Mamajonov nodirbek shuxratjon o’G’lining raxbarlik uslublari

Xoleriklar – ko’tarinki ruhda ishlay oladigan, qarshiliklarni enga oladigan kishilar bo’lib, ularning ishlash zavqi kayfiyatining bo’zilishi bilanoq tez o’zgarishi mumkin. Ular serjahl, o’zini yaxshi ko’radigan, tez gapiradigan odamlar bo’lib, ular boshqalardan gapining ohangi o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadilar. Xoleriklarning vazminlik darajasi xuddi sangviniklarnikidek bo’ladi. Rahbar va boshqa kishilarga nisbatan o’zini to’g’ri tutadi.

Nihoyat, Gippokrat yana bir tur kishilarni ajratadiki, bundaylarning ahvoli, ruhiyati bir xilda turmaydi. Ular yomon kayfiyatga ko’proq moyil bo’ladilar, arzir-arzimas narsalardan qattiq kuyunaveradilar. Bunday kishilarni ulug’ shifokor melanxoliklar deb atagan. Qadimgi yunonchada “melanxolik” so’zi “qora safro” degan ma’noni bildirgin.

Melanxoliklar: o’ta ta’sirlanuvchan xususiyatga ega; tez toliqadigan va o’ziga ishonmaydigan; tashvishsiz, lekin jo’da sezuvchan; nihoyatda arazchan; juda oz kuladigan; faolligi sust, tortinchoq, kam g’ayrat; arzimagan sabablarga ko’zlaridan yosh oqib ketaveradigan; yangi kishilar bilan qiyinchilik bilan til topishadigan kishilardir.

Melanxoliklar qulay sharoitda oldiga qo’yilgan masalalarni muvafaqqiyatli bajaradi. Agar ishda sharoit, ya’ni vaziyat o’zgarsa, qiyinchilik tug’ilsa, ular o’zlarini panaga olib turishadi.

Hozirgi davrda menejer (rahbar)lar qondirishi zarur bo’lgan talablar juda ko’p.

III

Boshqaruv madaniyati tarkibiga boshqaruv xodimlari madaniyati, boshqaruv jarayonlari m adaniyati, m ehnat sharoiti m adaniyati va hujjatlar yuritish madaniyati kiradi.Boshqaruv madaniyatining barcha unsurlari o ‘zaro bog‘liq va o ‘zaro ta’sir etuvchidir. Shu bilan birga ular orasida boshqaruv xodimlari madaniyati yetakchi aham iyatga ega. M enejer boshqaruv jarayoni madaniyatining yuqori darajasiga erishish va o ‘z m ehnatini tashkil etishnl takomillashtirib borishi kerak.Boshqaruv xodimlari m adaniyati ko‘p omillarga bog'liq bo‘lib, umumiy madaniyat darajasi, ishbilarmonlik sifatlari, boshqaruv ilmini chuqur va har tom onlam a bilish va uni o ‘z faoliyati jarayonida qo‘llay olish bilan tavsiflanadi. Har bir korxona va tashkilot m enejeri o ‘z vazifasini bajarish jarayonida jamoaning boshqa a’zolari bilan munosabatda bo‘lar ekan ishbilarmon kishilar o‘rtasida mavjud axloqiy qoidalaiga bo‘ysunadi. Harbir jamoada xayrixohlik, insonga hunnat muhiti mavjud bo’lishi kerak. Boshqaruv madaniyati sansalorlik, mansabparastlik, shafqatsizlik, qo‘pollikka ziddir. Boshqaruv tizimida, shuningdek, davlat m e’yorlariga rioya qilmaslik, va’dabozlik, faoliyatga notokg‘ri baho berish va boshqa salbiy xususiyatlarga yo‘l qo‘yib boMmaydi. M ehnatga ijodiy yondashish, tadbirkorlik, javobgarlik, tashabbus va mustaqillik, xo‘jasizlikka, byurokratizm, qonun buzuvchilikka murosasizlik, vijdoniylik, kamtarlik va oddiylik boshqaruv xodimlari madaniyatini ifodalaydi.

Boshqaruv xodimlari madaniyatini ta’minlashning asosiy yo’llari — boshqaruv ilmini chuqur egallash, umumiy madaniy darajasi va malakasini m untazam oshirib borish, o ‘z faoliyati natijalarini tahlil etish va tushunish, ijobiy shaxsiy sifatlarni rivojlantirishdan iborat. Boshqaruv madaniyati uchun boshqaruv jarayonini tashkil etish madaniyati darajasi muhim ahamiyatga ega. Boshqaruv jarayoni madaniyatiga rioya qilish korxonada zamonaviy boshqaruv jarayoni qo'llanilishini bildiradi. Boshqaruv jarayoni madaniyati, shuningdek, boshqaruv mehnatini (boshqamv mehnatini maqbul taqsimlash, kooperatsiya qilish va chegaralash, ishchilar sonini m e’yorlash, kadrlarni to ‘g‘ri joylashtirish va ulardan foydalanish) va ishlovchi ish joyini (ish joyi va binoning qulayligi, ularning sanitariya-tozalik talablariga javob berishi), maqbullashtirish, majlislarni, suhbatlarni, tashrifchilami qabul qilish, uch rash uv, telefon orqali so‘rash, mehnatkashlar xatlari bilan tanishishni to‘g‘ri tashkil etish va rasmiylashtirishni ham qamrab oladi.

Boshqamv jarayonida turli-tuman texnika - oddiy kalkulatordan tortib kompyuterlargacha qo'llaniladi. Menejerlar bu texnika imkoniyatlari va maqbul foydalanish sohalarini bilishlari lozim bo ‘lib, bu boshqamv madaniyati darajasini bildiradi.Boshqaruv madaniyatining ajralmas unsuri - hujjatlar yuritish madaniyatidir. Hujjatlaming boshqaruv jarayonidagi ahamiyati juda katta, chunki boshqaruvning biror-bir vazifasini hujjatlar asosida yetkazilib beriluvchi axborotsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Hujjatlardagi axborot korxona tashqi va ichki faoliyatining hamma tomonini qamrab oladi. Boshqaruv jarayonining barcha operatsiyalari amalda hujjatlardan boshlanib, hujjatlar bilan tugaydi.

Boshqaruv madaniyatini takomillashtirish — uning barcha unsurlarini takomillashtirish demakdir.

Boshqaruv uslubi — bu m a’lum bir rahbarning boshqamv jarayonida

qoilovchi o ‘ziga xos va o ‘zgarmas usul va harakatlari yig‘indisidir.Mutlaqo o‘xshash kishilar bo’lmagani kabi vazifalar ko'pligi sababli mutlaqo bir xil boshqamv uslubi ham boMmaydi. Rahbar faqat o ‘ziga xos xususiyat va sifatlar vositasida faqat o ‘ziga xos uslubda ish yuritadi. Bu ma’noda uslub rahbarning shaxs sifatidagi xususiyatlarini emas, balki faoliyati xususiyatlarini ifodalaydi. Kishilarni boshqarar ekan, rahbar jamoaning natijaviy maqsadini ko‘ra biladi va uni shu maqsad sari yo‘naltiradi. Rahbar ishning mohiyatiga tushungan va uni chuqur o‘rgangan holda mutaxassislar faoliyatini mohirona birlashtirishi va yo‘naltirishi kerak.

Ishlab chiqarishni boshqarish uslubi boshqamv apparati, barcha rahbar va mutaxassislaming uyg‘un va murakkab faoliyatini aks ettiradi. Boshqaruvning har bir vazifasi o‘ziga xos xususiyatlarga ega va shu sababli unga mos usullami talab etadi. Nazariy jihatdan boshqaruv aparatining umumiy uslubi alohida boshqaruv tashkilotlari uslublari yig’indisidan iborat bo’lishi kerak. Lekin amalda alohida tashkilotlarning turli uslublari o ‘zaro birlashib, bir-birini boyitadi va natijada, butun boshqaruv apparatiga xos bo’lgan o ‘ziga xos boshqaruv uslubi vujudga keladi.

Hisobchining yuksak darajadagi aniqligi, mexanikning ehtiyotkorligi, iqtisodchining rejaliligi va boshqa bilim larni boshqarish uslubini belgilovchi majmuaning tarkibiy qismlaridan iborat bo’ladi, jamoaning har bir a'zosi o ‘z uslubini kiritadi, va shu yo’l bilan ushbu jamoa boshqamv uslubi vujudga keladi. Ko‘pincha jam oadan biror xodim ketib, o‘rniga yangi kishi keladi. U odatda, jamoada undan oldingi xodim egallagan joyni egallamasligi mumkin. U mavjud uslubga moslashishi, jamoa ish yuritish uslubiga to‘g‘ri keluvchi uslub yaratishi lozim. Albatta uning ishlash uslubi mehnat jamoasi uslubiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy uslub jam oaning h ar bir a ’zosi oldiga katta talab qo‘yadi va shu bilan birga o‘z -o‘zidan mamnun bo’lish, ma’- muriyatchilik, rasmiyatchilikni inkor qiladi. Uslub ijtimoiy rivojlanish qonunlarini, ishlab chiqarishni boshqarish tamoyil va usullarini bilish asosida shakllanadi va boshqaruv malakasi yig‘indisi kishilarni tashkil etish ko'nikmasi, shuningdek, shaxsiy tartiblilik bilan tavsiflanadi. Va nihoyat, uslub boshqaruv xodimlarining psixologik xususiyatlari, kuchli iroda, qat’iylik va qo'rqm aslik, boshqa kishilar faoliyatini yo‘naltira olish kabi xususiyatlarini qamrab oladi.Bundan tashqari, rahbar tasavvur etish, aniq fikr yuritish, qayishqoqlik, ilmiy fikmi tushuna olish va yetkaza olish qobiliyatiga ega bo’lishi kerak.

Rahbar boshqaruv, iqtisodiyot va moliya, huquq, sotsiologiya va pedagogika asoslarini bilishi lozim. Bu fanlar butun boshqaruvga ilmiy qarashlar tizimini yaratish imkonini beradi. Boshqaruv faqat ilmiy bilimlarga ega bo’lishni emas, balki boshqarish san’atini bilishni ham talab qiladi, boshqaruv bilan shug‘ullanuvchi, avvalo, 0‘z -o‘zini tarbiyalay olishi, o ‘zini boshqara olishi zarur. Buning uchun u doimo va muntazam o ‘zini -o‘zi tarbiyalashi kerak. Rahbar uslubi eshitish va o ‘qish, so‘zlash va yozish, ya’ni axborotni qabul qilish va uni boshqalarga uzatish malakasida ifodalanadi. Rahbar uchun zamr bo’lgan sifatlar jumlasiga uning tashkilotchilik qobiliyati, ish qobiliyati, kuchi, xushmuomalaligi, irodaliligi kiradi.

Bozor sharoitida ishlovchi rahbar va mutaxassislar oldiga qat’iy talablar qo‘yiladi. Ular yuqori ishbilarmon va axloqli, tadbirkor bo’lishi, ahil jamoa tashkil etish va mehnat jamoasi bilan davlat manfaatlari uyg‘un bo’lishini ta’minlay olishlari kerak. Zamonaviy rahbarlar yuqori malakaga ega bo’lishi, istiqbolni ko‘raolishi va samarali xo‘jalik yuritishga imkon yaratuvchi iqtisodiy fikr yuritishi, shaxsiy intizomga ega boMishi, o ‘z vazifasiga javobgarlik hissi bilan yondashishi, g‘oyalami to ‘plashi, chiqishimli bo’lishi kerak. Rahbar doimo xotiijam va o‘ziga ishongan, tashabbuskor, tavakkalchi bo’lishi kerak. Javobgarlikdan qo‘rqish - kuchsizlik belgisidir. Javobgarlikdan qo‘rqqan kishi rahbar bo’lolmaydi. Rahbar qo’l ostidagilar bilan shunday munosabatda bo’lishi kerakki, toki ular uning oldiga maslahat uchun bemalol kirsinlar. Rahbar o‘z qo’l ostidagilarini yaxshi bilishi, ular bilan suhbatlashishi, ular qobiliyati, bilimi, malakasi egallagan lavozimiga mosligini yoki aksinchaligini bilishi lozim. Obro‘ga ega bo‘lmay muvaffaqiyatli rahbarlik qilish mum kin emas, lekin obro‘ga kuch bilan emas, ish bilan, qanday ishlashni o ‘z misolida ko‘rsatish bilan, faqat talabchanlik va qat’iylik bilan emas, bilim va ko‘nikma orqali erishish mumkin. Boshqaruv san’atiga ega bo’lmagan rahbar qabul qilingan qarorlar samarali bo’lishini ta’m inlay olm ydi. Lekin inson rahbar bo’lib Tug’ilmaydi, balki ish jarayonida shakllanadi.Rahbar ish uslubi korxona faoliyati yakuniy natijalariga ishlab chiqarishni boshqarish vazifalari vositasida ta’sir ko‘rsatadi. Uslub bilan ishlab chiqarish natijalarining o ‘zaro aloqasi tizimi rahbarlar bilim va ko‘nikm alari, boshqaruv jarayoni texnologiyasi, m ehnat intizomi vositasida amalga oshadi va rahbar tom onidan qoMlaniluvchi boshqaruv usuli bilan bog’liq bo’ladi.

• Boshqaruvni jamiyatning iqtisodiy negizi bilan bog‘lab, boshqaruvning

ikki — tashkiliy-texnik va ijtimoiy-iqtisodiy tomonlarini hisobga olgan

holda o'rganish lozim. Mamlakatimiz 1- Prezidcnti I A. Karimov o'zining

« 0 ‘zbekiston iqtisodiy islohotlami chuqurlashtirish yo‘lida» asarida «kuchli

ijtimoiy siyosat, awalo, sermahsul mehnat qilish uchun yaxshiroq rag‘bat

va imkoniyatlar yaratishdan, iqtisodiy yo‘l tanlash va faoliyat ko‘rsatish

erkinligiga bo‘lgan kafolatli huquqni qaror topdirishdan, aholining mehnat

va ijtimoiy faolligini oshirishdan ham iboratdir», deb ta’kidlagan edi.

• Boshqaruv m ohiyati ishlab chiqarish usuli, ijtim oiy-iqtisodiy munosabatlar darajasi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishiga bog‘liq holda o‘zgaradi. Ishlab chiqarish rivojlanishi va iqtisodiy aloqalar murakkablashuvi bilan boshqaruv ham murakkablashadi va mustaqil fan sifatda ajralib chiqadi. Ishlab chiqarish vositalariga mulkchilikning turli shakllari mavjud bo‘lgan sharoitda tovar ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida raqobat vujudga kelib, ishlab chiqarishni boshqarish foydani ko‘paytirishga yo‘naltiriladi.

• Hoziigi kun talabiga asosan oliy o‘quv yurtlarida boshqarish nazariyasini o'qitish katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, menejer kadrlarni tayyorlashda bu fanni o‘zlashtirish muhimdir.

Boshqarish nazariyasi fani bo‘yicha ma’ruzalarda o'qituvchi talabalarga masalaning mazmuni, mohiyatini tushuntirib berishi, bu esa ulaming keyingi mustaqil ta’lim olishlarida asos bo‘lib qolishi kerak. Ma’ruzaning yaxshi tinglanish siri talabalami ma’ruza boshida qanchalik tushunarsiz va qiyin bo‘lishiga qaramasdan, diqqat bilan eshitishga jalb qila olishdan iborat. Diqqat shunday natija beradiki, tushunarsiz narsalar, sekin-asta tushunarli bo‘lib boradi. Talabalarning muntazam ravishda tavsiya etilgan adabiyotlami o‘qishi mustaqil ishlashning asosiy shaklidir. 0‘qituvchining bajaradigan ishi shundan iboratki, u har doim talabalarni mustaqil ishlashga chorlashi va xotirani faol ishlashga majbur qilishi kerak.

Glossary