik m u v o z a n a td a n k esk in farqlanuvchi tash q i q a tla m n in g n u r la n is h in i q a y d q ila m iz . S h u b o is b u n d a y n u r la n is h s p e k tr id a energiyaning taqsim oti, plank egriligidan keskin farq qilib tem peraturani aniq belgilashga im kon berm aydi. Shunga qaram ay, har d o im m a ’lum yulduz spektrida energiyaning taqsim lanish egriligiga o 'x sh a sh shunday p la n k e g rilig in i ta n la s h m u m k in k i, n a tija d a ta n la n g a n b u y u ld u z n u rla n ish ig a m a i u m s h a rtla r y o rd a m id a P lan k , S te fa n -B o ltsm a n va V inning q o n u n larin i q o ila s h n in g im koni tu g ila d i. 56 -rasm d a tu rli te m p e ra tu ra d a g i term od inam ik m u v o z a n a tg a ega jism larning P lan k egriliklari bilan birga kuzatishlardan olingan Quyosh m arkaziga tegishli spektrda energiya taqsim lanishi egriligi (to ‘q chiziqda) ham keltirilgan. A gar bu egrilik uchun Vinning siljish qonunini q o ila s a k , ^max ~ 4300 A° b o ig an id a n : T - __________________________ eff \ 5,67 • 10 ~5 erg / sm2 ■ sek ■ grad = 5 7 7 0 " К 114 Dem ak, yoritgichning effektiv temperaturasi deb shunday absolyut qora jism temperaturasiga aytiladiki, uning har 1 sm 2 yuzasi chiqaradigan to ‘la energiyasi mazkur jismning 1 sm 2 yuzasi chiqaradigan to ‘la energiyaga teng bo‘ladi. Shuningdek, plank egriliklari yoritgichlam ing ravshanlik va rang tem peraturalarini an iqlash g a ham im kon b erad i. Y o ritg ich n in g rang temperaturasi deb shunday absolyut qora jismning temperaturasiga aytiladiki, m a i u m to iq i n uzunligida uning h a r k v a d ra t santim etri chiqaradigan nurlanish energiyasi m azkur yoritgichning har kvadrat santimetridan o'sha to iq in uzunligida nurlanadigan energiyasiga teng b o iad i. 3. Y u ld u z la rn in g tu rli s is te m a la rd a o lin g a n y u ld u z k a tta lik la r i yulduzlarning tem peraturasini aniqlashda m uvaffaqiyat bilan qo ilan ilad i. G a p sh u n d aki, P lan k q o n u ni y uld u zlar n u rlan ish i uch u n u n cha m os kelm aydi, shuning uchun ham yulduzlarning tem peraturasini aniqlashda V in n in g q o n u n i a n iq n a tija b e ra olm aydi. Y u ld u z la rn in g rang i esa, ularning tem peraturasi bilan bevosita b o g ia n ish d a b o iib , rang deganda nurlanishning m aksim um ga to ‘g ‘ri kelgan t o iq i n uzunligi emas, balki yulduz rangining rang ко ‘rsatkichi deb ataluvchi obyektiv xarakteristikasi tushuniladi. R ang k o ‘rsatgichi, haqidagi m a ’lum otni yulduz spektrining turli qism laridagi nurlanish energiyasini solishtirish orqali olish m um kin. O d a td a , ran g k o ‘rsatgichi qilib y u ld u zn in g fo to g ra fik va fo to vizu al yulduz kattaliklarining farqi: olinadi. U, В, V sistemada esa, asosiy rang k o'rsatgichi sifatida C l = B - V va ultrabinafsha rang k o ‘rsatgichlari sifatida esa ushbu C l = U -B ifodadan foydalaniladi. Y u ld u z la rn in g ran g k o 'rsa tg ic h i va y u ld u zn in g t o i a n u rlan ish in i xarakterlaydigan effektiv temperaturasi orasidagi b o g ia n is h belgilanib, so‘n g ra shu asosda yulduzlarning bunday tem peraturasini oson aniqlash m um kin . R an g k o ‘rsatgichi uch u n n o l-p u n k t q a b u l qilingan b o iib , u s h a rtli ra v is h d a AO sp e k tra l sin fd a g i y u ld u z la r u c h u n aso siy ra n g k o 'rsatgich i ( B -V ) nulga teng deb olingan. Spektral sinflari A sinfdan o ld in tu ra d ig a n q a y n o q y u ld u z la r u c h u n u m a n fiy is h o ra li, key in tu rad igan lari uchun esa m usbat ishorali b o ia d i. Q u y o sh m arkazining spektri, n u rlan ish energiyasi egriligining turli tem p e ra tu ra g a m os plank egriliklarini kesib o 'tis h id a n k o 'rin ish ic h a , 115 Q uyoshning ravshanlik tem peraturasi turli to ‘lqin uzunligida turlicha b o ia d i (55-rasm da A,max dan chap tom onga e ’tibor qiling). Y oritgichning ravshanlik temperaturalarini aniqlash ancha m u ra k k a b jarayon b o iib , nurlanishning m a iu m to iq in uzunligidagi intensivligini absolyut birliklarda ifodalashga to ‘g ‘ri keladi. Lekin optik diapazo nd a s ir tq i- b e v o s ita k o 'r i b b o im a y d ig a n b a ’zi s a y y o ra la r y o k i a y rim radioobyektlarni radiodiapazonda ravshanlik tem peraturalarini o ic h a s h , y a ’ni u larn in g sirt tem p eratu rasin i taxm iniy belgilash u c h u n bu usul birdan-bir qulay usul hisoblanadi. Absolyut qo ra jism sirtining ayrim uchastkasida energiyaning nisbiy taqsim lanishi, yoritgichning shunday uchastkasidagi energiyaning nisbiy taqsim lanishi kabi b o is a , u holda absolyut qora jism ning tem peraturasi m azkur yoritgichning rang temperaturasi deyiladi. Q uyosh sp ek trin in g 5000-6000A" uchastkasida energiyaning nisbiy ta q s im la n is h i 7 00 0 °K li p la n k e g rilig in in g sh u u c h a s tk a s id a g i ta q sim la n ish ig a m oslig id an (56-rasm ga q a ra n g ), bu u c h a s tk a u ch u n Quyoshning ran g tem peraturasi 7000° deb olinadi. X ulosa qilib aytganda, turli m iq do rlar asosida a n iq lan g an Q uyosh tem peraturasining turlicha chiqishi, uning atm osferasini turli qatlam lariga te m p e ra tu ra n in g tu rli q iy m a tla ri m os kelishini h a m d a u n in g tash q i qatlam lari nurlanishi absolyut qo ra jism nurlanishidan farq qilib, Plank, Stefan-B oltsm an va Vinning qonunlari, tem peraturani taxm iniy aniqlash uchun im kon berishini m a iu m qiladi. Savol va topshiriqlar 1. Absolyut qora jismning nurlanish qonunlari haqida nim alar bilasiz? 2. Plank formulasi, Stefan-Boltsman qonuni va Vinning qonun- larini yozing. 3. Spektral analiz yoritgichlarning fizik parametrlaridan qaysi- larini aniqlashga imkon beradi? 4. Doppler prinsipi orqali yoritgichlarning nuriy tezligi qanday topiladi? 5. Zeeman effekti yordamida yoritichlarga tegishli qaysi fizik param etr aniqlanadi? 6 . Yoritgichlarning spektrida energiyaning taqsimlanishiga ko'ra ularning temperaturasi qanday topiladi? 116 9-§. A stro fizik in stru m e n tla r. T e lesk o p lar va u larn in g v azifalari Teleskoplar - astrofizik tadqiqotlar qilishda astronomlarning asosiy quroli b o iib xizmat qiladi. Birinchi teleskop 1609-yili italyan olimi Galiley tom onidan ishga tushirilib, olim o ‘z instrumenti yordamida birdaniga bir n ech ta k a sh fiy o t q ild i. X u su sa n u O ynin g relyefi Y ernikiga o ‘xshashligi, Yupiter atrofidagi 4 yoidoshining mavjudligi, Veneraning fazalari, Quyoshning dog‘i va Som on y o iin i yulduzlar tashkil qilganligini aniqladi. Bu kashfiyotlar teleskopning osm on jism larining tabiatini o'rg a n ish d a juda katta im k on iya tlari m avjud ligin i m a iu m qilib, astronomiyada yangi davrning ochilishidan darak berdi. Teleskopning ixtiro qilinishi astrofizikada muhim voqea b o iib , u olam tuzilishi haqida ilm iy dunyoqarashning shakllanishida katta rol o ‘ynadi. Teleskoplarning im koniyatlari juda katta b o iib , quyidagi asosiy vazifalarni bajara olishi mumkinligini k o‘rsatdi: 1) yoritgichdan kelayotgan nurlanishni qayd qilish (ko‘z, fotografik plastinka, fotoelektrik qayd qilgich, spektrograf va hokazolar yordamida); 2 ) obyektivning fokal tekisligida kuzatilayotgan yoritgichning yoki boshqa osmon obyektlarining tasvirini qayd qilish; 3) qurollanmagan ko‘z bilan qaralganda ajratib ko‘rib bo‘lmaydigan, o ‘zaro juda kichik yoy masofada joylashgan obyektlarni ajratib ko'rsatish. Teleskopning asosiy qismi obyektiv deyilib, u qavariq linzadan yoki botiq sferik ko'zgudan yasaladi. Obyektiv yoritgichdan turli yo‘nalishda kelayotgan nurlarni yig‘ib, fokal tekisligida uning tasvirini yasaydi. Agar nurni qayd qilish ko‘z yordamida bajariladigan b o isa , u holda obyektiv tom onidan yasalgan tasvirga qarash uchun okulyar zarur b oia d i. 57-rasm. Refraktor teleskopida nurning yo'li 117 Teleskoplar, obyektivining turiga k o 'ra, ikkiga - refraktor va reflektorga. b o iin a d i. R e fra k to rd a obyektiv sifatid a qavariq linza, reflek to rd a esa botiq sferik ко ‘zgu ishlatiladi. 5 7 -rasm d a o d d iy re fra k to rd a n u rn in g y o ‘li tasv irla n g a n . B u n d a teleskop obyek tiv i, yoritgichdan kelay o tg an nurni uning fo k u si F da yig‘adi va shu n u q tad a n bosh o p tik o ‘qqa tik o ‘tuvchi tekislikda (fokal te k is lig id a ) y o r itg ic h n in g ta s v ir in i y a s a y d i. Y a s a lg a n ta s v ir g a kattalashtiruvchi linza - okulyar yordam ida qarab, kuzatilayotgan osm on jis m in in g ( s a y y o r a , Oy y o k i Q u y o s h ) b u rc h a k o ‘lc h a m in in g kattalashganini va ravshanlashganini k o ‘ramiz. Binobarin, teleskop bizga q a ra lay o tg a n o sm o n jism ini ham ravshan lash tirib, ham k a tta la s h tirib b e ra y o tg an ig a g u v o h b o ia m iz . Y asalg an tasvirning rav sh a n lash ish i, teleskop ob y ektiv inin g d iam etrig a v a fokus m asofasiga ~ b o g ‘liq у b o i g a n i h o ld a u n i k a tta la s h tir is h i o b y e k tiv va o k u ly a rn in g fo k u s m asofalariga b o g iiq b o ‘ladi. T asvir fotoplastinkada yohud foto elektrik y o ‘l bilan qayd qilinadigan b o is a , okulyar kerak b o im a y , fo to p lastin k a yoki elektrofotom etrning kiritish diafragm asi bevosita teleskopning fokal tekisligida joylashtiriladi. Birinchi refrak to r rusum li teleskop astronom ik m aqsadlarda G. Galiley tom onidan 1610-yilda ishga tushirildi. R efraktorning obyektividan nur sinib o ‘tganligi tufayli uning fokal tekisligida nuqtali obyektning tasviri n u q ta o 'rn ig a , rangli konsentrik h alq alar k o ‘rinishida b o ia d i. Bu hodisa xrom atik aberratsiya deyilib, turli t o iq i n uzunlikdagi nurlar u c h u n linza, tu rlic h a n u r sin d irish k o effitsiy en tig a ega ekanligidan s o d ir b o i a d i . B u n d a y te le s k o p la r d a x r o m a tik a b e r r a ts iy a , tu rli n u r s in d ir is h k o ‘rsatgichiga ega b o ig a n ikki xil shishadan tayyorlangan m axsus linza - obyokXiv-axromat yordam ida m a iu m darajada kam aytiriladi. M a ’lum n u rn in g s irtd a n q a y tis h q o n u n la ri u n in g t o i q i n u z u n lig ig a b o g i iq b o im a y d i. S h u n in g u ch u n h am x ro m a tik a b erratsiy an i k a m a y tiris h m aqsadida linzali obyektiv qaytaruvchi sferik k o ‘zgu bilan alm ashtirildi. Sferik k o ‘zguli birinchi teleskop-reflektor taniqli ingliz fizigi I. N yuton to m on idan ishga tushirildi. Bu xildagi tele sk o p la rn in g h a m o ‘ziga y arash a kam chiligi b o i ib , y o ritg ic h d a n sferik k o ‘zguga p a ra lle l tu sh ay o tg an n u rla r o d a td a bir n u q ta d a (obyektiv fokusida) y ig ilm a y , chaplangan dog‘cha shaklidagi 118 tasvirni hosil qiladi. Sferik ko'zgudan q ay tayotgan num ing nuqtaviy tasvir h o sil qilm ay b u n d ay buzilishi sferik aberratsiya deb yuritiladi. A g ar k o ‘zguga aylanm a p a ra b o lo id sirt berilsa, u hold a sferik ab erratsiy a y o ‘q o lib , ta sv ir n u q ta v iy k o 'r in is h o la rd i. S h u n in g u c h u n h o zirg i teleskoplarning obyektivlari parabo lo id al fo rm ada yasaladi. 10-§. R eflek to rn in g aso siy tu rla ri R e fle k to rla r, k u z a tis h m a q s a d la r ig a k o ‘r a , b ir n e c h a tu rd a g i sis te m a la rd a ish la tilish i m u m k in . B e v o sita o b y e k tiv in in g fo k u sid a kuzatish m o'ljallangan teleskop - to'g'ri fokusli reflektor deyiladi. O b yektivining fo k u sid a n oldin b o sh o p tik o ‘q q a b u rch a k o stid a q o 'y ilg a n yassi k o ‘zgu y o rd a m id a fo k u sn i tru b a d a n y o n to m o n g a chiqarilgan teleskop Nyuton fokusli yo k i sistemali reflektor deyiladi (58- rasm , 1). Bunday teleskop fokusidan keyin o ‘rnatilgan botiq sferik k o 'zg u yordam ida teleskop bosh ko'zgusining (obyektivining) m arkaziy teshigi o rq ali fokusi tashqariga chiqarilgan sistem a Gregori sistemali reflektor deyiladi (58-rasm, 2). Va nihoyat, bosh k o 'z g u fokusidan oldin o ‘rnatilgan q av ariq k o ‘zgu yordam ida, sistema fokusi obyektiv m arkazi teshigidan tashqariga chiqarilgan sistema Kossegren sistemali reflektor deyiladi (58- rasm , 3). G archi bunday sistem alarda n urning q o ‘shim cha k o ‘zgulardan q a y tis h i h iso b ig a a n c h a y in n u r y o ‘q o l s a - d a , te le s k o p n in g b a ’zi p red m e tla rin i (k a tta la sh tiris h , a jr a ta o lish k uchi) m aq sa d g a m o slab o ‘zgartirilishi va q o ‘shim cha q ayd qiluvchi a sb o b la r biriktirilishining qulaylashtirishi bilan k atta aham iyat kasb etadi. A strofizik tad q iq o tlard a yoritgichdan kelayotgan nu rd an m aksim al foydalanish juda muhim. Biroq refraktorlar linzasining shisha m ateriali num i kuchli yutib, (ayniqsa, ultrabinafsha sohasida) k o ‘zgu, fotografik emulsiya yohud fotoelektrik qayd qilgichga tushayotgan num i keskin chegaralaydi. 58-rasm. Teleskopik sistemalar: 1. Nyuton sistemasi. 2. Gregori sistemasi. 3. Kassegren sistemasi. 119 Shuningdek, fo to m a te ria lla r va fotoelektrik qayd qilgich asb o b larn in g sezgirlik chegarasi k o ‘znikiga nisbatan keng boig an id an ularda xrom atik aberratsiyaning ta ’siri ham katta b o ia d i. Shu bois astrofizik m aqsaddagi kuzatishlarda refraktorlar o'rniga reflektor keng qoilaniladi. A stro m e triy a d a h o zirg a q a d a r h am re fra k to rla r qulay in stru m e n t hisoblanadi. Buning sababi, reflektorlam ing uning aylanish o ‘qlari atrofida kichik burilishlarga ham ju d a sezgirligidadir. A gar reflektor k o ‘zgusiga tushayotgan n u r m a iu m A a burchakka og‘sa, undan qaytayotgan nu m ing yo‘nalishi 2Д a burchakka og ‘adi va bu, fotoplastinkada obyekt tasvirining sezilarli siljishiga olib keladi. R efraktorda nurning bunday kattalik d ag i burchakka (Да) beixtiyor burilishi, fotoplastinkada tasvimi nisbatan ju d a kichik m iq d o rg a g in a siljishiga sab ab b o ia d i. Bu esa asosiy m aq sa d i yoritgichlar о ‘m ini an iq o ic h a sh d a n ibo rat b o ig a n astrom etriya uchun juda muhim dir. Shuning uchun ham refraktorlar astrom etriyaning asosiy instrum entlaridan hisoblanadi. K o ‘zguli teleskop larda tasvir bosh k o ‘zguning optik o ‘qi y aq in id an qaytgan nu rlard a ju d a tiniq chiqib, bosh optik o ‘qdan uzoqdan qaytgan nurlard a buzila boshlaydi (o ‘qdan tashqari aberratsiya tufayli). Shu bois reflektorlar y o rdam ida osm onning taxm inan 5°x5°dan k atta m aydonini ra sm g a olish m a q s a d g a m u v o fiq b o im a y d i. B uning u c h u n m ax su s k o ‘zguli-linzali teleskop lardan foydalanishga to ‘g ‘ri keladi. l l - § . Ko‘zguli-linzali teleskoplar 1. Sferik ab erratsiyad an xoli teleskoplarni yasash ustidagi izlanishlar k o ‘zguli-linzali teleskoplarning yaratilishiga sabab b o id i. B unday turdagi birinchi teleskop 1930-yilda tak lif qilingan b o iib , u Shmidt sistemasi deb y u ritila d i. S h m id t sistem asi b o sh k o ‘zg ud an va uning egrilik rad iu si m arkaziga o ‘rnatilg an shisha p lastinkadan tashkil topgan b o iib , shisha p lastin k an in g b ir to m o n ig a shunday egrilik berilganki, n a tija d a uning m arkaziy qismi yig'uvchi linza, gardishi esa sochuvchi linza k abi ishlaydi. B unday sistem a tasvirni sferik aberratsiya, kom a va astigm atizm dan xoli b o i i s h i n i t a ’m in la s h i b ila n m u h im h is o b la n a d i. O d a td a , b u n d a y sistem ada buzilm agan (vinetirovaniyesiz) k atta k o 'rish m aydoniga erishish uchu n plastin kaning diam etri D ] ni k o ‘zguning diam etri D2 nik idan kichik qilinib, teleskopning o ic h a m i — nisbat k o ‘rinishida beriladi. 120 S o b iq Ittifo q d a Shm idt sistem asidagi birinchi teleskop E ng elg ardt (Estoniya) observatoriyasida 1938-yilda ishga tushirildi. 2. R e fle k to rla rn in g k o 'z g u li - m e n isk li sistem asi. U p u lk o v o lik astro n o m D .D . M aksutov to m o nidan 1941-1944-yillarda k a sh f etilgan b o ‘l ib , sfe rik b o s h k o ‘z g u d a n v a u n in g fo k a l te k is lig id a n o ld in o ‘rn a tilg a n , o p tik k u ch i ta x m in a n n u lg a teng b o 'lg a n sfe rik ilin z a li m eniskdan (botiq k o ‘zgudan) tashkil to pgan (59-rasm). Bunday sistem ada o p tik kam chiliklarning barcha turi (sferik va xrom atik aberratsiya, kom a, astigm atizm ) yo ‘qotilganligi bilan boshqa sistem alardan afzal hisoblanadi. M inskli reflektorlar, axrom atik obyektivlarga nisbatan qariyb ming m arta kam xromatik aberratsiyaga ega bo ‘lib, oddiy shisha-krodedan qilinganligi bilan qulay. Meniskli sistemadagi teleskoplar uzun truba, hasham atli m inora (k u p o l) talab qilm asligi, b in o b arin , k am xarajatliligi bilan h am k a tta a h a m iy a t kasb etad i. M eniskli telesk o p larn in g o ‘lcham i h a m S h m idt sisternasiniki kabi д k o ‘rinishda yozilib, D - meniskning diametrini, D2- esa bosh ko'zguning diametrini xarakterlaydi. Birinchi yirik meniskli teleskop 50/67 sm Olma-ota obsevatoriyasida, keyinroq, undan kattarog‘i 70/100 sm li A bastum an observatoriyasida ishga tushirildi. Kichik o ‘lchamdagi meniskli teleskoplar ta ’lim m aktablari uchun chiqariladi. Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling