Mamadmusa mamadazimov
-§. Teleskoplarning asosiy xarakteristikalari
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
12-§. Teleskoplarning asosiy xarakteristikalari t e l e s k o p n in g xususiyatini x arak terlo v ch i asosiy p a ra m e trla r uning obyektivining diam etri D va fokus o ralig ‘i F b o ‘lib, obyektiv yig‘adigan y o ru g ‘lik oqim i^ Ф = E S = E n R 2 b u o ‘rinda E obyektivning yoritilganligini, S' yuzasini, R esa uning radiusini xarakterlaydi. T eleskopni b o sh q a b ir x a ra k terlo v ch i p a ra m etri nisbiy tesh ik yoki yorug 'lik kuchi deyilib, u A = — ifoda bilan belgilanadi. O byektiv yasagan F nuqtaviy b o im a g a n obyekt tasvirining yoritilganligi E T = k f D \ 2 ■ kA 2 121 b o ‘lib, nisbiy teshikning k v a d ra tig a proporsional b o ia d i. Biroq teleskopning nisbiy teshigini istalgancha k a tta qilish, o'qdan tashqari aberratsiyaning vujudga kelishiga xalaqit qiladi. Shuning uchun ham reflektorda n isbiy teshikni 0 ,3 3 gacha, ko‘zguli-linzali teleskoplarda esa 1 gachagina olish mumkin. V izual telesk op larn in g a so siy xarakteristikasi teleskopni kattalashtirish b o iib u, obyektiv F fokus o r a lig in in g f okulyar fokus oralig'iga nisbati bilan topiladi: bu o ‘rinda a - osm on obyektining oddiy k o ‘z bilan qaralgandagi ko‘rinish burchagini, P - teleskopning okulyari orqali qaralganda uning k o‘rinish burchagini xarakterlaydi. M a iu m bir obyektivli teleskopda jismni kattalashtirish, tanlangan okulyam ing fokus oraligiga b o g iiq b o iib , u oraliq qancha kichik b o is a shuncha katta kattalashtirishga erishiladi. Biroq bu m aiu m obyektiv uchun istalgancha kichik fokus oraliqli okulyarni q o ila b , teleskopda xohlagancha kattalashtirishga erishish mumkin ekan degan xulosani bermasligi kerak. Chunki kattalashtirish ortgani sayin, teleskopda k o ‘rish m aydonining o ic h a m i kichrayib boradi. M asalan, 30 marta kattalashtiruvchi teleskopda, diametrining yoy oich am i - 32' b o ig a n Oy butunlay k o ‘rinsa, 300 marta kattalashtiruvchi teleskopda uning ko'rish maydoni Oy sirtining faqat bir qisminigina (anchayin mayda detallari bilan, albatta) sig‘dira oladi. Shu tufayli m aiu m bir teleskopda maksimal foydali kattalashtirishga erishish uchun fokus oraliqlari aniq q iy m a t b ila n ch eg a r a la n g a n o k u lyard an fo y d a la n ila d i. N o rm a l telesk o p la rn in g m ak sim al fo y d a li k attalash tirish i m illim etrlard a hisoblangan obyektiv diametridan taxminan ikki marta katta b o iad i. Teleskopni xarakterlovchi yana bir muhim parametr - unin g burchagiy ajrataolish kuchi deyilib, tasvirning sifatini xarakterlaydi. Garchi bir q ara sh d a , g o ‘yo te le sk o p q ancha k o ‘p k a tta la sh tir sa , tasvird a kuzatilayotgan obyektning shuncha mayda detallarini ko‘rish mumkindek 59-rasm. Maksutovning k o‘zguli-meniskli sistemasi 122 60-rasm. Nuqtaviy manba ravshanligining taqsimlanishi tuyuLsa-da, aslida diffraksiya hodisasi tufayli eng sifatli obyektiv ham nuqtaviy obyektning tasvirini nuqta k o‘rinishida yasay olmaydi. T eleskopning fokal tekisligida nuqtaviy tasvir o'rniga difraksion halqalar bilan o'ralgan dumaloq d