«mamlakatning barqaror riojlanishida davlat budjetining ahamiyati» mavzusida yozgan kurs ishi «himoyaga ruxsat etildi»

Byudjet daromadlarini rejalashtirish bosqichlari²¹




1. 
   bosqichda byudjet daromadlarini rejalashtirish uchun zarur ma’lumotlar yig’iladi. Bunda ma’lumotlar tegishli manbalardan (masalan, statistika idoralari, turli vazirlik va idoralar, ishlab chiqarish korxonalari va h.k.) iqtisodiy-statistik ko’rsatkichlar (korxona va tashkilotlarning foydasi, savdo korxonalarining tovar aylanmasi, inflyatsiya darajasi, aholi real daromadlarining o’sish sur’atlari va boshqalar) olinadi.
   
2. 
   bosqichda esa yig’ilgan ma’lumotlar rejalashtirish modelini tuzish uchun qayta ishlanadi. Masalan, ayrim ko’rsatkich dinamikasida real o’sishni aniqlash uchun haqiqiy ma’lumotlarni solishtirma narxlarga aylantirish talab qilinadi yoxud ko’plab ma’lumotlarni tahlil qilgan holda o’rtacha ko’rsatkichlar hisoblanishi mumkin.
   

Shuningdek, bu bosqichda ma’lumotlarning to’g’riligi va o’zaro muvofiqligi o’rganib chiqiladi. Albatta, bu barcha olingan ma’lumotlarni qayta tekshirib chiqish degani emas, balki ma’lumotlar o’rtasida nomutanosibliklarni yoki mantiqiy jihatdan shubha tug’diruvchi axborotlarni qayta ko’rib chiqishdan iborat. Zarur hollarda, haqiqiy ma’lumotlar o’rniga shartli ma’lumotlar foydalanilishi mumkin.

3. 
   bosqichda byudjet daromadlarini rejalashtirish uchun model (balki bir nechta) tuziladi va bu tuzilgan model(lar) mavjud usullar orqali baholab ko’riladi.
   
4. 
   bosqichda tuzilgan model yordamida kelgusi davr uchun reja ko’rsatkichlari hisoblab chiqiladi.
   
5. 
   bosqichda esa hisoblangan reja ko’rsatkichlari baholanadi. Bunda reja ko’rsatkichlari o’tgan yildagi haqiqiy ko’rsatkichlar bilan o’zaro solishtirib ko’riladi, zarur hollarda esa, qo’shimcha tahlillar o’tkaziladi.
   

Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, o’nlab daromad turlarini (soliq va yig’imlar) hududlar kesimida va har xil davrlar uchun (yillik, choraklik, oylik) ko’rsatib o’tilgan bosqichlarda rejalashtirish o’ziga xos murakkab va ko’plab omillar va hisob-kitoblarni talab qiluvchi jarayon hisoblanadi. Shuningdek, har bir bosqichda amalga oshirilgan hisob-kitob va xulosalar sifati keyingi bosqich natijalari uchun hal qiluvchi omil ekanligi sababli, byudjet daromadlarini to’g’ri va sifatli rejalashtirish uchun bu jarayonning har bir qadamiga mas’uliyat bilan yondashish talab qilinadi.

Byudjet daromadlarini rejalashtirish iqtisodiyotdagi boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni prognozlashtirish bilan hamda bu jarayonda qatnashuvchi vazirlik va idoralarning o’zaro hamkorlikdagi faoliyatiga bevosita bog’liq. Masalan, yalpi ichki mahsulot hajmi va iqtisodiyotdagi narxlar o’sish darajasi byudjet daromadlariga katta ta’sir ko’rsatishi sababli, ushbu ko’rsatkichlarni to’g’ri rejalashtirish davlat xazinasiga kelib tushadigan mablag’lar miqdorini to’g’ri baholay olish imkonini beradi. Qolaversa, yirik soliq to’lovchi korxonalarning ishlab chiqarish hajmlari prognozining to’g’ri tuzilishi va o’z vaqtida O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga taqdim qilinishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.

1. 
   Davlat byudjeti daromadlari manbalarining tahlili
   

Davlat byudjetining daromadlari mamlakat yalpi ichki (milliy) mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq (tranzit) xarakterga ega. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga tegishli bo’lgan daromadlar va jamg’armalarning bir qismini byudjetga o’tkazilishi natijasida vujudga keladi. Byudjet daromadlarining moddiy-buyumlashgan mazmunini davlatning ixtiyoriga borib tushgan pul mablag’lari tashkil etadi. Bu moliyaviy (byudjet) kategoriyaning namoyon bo’lish shakli byudjetga borib tushuvchi turli soliqlar, to’lovlar, yig’imlar, bojlar va ajratmalardan iborat²².

Davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning tun, mablag’larning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.

Eng avvalo, davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalariga ko’ra quyidagi uch guruhga bo’linadi:

S soliqli daromadlar;

S nosoliqli daromadlar;

S tiklanmaydigan tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari.

Nosoliqli daromadlar tarkibiga quyidagilar kiradi:

S davlat mulkidan foydalanishdan olingan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);

S byudjet tashkilotlari tomonidan ko’rsatilgan haqli (to’lovli) xizmatlardan kelgan daromadlar (soliqlar va yig’imlar to’g’risidagi qonunchilikka muvofiq to’langan soliq va yig’imlardan so’ng);

S fuqarolik-huquqiy, ma’muriy va jinoiy choralarni qo’llash natijasida olingan mablag’lar, jumladan, jarimalar, konfiskatsiyalar, kompensatsiyalar va davlat sub’ektlariga etkazilgan zararlarni tiklash bo’yicha olingan mablag’lar;

S moliyaviy yordam ko’rinishidagi daromadlar (byudjet ssudalari va byudjet kreditlaridan tashqari);

S boshqa nosoliqli daromadlar.

Yuqoridagilar bilan bir qatorda byudjet daromadlarining tarkibiga bir qator tushumlar ham kiritiladi (5- rasm)