og‘cha vujudga keladi (60-rasm: a- tasvirning konturi; 6-obyektning tasviri), bu dum aloq d og‘chaning burchak diametri ifoda bilan radianda o'lchanadi; bu yerda D - obyektivning diametrini, X esa y o r u g 'lik n in g to 'lq in u z u n lig in i xarak teriayd i. Agar teleskopda nurlanishni qayd qiluvchi (priyomnik) vazifani ko‘z bajarayotgan bo‘lsa, uning ajrata olish kuchini topish uchun X o ‘rniga ko‘zning spektral sezgirligining maksimumiga to ‘g ‘ri kelgan nurlanishning to'lqin uzunligi (A,=5500A°) olinadi. Bordiyu nurlanish, fotografik yoki fotoelektrik yo ‘l bilan qayd qilinayotgan bo'lsa, X uchun mos ravishda, fotografik emulsiyaning yoki fotokuchaytirgich katodining spektral sezgirliklari m aksim um iga t o ‘g ‘ri kelgan nurlanishlarning t o ‘lqin uzunliklaridan foydalaniladi. Lekin shuni ham aytish kerakki, yuqoridagi ifodadan topilgan 5 ning qiymati teleskopning nazariy ajrata olish kuchi deyilib, amalda esa teleskopning ajrata olish kuchi obyektdan kelayotgan nur yo'nalishidagi Yer atmosferasi qatlamlarining to ‘lqinlanishi vujudga keltiradigan tasvir tebranishining titrash darajasini belgilaydi. Titrash darajasi joyning astroiqlim sharoitlari teleskop minorasining kattaligi hamda konstruksiyasi va boshqa omillarga bog‘liq b o‘ladi. Teleskopda yasalgan tasvirning masshtabi. M a’lum obyektning yoki osm on uchastkasining teleskop obyektivining fokal tekisligida rasmga tushirilganda, tasvirning m asshtabini aniqlash m uhim hisoblanadi. 123 Tasvirning m asshtabi deganda unda uzunlik birligiga (m m ) t o ‘g ‘ri a keladigan yoy kattaligi (yoy sekundi, minuti yoki gradusi), y a ’ni — tushunilib, u quyidagicha aniqlanadi. Bir-biridan a burchak masofada joylashgan S, va S2 yulduzlardan kelayotgan nurlar О - obyektivdan o ‘tgach, uning F - fokal tekisligida SJ va S'2 tasvirlarni yasaydi (61-rasm). Bu tasvirlar orasidagi chiziqli masofa / deyilsa, u holda / = 2 F . « f b o‘ladi, bu o'rinda F - obyektivning fokus oralig‘i. Odatda a juda kichik burchak b oigan id an a radianlarda oichanganda, uni / = F a k o ‘rinishda, yoki a graduslarda oichanganda / = F- a 57°3 a 57°3 k o ‘rinishda yozish mumkin. Unda tasvirning masshtabi H = — = — 1— / F k o‘rinishda topiladi. A gar F m m larda o ic h a n s a , tasvirning m asshtabi h am mm da oichanib,tasvirning masshtabi / mm (yoki mm’ / mm ) larda belgilanadi. tekisligi 61-rasm. Fotografik tasvirning chiziqli oich a m i 124 13-§. R a d io te le sk o p la r Asrimizning 30-yillariga kelib k o‘plab osmon jismlari, jumladan gaz- chang tumanliklar radiodiapazonda nurlanishi m a’lum b o id i. Osmon jism laridan m illim etrli d ia p a zo n d a n to o ‘nlab m etrgacha t o ‘lqin uzu n ligid a kelayotgan radionurlarni qayd qilishga m o ‘ljallangan teleskoplar - radioteleskoplar deb yuritiladi (62-rasm). Radioteleskoplarning asosiy qismlari antenna va priyomnik b o iib , antenna ko'pincha parabaloid shaklida ishlanadi. Antennadan qaytgan radionurlar parabaloidning fokusidan joy olgan nurlatgich (obluchatel)da y ig ‘ilib, maxsus to iq in uzatgich (volnovod) yordamida priyomnikka y o ‘ naltiriladi. Signal priyomnikda kuchaytirilgach, detektorlanadi va so* ngra radiosignalni qayd qilgich maxsus asbobda (samopisetsda) yozib olinadi. Priyomnik kuchaytirgichi qanday to ‘lqin uzunligiga moijallangan b o is a , obyekt o ‘sha monoxromatik radionurda kuzatilayotgan b oiad i. R a d io telesk o p la rn in g m eta ll k o 'z g u si a n iq lig ig a talab optik tele sk o p la rn ik ig a n isb atan a n ch a p ast b o i i b (r a d io t o iq in la r elektromagnit toiqinlar shkalasining eng uzun to iq in li uchastkalariga to‘ g ‘ri kelganligi tufayli), antennaning aniq parabolik sirtdan chetla^hishi, X t o iq i n uzunligida ishlayotgan radioteleskop uchun dan katta b oim asligi lozim. Masalan, 1 metrli diapazonda ishlaydigan teleskoplar antennasining eslatilgan chetlanishi 12,5 santimetrgacha borishi ruxsat 62-rasm. Parabolik antennali radioteleskop 63-rasm. Radioteleskopning y o ‘nalganlik diagrammasi 125 etiladi. Bir necha metrdan o ‘nlab metrgacha diapazondagi radionurlarni qayd qilish uchun parabolik antennalar o'rniga ba’zan k o ‘p sonli antennalar q o ‘llaniladi. Radioteleskoplarni ajrata olish kuchini belgilash uchun yo'nalganlik d ia g ra m m a si dey ilu v ch i m axsus xarakteristikadan fo y d a la n ila d i. Y o 'n a lg a n lik diagram m asi, radioteleskopning antennaga nisbatan joylashgan radionurlanishning nuqtaviy manba holatiga ko‘ra sezgirligini xarakterlaydi. Parabolik antennali radioteleskopning yo'n algan lik diagrammasi paraboloid o ‘qiga nisbatan simmetrik bo‘ladi. Radioteleskopning burchagiy ajrata olish kuchi, ya’ni teleskop alohida obyektlar sifatida qayd qila oladigan ikki obyekt orasidagi eng kichik oraliq taxminan yo'nalganlik diagrammasi markaziy «bargi»ning yarim quvvatiga to‘g ‘ri kelgan kengligiga teng burchak bo‘lib, u quyidagicha topiladi: bu o'rinda X - radioteleskop ishlayotgan radioto‘lqin uzunligini, D - a antennaning diametrini xarakterlaydi. Radioteleskoplar ko'zgusining diametri yirik b o ‘lishiga qaram ay, ular katta t o iq in uzunliklarida ishlaganliklari tufayli, optik teleskoplarga qaraganda, ajrata olishning q u v v a ti b o 'y ic h a ulardan q o lish a d i. B iroq ra d io telesk o p la r radiointerferometr sifatida ishlaganda juda yuqori ajrata olish. kuchiga erishishi mumkin (64-rasm). Oddiy radiointerferometr bir-biridan bazis deyiluvchi anchayin katta a m asofaga yetkazilgan ikki A, va A 2 radioteleskopdan tashkil topib, 64-rasm. Radiointerferometrda nurlar yo‘lining farqi va yo‘naltirilganlik diagrammasi 126 radio-teleskoplarning nurlatgichlari yordam ida m a ’lum obyektdan qayd qilayotgan signallari kabellar orqali brtta priyom nikka uzatiladi. M a ’lum bazisli radiointerferometrda aniq m anbadan X to'lqin uzunligida signal qabul qilinayotgan bo‘lsa, obyektdan bu ikki teleskopga kelayotgan nurlar yoiining farqi b, butun sonli ta'lqin uzunliklariga teng bo‘lganda: b = a sin a - n X, b u n d a y signallar p riy om nik k a b ir xil fazad a k elgan idan q o ‘shilib m aksim um ni beradi. Agar yo ‘1 farqi b = (n + ~ )X b o ‘Lsa, s ig n a lla r q a r a m a - q a r s h i f a z a d a k e la d i v a o q ib a td a q a y d qilinadigan signal ular am plitudalarining farqiga, y a ’ni nolga teng bo ‘ladi. N a t i j a d a ra d io in te rf e ro m e tr n in g y o ‘n a lg a n lik d ia g ra m m a s i b itta ra d io te le sk o p n ik id a n farq li o ‘la ro q , b a zisd an o 'tg a n tek islik bilan kesilg an d a to r b a rg ch alard an ib o ra t k o ‘rin ish da b o ‘lib, ikki q o ‘shni b argch alar m aksim um lari yoki m inim um lari orasidagi burchak A0: л a - V 2 ) . nA A s А в = arcsin --------------arcsin — a — = d a a a o rq a li to p iladi (rasm ga qaran g). Bu yerda 5 - rad io interfero m etrn ing a jra ta olish kuchini xarakterlab, a - bazis ju d a k atta b o ‘lganda, 8 - ju d a kichik b o ‘lib, radioteleskopning ajrata olish kuchi ju d a yuqori b o ‘lishini tushunish qiyin emas. M asalan: X = 1 m, bazis a = 1000 km bo'lgand a, radiointerferom etrning ajrata olish kuchi 6 = • 5,73 • 60 • 60' = 0,206" 10 wj ga ten g b o'ladi. Dem ak, b u nday interferom etr, m etrli diap azon da bir- b irid an 0 , 2 ' li yoy m asofagacha jo y lash g an obyektlarni a jra tib q u ra oladi. Shuningdek, bunday interferom etr obyektning burchakli razm erini va m a ’lum bir koordinatasi b o ‘yicha radioravshanlikning taqsim lanishini a n iq la s h g a im k o n b e ra d i. K e y in g i y illa rd a o sm o n jis m la rin i tu rli q i t ’a l a r d a jo y la s h g a n a n t e n n a l a r v a p r iy o m n ik la r y o r d a m id a r a d io in te r f e r o m e tr ik k u z a tis h u s u li is h la b c h iq ild i. B u n d a y u su l y o rd a m id a k u z a tish n a tija s id a in te rfe ro m e trn in g a jr a ta olish kuch i 127 65-rasni. Diametri 300 metrlik 66-rasm. Jizzax viloyati Zomin radioteleskop (AQSH) tumanining Supa degan joyida metall ko‘zgusining diametri 70 metrlik radioteleskop qurilmoqda 0,0003" ga yetdi. Mazkur kuzatishda ishtirok qilgan uchta radiote leskopning biri Avstraliyada (65 metrli), ikkinchisi Rossiyada (22 metrli) va uchinchisi AQSH da joylashgan edi. Ayni paytda sayyoram izning turli q it’alarida o'nlab o ‘ ta sezgir radioteleskoplar ishlab turibdi. Ko'zgularining diametri 65 m (Avstraliya), 76 m (Angliya), 100 m (GFR), 600 m (Rossiya) va 300 m (AQSH, 65- rasm) va Jizzax viloyatining Zomin tumanida qurilayotgan k o‘ zgusining diametri 70 metr keladigan radioteleskoplar (66-rasm) astronomlarga Koinotning yuzlab tabiiy radiomanbalaridan tinimsiz m a’lumotlar berib turadi. Bu teleskoplar K oinotning «radioqiyofa»sini nozik detallari bilan ko'rishga imkon beradi. 14-§. T elesk o p larn in g o ‘rn atilish i (m ontirovkasi) M a’lum tanlangan obyektga teleskoplami yo'naltirish, sutkali harakatdagi bu obyektni kuzatish va rasmga olish murakkab texnik vazifalardan hisoblanadi. Bunday murakkab jarayonni bajarish uchun teleskoplar maxsus qurilma k o‘rinishida montirovka qilinadi. Teleskoplar qurilganda odatda ikki - o'zaro perpendikulyar o ‘q atrofida erkin aylanadigan qilib o ‘matiladi. Bu o ‘qlar qanday fazoviy y o ‘nalishlarda o ‘matilishiga k o‘ra, teleskoplar qurilishi ikki xil - azimutal va ekvatorial (yoki parallaktik) qurilma deyiladi. Azimutal qurilmada (67-rasm) teleskop atrofida bemalol aylana oladigan o ‘qlardan biri vertikal yo'nalishda b o iib , ikkinchisi gorizontal tekislikda 128 67-rasm. Azimutal qurilma bo'yicha o'rnatilgan Kavkazdagi 6 metrli teleskop ( a ) va uning minorasi ( b ) yotadi. Agar teleskop vertikal o ‘q atrofida aylantirilsa, uning obyektivi bosh optik o'qining davomi osmon sferasida almuqantaratni «chizadi»; gorizontal o ‘q atrofida aylantirilganda esa vertikal aylana bo‘ylab siljiydi. Natijada bu ikki o ‘q atrofida teleskopni aylantirib, osmondagi ixtiyoriy yoritgichni «nishon»ga olish mumkin. A ksariyat hollarda, azim utal qurilm a b o'yich a nisbatan ixcham teleskoplar o'rnatilib, yirik astronomik instrumentlar ekvatorial qurilma bo'yicha o ‘rnatiladi. Biroq sobiq Ittifoqning eng yirik 6 metrli (bosh ko'zgusining diametri) teleskopi BTA (Bolshoy teleskop azimutalnoy ustanovki - 67-rasm) azim utal qurilma bo'yicha o'rnatilgan bo'lib, buning sababi shunda ediki, 850 tonna keladigan bunday ulkan teleskop, parallaktik qurilma bo'yicha o'rnatilganda aylanish o'qining egilishi, bu esa o'z navbatida, kuzatishda katta xatoliklarni vujudga keltirishi bilan xavfli edi. 68-rasm. Massiv teleskoplam i rama yordamida parallaktik qurilma k o ‘rinishiga o'rnatish 129 Parallaktik qurilmada o ‘zaro perpendikulyar o ‘qlardan biri olam o ‘qi b o ‘yicha o ‘rn a tila d i ( 6 8 -rasm ). B u n d a ikkinchi o ‘q o sm o n e k v a to ri tekisligida yotadi. A gar ekvatorial qurilm ada teleskop olam o ‘q i atrofida ay lan tirilsa, o b yektivning bosh o p tik o ‘qi sutkalik parallel b o ‘yicha, osm on ekvatori tekisligida y otgan o ‘q atrofida burilganda esa, o g 'ish aylanasi b o ‘yicha siljib osm onning ixtiyoriy tom oniga qaray oladi. A stronom ik kuzatishlar uchun qaysi bir qurilm a qulay, degan tabiiy savol tug'iladi. M a iu m k i yoritgichlarning sutkalik k o 'rin m a h a ra k a tla ri, tekisliklari o sm on ek v ato rig a p a ra lle l joylashgan su tk alik p a ra lle lla r bo'yicha kuzatiladi. B inobarin bunday harakatdagi ixtiyoriy yoritgichning g o riz o n tal k o o rd in a ta la ri (A, h ) v a q t o 'tis h i bilan o ‘z g a rib b o ra d i, ekvatorial k o o rd in atalard an o g is h 8 esa o ‘zgarm ay qolib, so a t burchagi t o 'z g a rib b o rad i. D em ak, azim u tal qurilm ali teleskop b ila n m a ’lum yoritgich kuzatilayotgan b o ‘lsa, u doim k o ‘rish m aydonida qolishi uchun teleskopni doim iy ravishda h a r ik k ala - o 'z a ro p erpendikulyar o ‘qlar atrofida burishga to ‘g ‘ri keladi. E kv atorial q u rilm ad a esa teleskopni faqat olam o 'q ig a parallel o ‘q a tr o f id a y o ritg ic h n in g s u tk a lik h a r a k a ti tez lig id a so a t m e x a n iz m i deyiluvchi m axsus qurilm a y ord am id a burib, uni k o 'rish m aydonining m a ’lum qism ida q o ‘zg‘alm as «ushlash» mumkin. Shuning uch u n h am ekvatorial qurilm a azim utal qurilm aga nisbatan afzal hisoblanadi. Teleskopning soat m exanizm i-tosh yuklar yoki sinxron elektrodvigatel yordam ida ishlovchi m exanizm b o i ib , uning tekis aylanuvchi o ‘qi shkivli (yoki tishli) u zatm a o rq ali telesk o p n ing olam o ‘qi b o ‘ylab y o ‘nalgan o ‘qi atrofida birtekis aylantirishga im kon beradi. Teleskop soat m exanizm i yordam ida olam o ‘qi atrofida, osm onning sutkalik aylanish da'vriga teng, y a ’ni 24 soatli davr bilan aylantiriladi. Shunday qilingandagin a kuzatish davom ida m a iu m yoritgich teleskopning ko ‘rish m aydonida q o ‘zg‘alm ay tu ra d i va n a tija d a y e ta rlic h a k a tta ekspozitsiya v a q ti ta la b etu v ch i obyektlarni (ayniqsa xira o b y ektlarn i) ham rasm ga tushirish im koniga ega b o ia d i. Savol va topshiriqlar 1. Teleskoplarning ikki turi haqida gapiring. 2. Teleskoplarning asosiy xarakteristikalarini bayon qiling. 3. Reflektorlarning qanday turlarini bilasiz? 4. Meniskli M aksutov teleskopining afzalligi nimada? 130 5. Ko'zguli-linzali teleskoplardan qaysilarini bilasiz. 6 . Radioteleskoplarning ishlash prinsipi haqida gapiring. 7. Teleskoplaming parallaktik va azimutal montirovkalari haqida gapiring. 15-§. Astrofotografiya A stronom iyaga X IX asrning o ‘rtalarid a fotografik m etodning kirib kelish i ju d a k a tta yangilik b o ‘ldi. O sm onni k u z a tish n in g fo to g ra fik m etodi vizual m etoddan quyidagi afzalliklari bilan farqlanadi: 1. Fotografik emulsiya, k o ‘zdan farqli oMaroq, yoritgichdan kelayotgan y o ru g iik kvantlarini katta ekspozitsiya vaqti bilan yig‘a olish xususiyatiga ega b o ‘lgani tufayli, eng xira obyektlam i ham qayd qila oladi. 2. U n in g p a n o ra m lik x u susiyati ju d a k o ‘p e le m en tlard a n tashkil to p g a n va b ir- b ir id a n m a ’lu m b u r c h a k o s tid a y o tg a n m u ra k k a b struk tu rali obyektlar tasvirini bir vaqtning o ‘zida qayd qila oladi. 3. Fotom ateriallarni uzoq vaqt saqlashning m um kinligi ularni istagan p ay td a laboratoriyada o ‘rganishga im kon beradi. F o to g rafik emulsiya asosan kum ushning brom li va xlorli tuzlaridan A gBr, AgCl tashkil topadi. K um ushning bunday tuzlari X< 5000A to ‘lqin u z u n lig id a g i n u rla n is h la rg a j u d a sezg ir b o ‘lib , n u rla n is h t a ’sirid a fo to g ra fik em ulsiya d o n a la rid a r o ‘y b e rad ig an m u ra k k a b foto xim ik ja r a y o n - k u m u sh n i m etall h o ld a a jra lish ig a o lib k elad i. O q ib a td a y o r u g i i k m a n b a in in g ta sv irin i b e ru v c h i b u n d a y m e ta llik k u m u sh , y o ru g iik qancha k o ‘p yutilsa, shuncha k o ‘p ajratiladi. F otografik emulsiyaning uzun to iq in li nurlanishlarga ju m lad an sariq, qizil n urlarga sezgirligini o rttirish uchun unga rang lagich lar q o ‘shilib, m a x s u s ish lo v b erilad i. Bu fa n tili b ila n a y tg a n d a fo to m a te ria ln i sensibilizatsiyalash deyiladi. B u nday em ulsiyali fo to g ra fik m ate ria lla r (fotoplyonka yoki plastinkalar), o rto x ro m atik (sezgirligi 6000A0 gacha) va panxrom atik (sezgirligi 6500 A 0 gacha) fotom ateriallar degan nom bilan yuritiladi. A stronom iyada b a ’zan sezgirligi 9000 A 0, b a ’zan 13000 A 0 gacha o rttirilg an infroxrom atik p lastin k alard an ham foydalaniladi. F o to g ra fik m a te ria lla rn i x a ra k te rlo v c h i asosiy p a ra m e tr - un ing xarakteristik egriligi deyilib, m a iu m obyekt tasvirining qorayish zichligi D bilan, E yoritganlikning ekspozitsiya vaqtiga t k o ‘paytm asi E t orasidag; bog‘lanishni xarakterlaydi (69-rasm): Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling