MA’naviyat qalb quyoshi
Download 26.94 Kb. Pdf ko'rish
|
|
DAVLAT TILI M a n ila k at q o n u n c h ilig id a rasm iy ish y u ritish d a , sud j a - rayonida, o 'q u v faoliyatida qo'llaniladigan asosiy til davlat tilidir. O 'z b e k is to n R esp ublik asin in g K onstitu tsiyasig a asosan O ' z bekiston Respublikasining davlat tili o 'z b e k tilidir (4-m odda). O 'z b e k tilining davlat tili sifatidagi m aq om i maxsus q o n u n bilan ha m belgilangan. Konstitutsiya va Q o n u n d a o'z b e k tilining davlat tili deb belgilanishi boshqa h ar qanday tillarning m u o m a la d a bo'lishini rad etmaydi. Boshqa tillardan h am kundalik hayotda, turm u sh d a keng foydalanish imkoniyati yaratiladi. Ba’zi mam lakatlarda bir necha til davlat tili sifatida belgilanishi m u m k in . Alisher Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston M illiy kutubxonasi O 'zbekiston Milliy kutubxonasi — O'zbekistondagi eng yirik kutubxona bo'lib, kutubxonashunoslik va bibliografiya b o 'yich a O 'zbekiston Respublikasining ilmiy-uslubiy markazidir. Respub- likaning m a ’naviy-m adaniy markazi sifatida jam iyatnin g m a ’- naviy va ax b oro t ehtiyojlarini qo n d irish , fan, n ia o rif milliy m a d a n iy a tn i boyitishga x izm at qiladi, m a m la k a td a g i b a rc h a k u t u b x o n a l a r u c h u n k u t u b x o n a c h i l i k , b ib lio g ra f iy a , ilm iy tadqiqot, m etodika va axborot ishlarini amalga oshiradi. Toshkent d a v la t k u t u b x o n a s i X a l q a r o k u t u b x o n a l a r a s s o ts ia ts iy a s ig a a ’zodir. M azkur kutubxonaga Toshk en t shahrida 1870-yilda T oshkent o m m a v iy kutubxonasi n o m i bilan asos solingan. 1948-yilda A lish e r N a v o iy t a v a llu d in in g 500 yilligi m u n o s a b a t i bila n 5 — M a’naviyat — qalb quyoshi 65 www.ziyouz.com kutubxonasi kutubxonaga shoir n om i berilgan. U 2002-yildan boshlab hozirgi n o m d a faoliyat yuritadi. T o s h k e n t d a v la t k u t u b x o n a s i R e s p u b l ik a i l m i y - t e x n i k a k u t u b x o n a s i va 0 ‘z b e k is t o n m illiy k ito b p a la ta s in i o ‘z id a birlashtirgan yirik bilim maskanidir. U n in g fondida 8,5 mln.ga yaqin kitob mavjud (2010). M azkur kutubxonaning asosiy vazifasi kitobxonlarga tezkor va sifatli xizmat ko'rsatish, yigilgan axborotni kitobxonga yetkazish, tarixning boy m adaniy merosini, axloqiy g'oyalarga t o l a asarlami to'la o'rganishga yordam berishdir. U ning o ‘ta qim m atbaho va nodir nashrlar fondi ku tubxona kitoblar t o ‘plam in ing faxridir. U n d a saqlanadigan n o dir kitoblar soni 15 m in g d a n ortiq. 250 ming tab o q d a n iborat q o 'ly o z m a m ateriallar bor. K u tu b xon a fondida 0 ‘rta Osiyoning XX asr boshlarigacha bo'lgan tarixi, etnografiyasi, geografiyasi va m adaniyatiga oid 594 jilddan iborat noyob ensiklopediya t o ‘plamlari bor. K utub xo na fondini butlash m aqsadida har yili turli m an b a va n a sh rla rd a n o ‘rtacha o ‘n besh-yigirnia nusxadan kitoblar kel- tiriladi. Shuningdek, respublikada nashr etiladigan asarlarning 2 na - zorat nusxasi h a m keltiriladi. 2010- yidda m az k u r kutu b x o nan in g tashkil etilganiga 140 yil t o ‘ldi. 0 ‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 0 ‘zbek iston R espublikasining Konstitutsiyasi 1992-yil 8- d e k a b r d a 0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si Oliy K e n g a s h in in g 12- chaqiriq XI sessiyasida qabul qilingan. 2 0 0 2 -y il 27-yanvarda o 't k a z ilg a n u m u m x a lq refe re n d u n ii natijalariga k o ‘ra h a m d a uning asosida qabul qilingan 2003-yil 24- a p re ld a g i 0 ‘z b e k is t o n R e s p u b l ik a s in i n g q o n u n i g a m u v o fiq Konstitutsiyaning X V III, XIX, XX, XX III boblariga o ‘zgartish- lar va q o 's h im c h a la r kiritilgan. 0 ‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 11-aprelda qabul qilingan Q o n u n i bilan 0 ‘zbekiston R espu b likasi K o n stitu tsiy a s i 8 9 - m o d d a s ig a , 9 3 - m o d d a s in i n g 1 5 - b a n d ig a , 1 0 2 - m o d d a s i n i n g ik k in c h i q is m ig a t u z a t i s h l a r kiritilgan. 0 ‘zbekiston Respublikasining 2008- yil 25- dekabrda qabul qilingan Q o n u n i bilan 0 ‘zbekiston Respublikasining K o n stitu tsiyasi 7 7 -m o d d a sin in g birinchi qismiga o ‘zgartish kiritilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi O 'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi VI b o 'lim , 26 ta bob, 128 ta m o d d ad a n iborat. Birinchi bo'lim — Asosiy prinsiplar. Ikkinchi bo'lim — Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari. Uchinchi bo'lim — Jam iyat va shaxs. T o ‘rtinchi bo'lim — M a ’m u riy -h u d u d iy va davlat tuzilishi. Beshinchi bo'lim — Davlat hokim iyatining tashkil etilishi. Oltinchi boMim — Konstitutsiyaga o'zgartirish kiritish tartibi. 1-modda. O 'z b e k is to n — suveren d e m o k r a tik respublika. Davlatning „ O 'zbek isto n Respublikasi" va „ O 'z b e k isto n " degan nomlari bir m a ’noni anglatadi. 5-m odda. O 'z b e k i s t o n Respublikasi q o n u n bila n ta s d iq - lanadigan o 'z davlat ramzlari — bayrog'i, gerbi va madhiyasiga ega. 6-m odda. O 'z be kisto n Respublikasining poytaxti — T o s h kent shahri. 8-modda. O 'zb ek isto n xalqini, millatidan q a t ’i nazar, O 'z b e kiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi. 40-m odda. H a r bir inson malakali tibbiy x izm a td a n foyda- lanish huquqiga ega. 41-m od d a. H a r kim b ilim olish h u q u q ig a ega. Bepul u m u m iy t a ’lim olish davlat to m o n id a n kafolatlanadi. M aktab ishlari davlat nazoratidadir. 42-m odda. H a r kimga ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, m adaniyat yutuqlaridan foydalanish huqu q i kafolatlanadi. Davlat jam iya tn ing m adaniy, ilmiy va texnikaviy rivojlanishiga g 'a m x o 'rlik qiladi. 45-modda. Voyaga yetm aganlar, m eh n a tg a layoqatsizlar va yolg'iz keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir. 46-m odda. X otin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar. 47-m odda. Barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo'yilgan burchlarni bajaradilar. www.ziyouz.com kutubxonasi 63-m odda. Oila jam iy a tn in g asosiy b o g'in idir h a m d a jam iyat va davlat m uhofazasida bo'lish huquqiga ega. N ik o h to m o n la rn in g ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanadi. 64-m odda. O ta -o n a la r o 'z farzandlarini voyaga yetgunlariga q a d a r boqish va tarbiyalashga majburdirlar. Davlat va ja m iy a t yetim b o lalarni va o ta - o n a la r n in g va- siyligidan m a h r u m b o 'l g a n bo lalarn i b o q ish , tarb iy ala sh va o ‘qitishni ta'm in la y d i, bolalarga bag'ishlangan xayriya faoliyat- larini rag'batlantiradi. 126-m odda. 0 ‘zbekiston Respublikasi o ‘z xavfsizligini t a ’- m inlash u c h u n yetarli darajada Qurolli Kuchlariga ega. M a z k u r K o n s titu ts iy a 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s in in g oliy yuridik kuchga ega hujjati bo'lib, 0 ‘zbekiston Respublikasining barc h a fuqarolari unga a m al qilishlari shart. H uquqiy m adanivat — q o n un larni bilish, unga amal qilish, h u r m a t qilish va q o n u n n in g ustuvorligini tan olish dem akdir. K o n stitu tsiy a va qonunning u stu n lig i. K o n s t i t u t s i y a va q o n u n n in g ustunligi hu q uqiy davlatning m u h im shartlaridan biri bo'lib, b u n d a Konstitutsiya va qo n u n larg a h a m m a n in g so'zsiz am al qilishi zarurligi, hech q a n d a y hujjat ularga zid bo'lmasligi tu sh u n ilad i. Adolat (odillik) — axloq va h u q u q n in g m e ’yoriy k atego- riyasi. A d o la t n a tija sid a ten g lik k a e ris h ila d i, in so n p a rv a rlik ta 'm i n la n a d i. Axloq — kishilarning bir-biriga, oilaga, Vatanga, jam iyatga boMgan m u n o sa b a tla rid a n a m o y o n b o 'lad ig a n x a tti-h a ra k a tla r yig'indisidir. Axloq liar bir kishining xulqini, ichki dunyosini k o'rsatadi. Bevosita demokratiya — d e m o k ra tiy a n in g bir shakli b o i i b , u liar bir fu q aro n in g davlatni b o sh qa rishda, davlat ishlarida bevosita, y a ’ni shaxsan ishtirok etishidir. B irlash ish huquqi — bu siyosiy h u q u q l a r d a n biri b o 'lib , siy o s iy va b o s h q a x a r a k t e r d a g i b i r l a s h m a l a r g a b i r l a s h i s h www.ziyouz.com kutubxonasi imkoniyatidir. Наг qanday ittifoq va assotsiatsiyalarga birlashish h a m shu h u q u q orqali amalga oshadi. Konstitutsiyaviy tuzum ga k o ‘ra, f u q a r o la r m an fa a tig a ziyon k eltiruvchi ta sh k ilo tla rg a birlashish taqiqlanadi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi 1948-yil 10-dekabrda B M T ning Bosh Assambleyasi Inson huquqlari u m u m ja h o n deklaratsiyasini tasdiqladi va e ’lon qildi. Birlashgan M illatlar Tashkiloti (B M T ) t o m o n i d a n qabul qilingan ushbu xalqaro hujjatda insonlarning hayoti, sog'lig‘i, q a d r - q i m m a t i , o r - n o m u s i , o i la q u r i s h i , f a r o v o n h a y o t kechirishini t a ’minlaydigan h uq u q va erkinliklar belgilangan. BM Tga a ’zo liar bir davlat shu hujjatda ko'rsatilgan h uq uq va e r k i n l i k l a r n i t a ’m i n l a s h m a j b u r i y a t i n i o l a d i . O 'z b e k i s t o n Respublikasi K o n s titu tsiy a sin in g in so n h u q u q la rig a taalluqli norm alarida shu hujjat qoidalari o 'z o 'rn in i topgan. H a r bir m am la k a td agi inson huqu q larig a taalluqli b o 'lg a n h u q u q iy hujjatlar, bu hujjatlarga zid bo'lmasligi kerak. 1-modda H a m m a o d a m la r o 'z q a d r-q im m ati h a m d a huquqlarida erkin va teng bo'lib tug'iladilar. Insonlarga aql va vijdon ato etilgan. Insonlar bir-birlariga nisbatan birodarlik ruhida m unosabat qilishlari kerak. 2-m odda H ar bir inson irqi, jinsi, tili, dini, e 'tiq o d id a n q a t ’i nazar, ushbu deklaratsiyada e ’lon qilingan h u quqlar va erkinliklarga ega bo'lishlari shart. 3-m odda H a r bir inson yashash, ozod bo'lish va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega. 4-m odda H ech kim qullikda yoki erksiz holatda saqlanishi m u m k in emas. www.ziyouz.com kutubxonasi 7-m odda Barcha o d a m la r q o n u n oldida tengdirlar. 16-m odda N ik o h faqat n ik o h d an o 'tay o tg an h ar ikki to m o n n in g erkin va to 'liq roziligi asosidagina tuzilishi m u m kin. 18-m odda H a r bir inson fikr, vijdon va din erkinligiga ega. 26-m odd a H a r bir inson t a ’lim olish huquqiga ega. 29-m odd a H a r bir inson jam iyat oldida burchlidir. „Bola huquqlari to‘g‘risida“gi konvensiya „Bola huquqlari to 'g 'ris id a “gi konvensiya B M T ning Bosh Assambleyasi t o m o n id a n 1959-yil 2 0 -noyabrda qabul qilingan. U 3 ta qism va 54 ta m o d d a d a n iborat. M azk u r Konvensiya d u n y o n in g har bir m am lakatida bola- larning tu rm u sh sharoitlarini yaxshilash, ularni him o ya qilish, mustaqil hayotga to 'la tayyorlash, o'sib-ulg'ayishlari va faro- vonlikka ega bo'lishlarini va boshqalarni t a ’minlaydi. M ustaqillik — ulkan bunyodkorlik Istiqlolning h a r bir yili tarix sahifalariga ulkan bunyodkorlik, xalqimiz erishayotgan o lam sh u m u l yutuqlar, ezgulik va sh o d u - m onlik, taraqqiyot va farovonlik yili sifatida bitilmoqda. M u s t a q i l O ' z b e k i s t o n P r e z i d e n t i n i n g b i r i n c h i f a r m o n i poytaxtim izdagi bosh m aydo n n i M ustaqillik maydoni deb atash t o 'g 'r i s i d a b o 'l g a n . Bu m a m l a k a t i m i z d a u lk an o 'z g a r i s h la r silsilasini boshlab berdi. 1993-yilda T o sh k e n tn in g M arkaziy xiyobonida Sohibqiron Amir Temur haykali ochildi. 1996-yilda xiyobon shim olida m u h ta s h a m Temuriylar tarixi davlat muzeyi qad rostladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Xiyobon sharqida xalqimiz bunyodkorligining yana bir timsoli sifatida qad rostlagan X alqaro anjum anlar saroyi T osh ke nt shahrining 2200 yillik yubileyi arafasida, davlatimiz rahbarining g ‘oyasi asosida bunyod etilgan saroy b o ‘lib, u s h a rq o n a m e '- m oriy qadriyatlar va z am onaviy arxitektura yutuqlarini o ‘zida mujassam etgan. Bu yerda yirik xalqaro an jum anlar, m adaniy - m a'rifiy tadbirlar, konsertlar o Ltkaziladi. U o 'z i d a milliy va z a m o n a v iy m e ’m o rc h ilik uslu b la rin i mujassam etgan. U n in g balandligi 48 m etr b o l i b , u 300 o ‘rinli majlislar, 300 o'rinli qabullar zali va 1800 o'rinli a n ju m a n la r zaliga ega. , , 0 ‘zbekiston“ xalqaro a n ju m a n la r saroyi 2009-yil 1-sentabr kuni ochildi va u nda Toshk entn in g 2200 yilligi sanasi tantanali nishonlandi. M azku r bino yonida T oshkent k urantining egizagi h am qurilib, foydalanishga topshirildi. Birlashgan M illa tla r Tashkiloti Birlashgan Millatlar Tashkiloti o ‘z tarkibiga k o 'ra 6 ta asosiy organ, shuningdek, bu asosiy organlarga k o ‘maklashish uchu n tuzilgan m a ’lum miqdordagi q o ‘m ita va komissiyalardan iborat. Bosh Assambleya — Birlashgan Millatlar Tashkilotining eng nufuzli organidir. U ning har yili sentabr oyida chaqiriladigan sessiyalarida B irlashgan M illa tla r T a s h k ilo tig a a ’zo b a r c h a davlatlarning delegatsiyalari qatnashadilar. Xavfsizlik Kengashi 15 davlat vakillaridan tashkil topadi. Ularning 5 tasi doim iy a ’zo (A Q S H , Rossiya, Xitoy, Fransiya va Buyuk Britaniya), 10 ta m uvaqqat a ’zo davlatlar har ikki y ild a a l m a s h i n i b t u r a d i l a r . X av fsizlik K e n g a s h i d a v l a t l a r o Lrtasidagi tortishuvlar, tajovuz va agressiyaning oldini olish, yangi a ’zolar qabul qilish va b o sh q a m asalalarni o 'r g a n a d i, qarorlar qabul qiladi yoki tavsiyalar beradi. Iqtisodiy va ijtimoiy Kengash xalqaro va ijtimoiy ham korlik sohalariga oid masalalar bilan shu g ‘ullanadi. Vasiylik Kengashi tobe h u d u d lar masalalarini nazorat etib boradi. Xalqaro sud xalqaro siyosiy va iqtisodiy, huquqiy, hududiy m as a la la rn i hal e tis h d a y uzaga kelgan b a r c h a m u a m m o l a r b o 'y i c h a , vaziyat tala b q ilg a n d a o ‘z fik rla rin i a ytadi yoki hukm ini chiqaradi. www.ziyouz.com kutubxonasi B M T kotibiyati tashkilotning kundalik ishini ta 'm i n etadi. B irlashgan M illa tla r T a s h k ilo tin in g N iz o m i 1945-yilning iyun o y i d a S a n - F r a n s i s k o d a g i k o n f e r e n s i y a d a i m z o l a n i b , 1945-yil 2 4 -o k ta b rd a n kuchga kirgan. Shu sababli h ar yili 2 4 - o k t a b r B irlashgan M illa tla r T a s h k ilo tin in g kuni sifatida n ish o n la n a d i. Prezidentim iz Isloni Karimov 1993-yil 28-sentabrda Birlash gan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida nu tq so'zladi. 0 ‘zbekiston rahbari xalqaro terrorizm va narkobiznes bilan b o g ‘liq m u a m m o l a r n i h a l e t i s h ; m i n t a q a v i y x a v f s i z li k , ju m la d a n , Markaziy Osiyo m intaqasida barqarorlik va xavfsizlikni ta 'm in la s h ; j a h o n xavfsizligi tizim ini takom illashtirish, B M T faoliyati va tarkibiy tizimini isloh qilishga taalluqli takliflar bilan chiqdi. 2010- yil 20- sentabrda B M T Bosh Assambleyasining M ing- yillik rivojlanish m aqsadlariga bag ‘ishlangan oliy darajadagi yalpi majlisi bo'lib o'tdi. U n d a O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom K arim o v nu tq so'zladi. M a z k u r n u tq d a y u rtb o sh im iz Mingyillik rivojlanish m aqsadlari doirasida am alga oshirilgan ishlar, O 'z be kisto n nin g B M T bilan hamkorligi, M arkaziy Osi- yodagi bugungi jarayonlar, mintaqaviy xavfsizlik va ekologiya m u a m m o la ri, A fg'on isto n mojarosi va uni hal etish yo'llari haqida alohida to'xtaldi. M u s ta q il 0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si B irla shga n M illa tla r Tashkiloti a'zoligiga 1992-yil 2 -m a rtd a qabul qilingan. Birlashgan M illatla r T a s h k ilo tin in g q a ro rg o h i A Q S H n i n g N y u -Y o rk shtatida joylashgan. www.ziyouz.com kutubxonasi M ustaqillik yillarida U N E S C O bilan hamkorlikda quyidagi buyuk allomalar, davlat arboblari, mutafakkirlar va shoirlarimizning hamda tarixiy ko‘hna shaharlarimizning yubileylari nishonlandi: 1991 - yil — Alisher N avoiy tavalludining 550 yilligi; 1 9 9 4 - yil — M irzo U lug ‘bek tavalludining 600 yilligi; 1996 - yil — A m ir T e m u r tavallu dinin g 660 yilligi; 1997 - yil — Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligi; 1998 - yil - A h m a d F a rg 'o n iy tavalludining 1200 yilligi; 1998 - yil — Im o m al-Buxoriy tavalludining 1225 yilligi; 1999 - yil — Jaloliddin M anguberdi tavalludining 800 yilligi; 1999 - yil — ,,Alponiish“ do sto n in in g 1000 yilligi; 2000 - yil — B u r h o n id d in M a r g 'i n o n iy ta v a llu d in in g 910 yilligi; 2 0 0 0 - yil — Im o m M oturidiy tavalludining 1130 yilligi; 2000 - yil — Kam oliddin Behzod tavalludining 545 yilligi; 2001 - yil — ,,Avesto“ yaratilganining 2700 yilligi; 2002 - yil — T e rm iz sh ah rin in g 2500 yilligi; 2002 - yil — Shahrisabz sh a h rin in g 2700 yilligi; 2003 - yil — Abduxoliq G'i.jduvoniy tavalludining 900 yilligi; 2006 - yil — Qarshi shah rin in g 2700 yilligi; 2 0 0 6 - yil — Xorazm M a ’m un Akademiyasining 1000 yilligi; 2007 - yil — M a rg'ilo n sh ah rin in g 2000 yilligi; 2007 - yil - S a m a rq a n d sh ah rin in g 2750 yilligi; 2009 - yil — T o sh k e n t sh ah rin in g 2200 yilligi. www.ziyouz.com kutubxonasi TARIXIY SH A X SLA R Muhammad al-Xorazmiy (183 - 850) Buyuk m ate m a tik , a stro n o m va geograf M u h a m m a d a l - X o r a z m i y V III a s rn in g o xiri va IX a s r n i n g b i r i n c h i y a r m i d a yashab ijod etgan. U n in g asl ismi Abu J a ’far (Abu Ab- d u l lo h ) M u h a m m a d ibn M u s o b o 'l ib , 7 8 3 - y iI d a X iv a d a t u g 'il g a n . X o r a z m i y duny og a m a s h h u r m atem atik va a stron om sifatida tan ilg a n . X o ra z m iy n in g n o m in i tarixda qoldirgan buyuk asari ,,Al-jabr v a l- m u q o b a la “ risolasidir. U keyinchalik m a t e m a t ik a n in g a lo h id a sohasi b o 'lg a n algebra faniga asos b o ig a n . Ana shunga ko'ra. uning nomi Yevropa m am lakatlariga h a m yoyildi. Hozirgi za m o n hisoblash texnikasida keng qoMlanayotgan ,,algoritm “ atam asi h a m olim n o m id a n kelib chiqqan. U n in g asarlari: ,,Zij“ , „Surat a l- a rz “ , „K itob m uxtasar m in hisob a l-jab r v a l- m u q o b a l a “ , „ H i n d hisobi h a q id a k ito b “ , „ Q o 's h ish va ayirish kitobi“ , „Astrolyabiyalar bilan am allar haqida k ito b “ , „K itob a t-ta rix “ va boshqalar. Ahmad al-Farg‘oniy (taxminan 191 — 865-yillar) O r t a asrlarda yashagan o 'r ta osiyolik a s t r o n o m , m a t e m a t ik , g e o g ra f o lim d ir. O lim n in g t o l i q ismi Abul Abbos A hm ad ibn M u h a m m a d ibn Kasir a l- F a r g ‘oniy- dir. M an b ala rd a uning farg'onalik ekanli- gidan tashqari deyarli boshqa m a ’lum otlar saqlanm agan. F arg 'on iy n in g asosiy a stro n o m ik asari „ S a m o v i y h a r a k a t l a r va u m u m i y ilmi n u jum kitobi“ b o l i b , bu kitob Yevropa- ning k o ‘p tillariga tarjim a qilingan. www.ziyouz.com kutubxonasi Hozirgi k u n d a F a rg'o n iyn in g sakkizta asari m a ’lum b o l i b , ularning ha m m a si astronom iyaga aloqador. Ular quyidagilar: „A stronom iya asoslari haqida kitob “ , „Asturlob yasash liaqida k i t o b “ , „ A s t u r l o b b ila n a m a l q ilish h a q i d a k i t o b “ , „А1- F a rg ‘o n iy jad v a lla ri" , „ O y n in g Yer ostida va ustida b o ‘lish v aq tlarini a n iq la s h h a q id a riso la“ , „Yetti iqlim ni hisoblash h a q id a “ , „Q uyosh soatini yasash haqida kitob “ va „Sam oviy harakatlar va u m u m iy ilmi n ujum kitobi“ . A h m a d a l- F a r g ‘oniy Bag‘doddagi „Bayt u l-h ik m a t“ ilmiy m arkazida ilmiy ishlar bilan shug'ullangan. Kitoblari o 'r ta asrlarda Y e v ro p a u n iv e rs ite tla rid a a s t r o n o m i y a d a n asosiy darslik va qoMlanma hisoblanib, m uallifning ism -n asabin i lotinchasiga ,,Alfraganus“ deb ataganlar. A h m a d a l- F a r g loniy ,,Alfraganus“ taxallusi bilan d u n y o d a m a s h h u r va m a ’lumdir. Farg'o niyn in g nom i b u tu n Sharq va G ‘arbd a m ashhurdir. O 'r t a a s rd a , t a b iiy - ilm iy b i li m l a r n i n g rivojiga u lk a n hissa q o 's h g a n olim sifatida m a n b a l a r d a , s o ‘ng G ‘arb va S h a rq mualliflari asarlarida, o ‘z yurti 0 ‘z b ek iston da, ayniqsa, z o 'r g ‘uru r va iftixor bilan tilga olinadi, o ‘rganiladi, hozirgi kun d a ko'ch alar, o 'q u v yurtlariga uning nom i berilgan. Imom Muhammad Ismoil al-Buxoriy (810 - 870) Abu A b d u llo h M u h a m m a d ibn Ismoil al-Buxoriy 810-yil 21-iyulda Buxoro s h a h r i d a tavallud to p g a n . 8 7 0 - y i l 3 1 - a v g u s t d a S a m a r q a n d yaqinidagi Xartang qishlog"ida vafot etgan. A l-B ux oriy „ H a d is ilm ida a m ir a l - m o ‘m in in “ (H ad is ilmida m usul- m o n la rn in g yetakchisi) degan sha- rafli n o m g a sazovor b o ‘lgan buyuk o l i m , m u h a d d i s , h a d i s s h u n o s m utafak kir olim dir. Im o m al-Buxoriy yigirmadan ortiq asar yozgan b o ‘lib, ular o r a s id a e n g m a s h h u r i ,,A l-Jo m i a s - s a h i h “ dir. U s h b u a s ar www.ziyouz.com kutubxonasi yozilganiga 1200 yildan ortiq vaqt o 'tg a n bo'lib, islom olam ida Q u r 'o n i K a rim d a n keyin turuvchi ikkinchi m an b a hisoblanadi. Bu kitobning 1325-yilda ko'chirilgan sakkiz jilddan iborat go'zal nusxasi bugungi k un d a Istanbulda saqlanadi. U n in g asarlari: ,,A l-Jo m i’ a s -s a h ih “ , ,,A1-Adab a l- m u fr a d “ , ,,A t-T a 'rix “ , ,,A t-Ta'rix al-k abiy r“ , „ K ito b al-ilal“ , „Asonii us- s a h o b a " , „ K ito b a l- k u n a “ va boshqalar. At- Termiziy (824 - 892) A t - T e r m iz i y n in g t o 'li q ismi sharifi M u h a m m a d ibn Iso ibn Savra ibn M uso ibn Z a h h o r S h a d d o d S u lla m i B u g 'iy T e rm iz iy . U 824-yili T e r n ii z d a u n c h a badavlat b o 'lm a g a n oilada tavallud topgan. M u s u lm o n o la m id a m a s h h u r yirik niu- h a d d i s l a r d a n h a m d a Q u r ’o n i K a r i m tafsirchilari orasida eng yetuklaridan biri. Bu insonni Abu A bdulloh a l- H a k im at- T e rm iziy (X asrning birin chi c h o ra g id a vafot etgan) va b o sh qa Term iziylar bilan chalkashtirmaslik lozim. A t - T e r m iz i y y o sh lig idan m u k a m m a l oliy m u s u lm o n t a ’li- m ini o lg an. H a d isla rn i t o 'p la s h m a q s a d id a X u r o s o n , Iroq, H ijoz s h a h a r la r id a z iy o ra td a va sa y o h a td a b o 'lg a n . P a y g 'a m b a r h a d isla rin i t o 'p la s h va o 'r g a n i s h d a o 'z ig a xos h a d is la r isnodlari (n isb a t berish z a n jirin in g b o g 'la n is h i) va h a r b ir ha d is a tr o - fida n i a z h a b la r a r o n u q ta y i n a z a r k urash ig a e ’t ib o r b e rg a n , x o liso n a tahlil va ta lq in qilgan. U n i n g asarlari: „ P a y g ' a m b a r a la y h i s s a l o m n i n g shakl va s if a tla ri" , „ H a d i s l a r d a g i i l l a t l a r " , „ H a d i s l a r d a g i i x t i l o f va b a h s la r h a q id a ris o la " , , , a t - T a ’rix“ , „ K ito b u z -z u h d " , ,,Jo m i’ a t-T e rm iz iy “ va boshqalar. Al-Moturidiy (870 - 944) A l-M o tu rid iy hidoyat yo'li im om i va m utakallim lar im om i t a x m in a n 870 -y ilda S a m a r q a n d t u m a n i M o tu rid q ish lo g 'id a www.ziyouz.com kutubxonasi tu g ‘ilib, shu m askan d a 944-yili vafot e tg a n . Q a b r i S a m a r q a n d s h a h r i d a . 0 ‘z id a n s a lm o q li m e r o s q o l d ir g a n . O lim n in g , a y n iq sa , y a k k a x u d o lik va Q u r ’o n tafsiriga bag'ishlangan „K itob a t- ta v h id “ h a m d a „K ito b t a ’vilot al- Q u r ’o n 11 n o m l i a s a r l a r i u l a m o l a r orasida katta h u rm a t qozongan. A l-M o tu rid iy ilohiyot ilmlarini to 'la s h a k l l a n t i r i b , t a k o m i l i g a y e t k a z d i , ularni qayta ishlab chiqdi va tizim (sistema)ga soldi. B undan tashqari, u islom falsafasini h a m ishlab chiqdi. U yaratgan t a ’limot islom dinining buyuk aqidaviy o q im laridan biri sifatida b utu n islom olam iga tanildi. U nga islom ulamolari nafaqat ,,shayx“ , balki „rais ahl as- sunna val j a m o a “ deb t a ’rif berganlar. A l-M o tu rid iy islom ning sunniylik y o ‘nalishidagi hanafiylik m azhabiga e ’tiqod qilgan. Islom ilohiyotshunosligi (teologiya) b o ‘yicha o 'n d a n ortiq yirik asarlar yozgan. S hulardan ayniqsa ikkitasi — „K ito b a t-ta v h id “ va „ T a ’vilot ahl a s -s u n n a “ islom o lam id a tengi y o ‘q asarlar hisoblanadi. Sunniylikdagi to 'rt — hanafiya, shofi'iyya, molikiya, h a n a - biya m azh ab larining asosiy g'oyalari, e ’tiqod q o n u n -q o id a lari ana shu ikki buyuk m utafakkir allom a — a l-M o tu rid iy va a l-A sh ’ariy t a ’limoti ustiga qurilgandir. Abu N asr Forobiy (873 - 950) Q o m u s iy o lim la r im iz o r a s id a F o r o - biyning nom i alohida h u rm a t va eh tirom ga sazovor. F orobiy uning taxallusi b o'lib, t o ‘liq n om i Abu N a sr M u h a m m a d ibn M u h a m m a d ibn Uzlug' Tarxon Forobiy. U 873- yilda F o r o b ( S ird a ry o q i r g ‘o - g id a g i Forob — 0 ‘tro r)d a tu g ‘ilib, 950- yilda D a m a sh q d a vafot etgan. D u n y o ilm ahli y un o n olimi Aristotel (Arastu)ni birin c h i m u allim deb biladi, F o r o b iy n i esa „ a l - M u a l l i m a s - s o n i y “ , www.ziyouz.com kutubxonasi y a ’ni „Ik k in c h i m u a llim “ deb ataydi. Forobiy „Arastu q o n u n - larining m ohiyati h a q id a “gi asarida davlat va h u q u q haqidagi q arashlarini keng bay on qiladi. F oro b iy 70 d a n ortiq tilni bilgan. U „Fozil sh a h a r aholisining fikrlari" asarida turli ijtimoiy tu zum d agi davlatlar haqida flkr yuritadi. F oro b iy 160 dan ortiq asar muallifidir. U y u n o n olimlari P laton, Aristotel, Yevklid, Ptolem ey, Porfiriy va b oshqa la rning asarlariga sharhlar yozgan. Bu sh arh lar CKrta Osiyo va ja h o n olim larin in g d u n y o q a ra s h in i shakllantirishda, ularning Aristo- te ln in g m a te ria listik d u n y o q a ra s h i bilan o s h n o boMishlarida y a qind an y o rd am bergan. U n ing asarlarini ikki gu ru h ga ajratish m um kin: 1. Y u n o n faylasuflari, ta b ia ts h u n o s la rin in g ilmiy m erosini izohlash, ta rg ‘ib qilish va o ‘rganishga bag'ishlangan asarlar. 2. F a n n in g turli sohalariga oid m avzulardagi asarlar. F o r o b i y n i n g a s a rla ri: „ M a s a l a l a r m a n b a y i “ , „ Q o n u n l a r ha qid a k ito b “ , „ F a la k ha rakatining doimiyligi h a q id a “ , „ K a t- talarning aqli haqida s o ‘z “ , „Y oshlarning aqli haqid a k ito b “ , „ M a n tiq to 'g'risidagi risolaga m u q a d d i m a “ , „ M a n tiq ilmiga k iris h “ , „ Is b o t k i to b i “ , „ J o n n i n g m o h iy a ti h a q id a r is o la “ , „ llm la rn in g kelib chiqishi va tasnifi“ , „Falsafa tu sh u n c h a s in in g m a ' n o s i h a q i d a s o ‘z “ , „ H a j m va m i q d o r h a q i d a s o lz “ , „Astrologiya qoidalari h a q id a m u lo h a z a la rn i t o ‘g ‘rilash usuli haqida m a q o la “ , „ M u siq a haq id a katta k ito b “ , „Fizik a usullari h aq id a kitob “ , „ In s o n a'zolari haq ida risola“ , „ H a y v o n a'zolari funksiyasi va potensiyasi“ , „ S h e ’riyat s a n ’ati q o nunlari haqida r is o l a “ , „ L u g 'a t l a r h a q i d a k i t o b “ , „ B a x t - s a o d a t g a e ris h u v h a q i d a “ , „ S h a h a r n i b o s h q a r i s h “ , „ U r u s h va t in c h t u r m u s h haqid a kito b “ , „ Fazilatli xulqlar“ va boshqalar. F o ro b iy n in g ilmiy m erosi, u m u m a n , o 'r t a asr S h a rq in in g m a d a n i y - m a ’naviy, tabiiy-ilm iy, ijtimoiy-siyosiy m asalalaridan ju d a boy m a ’lum ot beradi. Abu Rayhon Beruniy (973 - 1048) CKrta asrning buyuk qom usiy olimi Abu R ayhon M u h a m m a d ibn A h m a d Beruniy a stro n om iy a , fizika, m ate m a tik a , ge o d e - ziya, geologiya, m ineralogiya, tarix kabi fanlarni clu iq u r bilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Abu R ay hon Beruniy ja h o n , xususan, S h a r q m a d a n i y a t i va f a n i n i n g y o r q in s iym olaridan biri, o 'r ta asrlar davrining buyuk qomisiy olimidir. U 973-yil X o razm da tug'ilgan. 1973-yil U N E S C O t a s h a b b u s i b ila n B e r u n iy t a v a l l u d i n i n g 1000 yilligi j a h o n niiqyosida keng ni- shonlandi. Beruniy X orazm sh o h M a ’m un rahnam oligida U rg a n c h d a vujudga kelgan o 'z d a v rin in g en g yirik ilmiy m a r k a z - laridan biri — M a ’m u n a k a d em iy a sid a faoliyat ko'rsatdi. Abu Rayhon Beruniyning o ‘rta asrlar fan- lariga, xususan, a stro n o m iy a , fizika, m a te m a tik a , geodeziya, geografiya, geolo giya, f a rm a k o g n e z iy a , falsafa, x r o n o lo g iy a , fanlar tarixi va boshqa fanlarga q o 'sh g a n ulkan hissasi uni butun dunyoga tanitdi. Beruniy ulkan m eros — o ‘z davri ilm -fanining turli sohalariga oid 160 dan ortiq asarlar, bir n e cha tillardan qilingan tarjimalar, turli yozishm alar qoldirdi. U nin g asarlari: „Q adim gi xalqlardan qolgan yodgorliklar“ , , , H i n d i s t o n “ , „ M a s ’ud q o n u n i “ , , , G e o d e z i y a “ , ,,S a y d a n a “ , „ M u n ajjim lik s a n ’a tid an b o s h la n g ‘ich tu s h u n c h a l a r “ , „Astro- logiyaga k iris h “ , „ A s t r o n o m iy a k a liti“ , „ J o n n i d a v o lo v c h i quyosh kitobi", ,,K o ‘paytirish asoslari‘‘, „F oydali savollar va to'g'ri jav obla r“ , „Ibn Sino bilan yo zish m alar“ va boshqalar. Abu Ali ibn Sino (980 - 1037) Abu Ali ibn Sino buyuk qom usiy olim - dir. U n in g falsafa, m ed its in a , a s t r o n o m iy a , z o o lo g i y a , b o t a n i k a , g e o lo g iy a , psixologiya, m usiqa, axloq, m a n tiq , til- shunoslik, adabiyotshunoslikka oid asar lari mavjud. U ning „Tib q o n u n la r i“ asari nihoyatda m ashhur. U badiiy ijod bilan h a m sh u g‘ullangan. U h ijriy 370 ( m i lo d i y 9 8 0 ) - y ilda Afshona qishlog'ida tu g ‘ilgan. Bu qishloq Buxoro yaqinidadir. www.ziyouz.com kutubxonasi Ibn Sino o ‘tkir qobiliyat egasi edi. U , , Q u r 'o n “ ni qiroat bilan o lqib yodlash u c h u n bir yilgina vaqt sarflaydi. Ibn S inoning shuhrati k o ‘proq tabobat ilmi bilan bog'liq. Ayniqsa, Buxoro amiri N u h ibn M ansurni davolashda ishtirok etishi tabibning d o v r u g ‘ini o s h irib y u b o r a d i. Bu p a y td a u 16— 17 y o s h la r c h a m a s id a b o 'lgan. B u ning evaziga u saroy k u tu b x o n asid a n foydalanish huquqini q o'lg a kiritadi. Ibn S inoning asarlari soni 450 d a n oshadi, lekin bizgacha faqat 160 ga yaqin asari yetib kelgan, xolos. U n in g bizga m a ’lum b o i g a n katta asari „K ito b a s h -sh ifo “ („Shifo kitobi“ ) 22 jilddan iborat bo'lib, 4 ta katta b o 'lim in i m antiq, fizika, m ate m a tik a , metafizikaga doir m asalalar egal- lagan. Ibn Sino tabobat sohasida m a s h h u r boMgan. U n in g asarlari: „Tib q o n u n la r i“ , „ Ic h a k sanch iqlari“ , „ T o m ir k o ‘rish haqida kitob “ , „Tib haqida hikmatli s o 'z la r“ , „Tibbiy k o ‘rsa tm a lar“ va boshqalar. Ibn Sino asarlari Yevropada XII asrdan boshlab taijim a qilina boshladi. Ahmad Yassaviy (1041 - 1166) Turkiston m ulkining shayxul mashoyixi (Navoiy, „N a so y im u l - m u h a b b a t “ ) A h m a d Y a ssav iy Q o z o g ' i s t o n n i n g S a y r a m sha hrid a m a'rifat va javo n m a rd lik k a ixlosi baland b o i g a n eng nufuzli Ibrohim ota oilasida 1041-yilda tu g ‘ilgan. Yetti yoshda Yassiga b o r ib , b irin c h i m a ’naviy usto zi A r s lo n b o b o b ila n uchrashdi va ilk saboqni u n d a n oldi. A h m a d Yassaviy h ikm at yozish a n ’anasini boshlab bergan ijodkor. U „ D e v o n i h i k m a t “ ida shariat (islom dini q o n u n - qoidalari va u rf-odatlari), tariqat (tasavvuf maslagi), m a ’rifat (ishqi ilohiy), haqiqat (Alloh va unga erishm oq )n i ta rg ‘ib qildi. A h m a d Yassaviyning fikricha, haqiqat — qalbda. Qalb esa A llohning mulki. Butun olam bilan r u h a n uyg'unlashish — oliy saodat. Saodat — m a ’rifat nurlari bilan ong va ruhni tiniqlash- tirishdir. Rivoyatlarga k o 'ra, Yassaviy 63 yoshga ( p ay g 'a m b a r yoshiga) y etgach, yer ostiga hujra yasatib, ,,chilla“ga kirgan. Q olgan www.ziyouz.com kutubxonasi um rini to a t-ib o d a t qilib, qim m atli hik m atlar yozib, riyozatlar chekib, yer ostida o ‘tkazgan. Bir rivoyatga k o ‘ra, u 125 yil, boshqa rivoyatga qaraganda, 133 yil u m r k o ‘rgan. Burhoniddin M arg‘inoniy (1123 - 1197) Buyuk olim Abul Hasan Ali ibn Abu Bakr ibn A bdul Jalil a l - F a r g ‘o n iy a r- R is h to n iy a l - M a r g ‘in o n iy 1123-yil 23- sentabrda tu g ‘ilgan. U Q u r ’on, hadis ilm- larini, islom huquqshunosligini m u k a m - mal bilgan. B u rhoniddin a l- M a rg ‘inoniy XII asr- d a n beri m a ’rifat o lam in in g diqq atin i M arg‘ilon, xususan, ona yurtimizga jalb q ilib k e l a y o t g a n m a s h h u r a l l o m a d i r . U n in g sh o h asari ,,A l- H id o y a “ m u su l- m o n h uq uq i tarixida m unosib o ‘rin olgan va shu paytgacha m u su lm o n olam ida q o ‘llanib kelinayotgan, islom m am lakatlarida o ‘z a h a m i y a t i n i y o ‘q o t m a g a n izchil va m u k a m m a l a s a r hisoblanadi. U n in g asarlari: „Shayxlar haqidagi k ito b “ , „B osh lov chilar u c h u n q o ‘l l a n m a “ , „ M a z h a b n i n g t a r q a l i s h i “ , „ H a j m a r o - sim lari“ , „F a rz lar kitobi“ , „N ozil b o l g a n narsalar t o ‘p la m i“ va boshqalar. Najmiddin Kubro (1145 - 1221) M u s u lm o n o la m id a g i en g z a b a rd a s t m u ta s a v v u f d o n i s h - m an d la rd a n biri buyuk vatan d osh im iz shayx N a jm iddin Kub- rodir. N a jm id d in K u b ro 1145- yil Xiva s h a h rid a tu g 'ilg a n . N a j m i d d i n K u b r o n i n g asl n o m i A h m a d ibn U m a r ibn M u h a m m a d Xivaqiy a l- X o r a z m iy b o ‘lib, s h a ria t va ta riq at ilmining buyuk d o n ish m a n d i b o ‘lgani u c h u n Kubro (ulug‘lar- ning ulug‘i), N a jm id d in (dinning yulduzi) nom lari bilan dong taratgan. Iste’dodli m u ridlar tarbiyalashda m ah o ra t k o ‘rsatgani 6 — M a’naviyat — qalb quyoshi 81 www.ziyouz.com kutubxonasi sababli uni „Shayxi valiytarosfT (valiylarni voyaga y e tk a z u v c h i) h a m d eg anlar. N a j m i d d i n K u b r o bir n e c h a ilm iy a s a r la r va ru b o iy la r yozganki, ular ju d a k o 'p tazkiralarda uchraydi. U o 'z qarash- larini arab tilida yozgan bir q a to r risolalarida bayon qilgan. U lard an asosiylari „Favoix al-jam ol va favotix al-jalol“ , ,,Al-usul a l - a s h a r a “ , „R iso la t a l- x o if a l- h o i m m in lavm a l - l o i m “ va boshqalardir. N a jm id d in Kubro m o 'g 'il bosqinchilariga qarshi o ‘z muridlari bilan shiddatli jangga kirib shahid bo'lgan. N a jm id d in Kubro ulug' ru honiy shayx, karom atli d o n ish - m a n d , faylasuf va vatan u c h u n jo n fido qilgan buyuk inson sifatida bizga aziz va faxr-ibrat nam unasidir. Jaloliddin Manguberdi (1198 - 1231) Tarixga n a z a r tashlagan c h o g 'im iz d a , tarix iy sh a x sla r q a to r i d a yosh va n a v - q iro n , shu bilan birga, j a s u r s h a h z o d a Jaloliddin M ang u berdi ko'zga tashlanadi. K o ‘p m ing sonli C hingiz lashkarini 12 ta jan g d a m a g ‘lubiyatga u c h ra tgan Jaloliddin M anguberdi 1198-yilda X o ra z m d a tavallud topgan. M a m la k atd a siyosiy tang vaziyatlar yuzaga kelib tu rg a n v a q td a C h in g iz x o n qo 'sh in la ri X o ra z m davlati tinchligiga xavf s o la b o s h l a y d i . 1 2 2 0 - y il 2 0 - d e k a b r d a S u lto n M u h a m m a d X o r a z m s h o h vafot e ta d i. 1221 -y iln ing b o s h id a J a lo lid d in M a n g u b e r d i X o r a z m sultoni deb e ’lon qilinadi. U m am la k a tn i m o ‘g ‘illar bosqinidan m u d o fa a qilishga jiddiy kirishadi. U T e m u r M alik bilan birga fitnani bostirish u c h u n X u ro so n ga j o ' n a b ketganida, v aq td a n u n u m li fo yd alan gan C h in g iz x o n q o 's h in la ri m u d o fa a zaifligi tufayli U rganch g a kirib oladilar. Lekin, Jaloliddin u n d a n keyin h a m d u s h m a n g a q a rs h i k u ra s h ib , b ir n e c h a m a r t a g 'a la b a qo zon ad i. Faqatgina 13-jangda Jaloliddin q o 's h in in in g beklari orasidagi ichki n izo la r sabab, u la rn in g tarqoqligi na tijasida, X o r a z m s h o h g'alabaga erisha olm aydi. Yosh va jasoratli shah - www.ziyouz.com kutubxonasi z o danin g o'tyurakli ekanligiga Chingizxon qoyil qolib, uni t a ’qib etmaslikni afzal ko'radi. Jaloliddin o n a yurt ozodligi va hurligi y o ‘Iida to'xtovsiz kurash olib boradi. M atonatli sarkarda 1231- yilda Kurdiston t o g ia r id a halok bo'ladi. Bahouddin Naqshband (1318 - 1389) B a h o u d d i n N a q s h b a n d ( M u h a m m a d b in n i M u h a m m a d B a h o u d d i n a n - N a q s h b a n d a l-B u x o riy ) m a s h h u r shayx, o ‘z n o m i bilan atalgan naqsh- b a n d iy l ik o q i m i , y a ’ni t a r i q a t i n i n g a s o s c h is i. B u x o r o y a q in id a g i Q asri H in du v o n qishlog‘ida 1318-yilda tu g ‘il- gan va shu yerda 1389-yilda vafot etgan. N a q s h b a n d tariqati m arkazida axloqiy va xu lq -o do b qoidalariga izchil amal qilish turadi. Shu qoidaga amal qilgan N a q sh b a n d de hqonchilik bilan shug'ullanadi, s h u ndan olgan m ahsulot va d a ro m a d bilan kun kechirardi. U yoshligidanoq soTizm y o i ig a kiradi va „inson x u d o d a n “ , „inson xudo bila n “ , „inson xudo u c h u n “ , „inson x u d o g a “ d egan aqidalarga asoslangan tasavv uf deb atalm ish diniy-falsafiy oqim ga o'zini bag ‘ishlaydi. Xoja Bahouddin N a q sh b a n d n i 0 ‘rta Osiyo xalqlari ju d a yuksak qadrlaydilar. Xalqimiz uni „ B a h o u d d in — b alogardo n!“ deya behad e ’zozlaydi. Xoja B a h o u d d in N a q s h b a n d m u ta s a v v u f d o n i s h m a n d - larnin g poklik, t o 'g 'rilik , m e h r - s h a f q a t, a d l- u insof, i m o n - d o r lik , m e h n a t s e v a r l i k , v a ta n p a r v a r li k kabi ilg‘o r u m u m - bashariy belgilari davrimizga h a m o h a n g bo'lib, kelajak u c hu n xizm at qiladi. 1993-yilda 0 ‘z b e k isto n d a B a h o u d d in N a q s h b a n d n in g 675 yilligi z o 'r ta n ta n a la r bilan o ‘tkazildi, unga b a g'ishlab q a to r asarlar nash r etildi, Xalqaro ilmiy konferensiyalar b o ‘lib o ‘tdi. Buxorodagi N a q s h b a n d yodgorligi qaytadan tiklandi. www.ziyouz.com kutubxonasi Amir Temur (1 3 3 6 -1 4 0 5 ) S h a v k a tli h u k m d o r , y e n g il m a s s a r- karda, yirik d a v la t a rb o b i A m i r T e m u r 1 3 3 6 - y il 9 - a p r e l d a K esh ( S h a h r i s a b z ) n i n g X o ' j a i l g ' o r q i s h l o g ' i d a d u n y o g a kelgan. U tibbiyot, riyoziyot, falakiyot, m e 'm o rc h ilik va tarix ilmlarini, turk, arab, fors xalqlari tarixini, diniy, dunyoviy va falsafiy bilimlarni yaxshi bilgan. S a m a r q a n d n i o ‘z sa lta n atig a p oytaxt etg an , o 'z vatani M o v a ro u n n a h r n i turli b o s q in c h i la r h u j u m i d a n m u n t a z a m h i- m o y a e tg a n S o h ib q ir o n K av kaz, Iroq , E ron kabi m am lakatlarni o 'z davlatiga b o'ysundirish bilan birga qudratli T em u riy lar saltanatiga asos soldi. A m ir T e m u r O 'r t a O siy on i m o 'g 'i l l a r iskanjasidan o z o d etishda barcha yurtparvar kuchlarni uyushtirib, ularni m u s ta qillik u c h u n ku rash g a y o 'n a lt i r g a n y e ta k c hi rahb a rdir. 0 ‘zbek iston P re z id e n tin in g farm o n i bilan 1996-yil „ A m ir T e m u r yili“ deb e 'lo n qilindi. Shavkatli h u k m d o r A m ir T e m u r m aqbarasi ( G o 'r i Am ir) S a m a r q a n d d a joylashgan. Mirzo Ulug'be к (1394 - 1449) U l u g ' b e k 1 3 9 4 - y il n in g m a r t o y i d a E r o n n in g g 'a rb id a g i S u lto n iy a sh a h rid a bobosi T e m u rn in g harbiy yurishi paytida tug'ildi. M irz o U l u g 'b e k n o m i b ila n tarix d a o 'c h m a s iz qoldirgan bu inson tem u riy h u k m d o r l a r d a n b iri b o ' l i b , s a l t a n a t n i boshqarish bilan birga ilm -fan, xususan, astro n o m iy a ilmi bilan h am shug'ullanib, y u ld u z la r o la m i h a q id a m u h im m a ’lu- m o tlar to'p lad i. Ilm -fan ahliga homiylik ko'rsatdi. U n in g asarlari bugungi ku n d a www.ziyouz.com kutubxonasi h am o ‘z aham iyatini to 'la saqlab kelm oqda. Ulug^bek 1424— 1429-yillarda S a m arq a n d shahrida dunyoga m as h h u r rasadxona b arpo qildi. U ning asarlari: „Ziji jadidi K o ‘ragoniy“ , „Risolayi U lu g ‘- b e k “ , „B ir daraja sinusini aniqlash haqida risola“ , ,,T o‘rt ulus tarixi“ . U lu g ‘bek ilmiy m erosining m a ’lum va m ashhuri ,,Zij“ (bu asar „Ziji U lug‘bek, Ziji jadidi K o ‘ragoniyu) asari b o ‘lib, bu asar ikki q ism d a n iborat: 1) K eng m u q a d d im a , 2) 1018 ta yulduzning o ‘rni va holati aniqlab berilgan jadvallardan iborat. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezid en tinin g farm oniga b in o a n 1994-yilda M irzo U lu g ‘bek tavalludining 600 yilligi m unosabati b ila n m a m l a k a t i m i z d a k a tt a t a n t a n a l a r va X a l q a r o ilm iy a n j u m a n l a r o ‘tkazildi. Parijda h a m U N E S C O q a ro ri bilan uchrashuvlar va konferensiyalar b o ‘lib o'tdi. Alisher Navoiy (1441- 1501) S o ‘z m ulkining sultoni, buyuk m u ta - fak k ir o lim , d a v la t va j a m o a t a rb o b i, N iz o m i d d in M ir Alisher N a v o iy 1441- yilning 9-fevralida Hirotda tavallud topgan. Navoiy o ‘zbek adabiyotini o ‘zining boy ijo d iy m e r o s i b i la n d u n y o g a t a n i t d i . A y n iq s a , u n i n g ,,X a m s a “ a s a ri b u t u n dunyoga m ashhur. N avoiy badiiy ijoddan tashqari til, adabiyotshunoslik va boshqa sohalarga bag'ishlangan yana bir q a n c h a asarlarning muallifi h am sanaladi. Alisher N avoiy 1501-yil 3-y an var kuni vafot etdi. Navoiyning boy adabiy merosi: ,,Xam sa“ (1483— 1485-yillar; 50 m ing misra): „H ay rat u l-a b ro r“ , „ F a rh o d va S h irin “ , „Layli va M a jn u n “ , „ S a b ’ayi sayyor“ , „Saddi Iskandariy“ . ,,Hiloliya“ (1469), ,,Vaqfiya“ (1484), „ H o lo ti Sayyid Hasan A r d a s h e r “ (148 8 ), „ H o l o ti P a h la v o n M u h a m m a d “ (14 93 ), „Majolis u n -n afo is“ , „N a so y im u l - m u h a b b a t“ (1493), „ M e z o n u l-a v z o n “ (1492), „Xazoyin u l -m a o n iy “ ( C h o r devon), „Lison o n a shahri H irotd a www.ziyouz.com kutubxonasi u t-ta y r “ (1498), „ M u h o k a m a t ul-lug‘a ta y n “ (1498), „ M a h b u b u l-q u lu b “ (1500) va boshqalar. N avoiy o ‘z ijodi bilan o 'z b e k adabiyotining so'nggi rivojini belgilabgina qolm ay, M o v a ro u n n a h r va X uroson nin g m a ’naviy m a d a n iy a ti ta r a q q iy o tig a j u d a k a tta t a ’sir k o 'r s a td i. U n i n g asarlari, she'riyati q a y ta -q a y ta k o ‘chirilib, xalq orasida keng tarqalib, shoirlar u c h u n m ak tab vazifasini o 'tad i, m adrasalarda keng o'rganildi. Zahiriddin Muhammad Bobur (1 4 8 3 -1 5 3 0 ) Z a h irid d in M u h a m m a d B obur 1483- yilning 14-fevralida A ndijonda dunyo ga kelgan. 1530-yil d ek abr oyida o'z i obod qilgan Agra sh ah rid a vafot etdi va o 's h a yerga dafn etildi. U ning xoki vasiyatiga k o ‘ra 1539-yili Kobuldagi ,,Bog‘i B obur“ga qo^yildi. D o v y u r a k l i g i va j a s u r li g i u c h u n u yoshligidan ,,B o b ur“ (Sher) laqabini ol- gan. Otasining vafotidan keyin o ‘n ikki yoshida u taxtga chiqadi. 1504- yilda Af- g 'o n isto n g a o 'tadi va u yerda tarq oq afgon va turk qabilalarini birlashtirib, 1508-yilda o 'zini rasniiy ravishda ularning p o dsh ohi deb e ’lon qiladi. 0 ‘z davlatini kengaytirish va m usta h ka m lash u c h u n kurashib, H indisto nni jiddiy o ‘rganib boradi. Q a to r urinishlardan so 'n g , 1526-yilda Dehli yaqinidagi j a n g d a 12 m ing askari bilan 100 m in gtac h a askar, ikki m ing harbiy filga ega hind p o dsh oh in i yengadi. B obur H in d isto n d a boburiylar sulolasiga asos soldi. Bu sulola H in d isto n d a 300 yildan ortiq h u k m ro n lik qildi. U n in g ,,B o b u rn o m a “ m e m u a r asari (1518— 1530) u yasha- gan davr siyosati, m uh iti, geografik tuzilishi, shu bilan birga, 1494— 1529-yillardagi tarixiy-siyosiy voqealar va boshq a q a to r m u h im m a ’lu m o t beruvchi m a n b a b o l i b , uzoq yillardan buyon xizm at qilib kelm oqda. Boburning vatan va yurt hijroni azoblari, d u n y o o ‘tkinchiligi kabi m asalalar tasvirlangan, yaxshilik va ezgulik kabi fazilatlar www.ziyouz.com kutubxonasi m a d h e tilg a n d ilb a r s h e ’rlari a d a b iy o t im iz n i n g e n g n o y o b d u rdon ala rida n biridir. M o 'jiz a k o r H in d is to n d iyo rid a qad rostlagan g o 'z a l va betakror, d u n yon in g yetti m o ‘jizasidan biri b o ‘lmish afsonaviy Tojm ahal qasri va uning bunyod etilishi M irzo Bobur asos solgan boburiylar sulolasiga m an sub boburiy sha hzod a lar n o m i b ilan c h a m b a r c h a s bog'liq. H a r yili 14-fevral kuni O 'z b e - kistonning butun m a ’rifat ahli va dunyodagi barcha m a ’ri- fatparvar o'zb e k la r dilbar shoir va saodatli shoh M irzo Bobur- ning tavallud k unini nishonlaydilar. U n in g asarlari: ,,B o b u r n o m a “ , „ M u b a y y in “ , „ H a r b ishi“ , „Aruz haqidagi risola“ . Mahmud Tornbiy (XIII asr) M o 'g 'il l a r istibdodi davrida M a v o r o u n n a h r d a yuz bergan m u h im voqealardan biri — M a h m u d Torobiy yetakchilik qilgan q o 'z g 'o lo n bo'ldi. M a h m u d Torobiy Buxoroda h u n a rm a n d oilasida tug'ilgan. G'alvirchilik bilan shug'ullangan, ayni paytda tabiblik h a m qilgan. U kuchli nufuzga ega, tasavvuf g'oyalari bilan tanish shaxs bo'lgan. Q o 'z g 'o l o n 1238- yili B u ho ro shahri ya q in id a jo ylashgan T oro b qishlog'ida boshlangan. U ning tarafdorlari k o 'pa yga nd an ko'payib borgan. Qisqa fursat ichida a tr o f qishloqlardan ju d a k o ‘p sabr kosasi to 'lg a n xalq vakillari to 'p la n ga n. M a h m u d Torobiy ularga m urojaat qilib: ,,Ey toliblar! K im d a-k im shu m u qaddas zam in n i nopoklardan tozalashni istasa, qo'liga qurol olsin! Jonajon yurtimizda ulardan bitta ham qolmaguncha kurashish uchun beI bog ‘lasin.''1 deydi. Q o 'z g 'o l o n c h i l a r m o 'g 'il b o s q in c h ila ri va u lar x izm atig a o 't g a n m a h a l li y m a 'm u r l a r n i o ' l d i r i b , m o l - m u l k i n i b e v a - bechoralarga taqsimlab berishgan. Q o 'z g 'o lo n n i bostirish uch u n K a rm a n a d a n yuborilgan m o 'g 'il qo'shinlari Buxoro atrofida tor- m o r keltirilgan. Bu jan g da M a h m u d Torobiy halok bo'lgan. K a rm a n a yaqinidagi Raboti Malik (hozirgi N avoiy tum a ni markazi) da b o 'lgan shiddatli jan gd a q o 'z g 'o lo n c h ila r m ag'lu - biyatga uchragan. www.ziyouz.com kutubxonasi G a rc h i q o ‘zg‘olon bostirilgan b o 'lsa -d a , u Turkiston xalq- larining ozodlik harakatlari tarixida alo h id a o ‘rin tuta di, bu q o ‘zg‘olon m o ‘g ‘illar istibdodi ildiziga m a ’lum darajada zarba berdi. M a h m u d Torobiy qabri ustiga XIII asrda qurilgan dax m a V ata n im iz m ustaqillikka erishgach, qayta ta'm irlandi. Buxoro viloyati J o n d o r shaharch asid a unga haykal o'rnatilgan. Mahmudxoja Behbudiy (1 8 7 5 -1 9 1 9 ) T u rk isto n d a yangi y o ‘nalishdagi pub- litsistik a, d r a m a tu r g iy a , t e a t r m a d a n i - yati, sah n a s a n ’atining tu g ‘ilishi, o 'z b e k m atb u o ti h a m d a pedagogikasining tu g 'i- lishi bevosita Behbudiy nom i bilan b o ‘g ‘liq. M a h m u d x o ' j a B e h b u d i y 187 5 -y il S a m a r q a n d d a r u h o n iy o ilasida tavallud topgan, eski m aktab va m adrasada o ‘qigan, q ozixonalarda mirzolik va muftiylik qilgan turkiy xalq m a ’rifati fidoyilaridan biridir. M a h m u d x o ‘ja Behbudiy T urkisto nd a ja - didchilik harakatining asoschisi va karvon- boshisidir. 1918-yilda S am arq an d d a tuzilgan „ M u su lm o n ishchi va d e h q o n s h o ‘rosi“ da m a o rif komissari lavozimida ishlay boshladi. 1920-yili Shahrisabzda inqilobiy favqulodda komissiya ayg‘o q- chilari k o ‘m agida Buxoro am iri o d a m la ri t o m o n i d a n q o ‘lga olinib, Qarshi shahrida p in h o n a qatl etildi. Buyuk m a ’rifatparvarning g ‘oyalari, faoliyati tarixda qoldi va o rzu -u m id lari mustaqillik sharofati bilan r o ‘yobga c hiqm o qd a . B ehbudiyning adabiy va ilmiy merosi: ,,P adarkush“ dram asi (1 9 1 1 ), risolalari: „A holi geografiyasiga k iris h “ , „ Q is q a c h a u m u m iy geografiya“ , „Tarixi islom “ va boshqalar. Maqolalari: „ T urkiston idorasi“ , „Tu rk iston d a m aktab ja r id a “ , „ B uxoroda usuli j a d i d “ , „Yoshlarga m u ro ja a t“ , „Ehtiyoji m illa t“ , „Ikki em as, t o 'r t til kerak “ , „B u x oro xonligiga say oh at“ , ,,F e lyeto n“ va boshqalar. www.ziyouz.com kutubxonasi Abdurauf Fitrat (1 8 8 6 -1 9 3 8 ) A b d u r a u f A b d u r a h i m o ' g ' l i F i t r a t 1886- yilda Buxoro sh a h rid a t u g ‘ilgan. Fitrat millatchi, inqilob d u sh m an i degan y olg‘o n va qa b ih d a ’volar b ilan 1937- yilning 27-aprelida hibsga olingan va 1938- yil 4 -o k ta b rd a otib tashlangan. ,,Fitrat“ uning adabiy taxallusi b o ‘lib, t u g 'm a tabiat, tu g ‘m a iste’dod, yaratilish m a ’nolarini anglatadi. U n in g otasi savdo- g a rlik b ila n s h u g ‘u l la n g a n , o ‘q im is h li shaxs b o ‘lgan. Fitrat dastlab eski m aktab va M ir Arab m adrasasida t a ’lim olib, 1909- yili „Jamiyati xayriya“ ning k o ‘magida Istanbulga o ‘qishga boradi. U nin g dastlab yaratilgan ,,M u n o z a ra “ (1909), „Sayyohi h i n d i“ ( „ H i n d s a y y o h i“ ) (1 911 ), „ R a h b a r i n a j o t “ (1915) asarlari nafaqat badiiy va diniy, balki ijtimoiy va falsafiy, m a ’rifiy va axloqiy janrdagi asarlar edi. U larn in g m o hiyatida jadidchilik g'oyalari yotar edi. Bu asarlarda xalqning o ‘tmishi va qadriyatlari h a q id a q a y g ‘u r is h , m il la t n in g istiq b o lin i y o r itis h h a q id a g i g 'oyalar asosiy o ‘rin egallaydi. F itr a tn in g a d a b iy m e ro s i: ,,S a y h a “ ( s h e ’riy t o ‘p la m ) , ,,B e - g i j o n “ (1 9 1 6 ), „ A b o M u s l i m “ (1 9 1 6 ), „ T e m u r s a g ‘a n a s i L‘ (1918), , , 0 ‘g ‘u z x o n “ (1919), „ C h i n sevish“ (1921), „ H i n d ixtilochilari“ (1923), ,,Arslon“ (1925), ,,Abulfayzxon“ (1924) va boshqa pyesalar. Mustaqillik yillarida Buxoroda Fitrat b o g ‘i tashkil etildi. 1991- yil 2 5 - s e n t a b r d a ( v a f o t id a n k e y in ) F i tr a t A l i s h e r N a v o i y n o m id a g i 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i D a v la t m u k o f o t i b ila n taqdirlangan. Abdulla Avloitiy (1 8 7 8 -1 9 3 4 ) Abdulla Avloniy — davlat va ja m o a t arbobi, fan va m ao rif rivojiga katta hissa q o ‘shgan olim, shoir va jurnalist, jadidchilik h a r a k a t i n i n g r a h b a r l a r i d a n b ir id ir . U 1878-yil 1 2 - iy u ld a Toshkent shahrida h u n a rm a n d oilasida tu g ‘ilgan. 1934-yil 24- avgustda T o sh k e n td a vafot etgan. www.ziyouz.com kutubxonasi O ' z d a v r i b o s h l a n g ‘i c h m a k t a b l a r i u c h u n b ir n e c h t a o 'q u v q o 'l l a n m a l a r i m u a llif id ir. M illat kelajagi u c h u n j o n k u y d i r g a n m a ’r i f a t p a r v a r s h a x s . U „ S h u h r a t “ ( 1 9 0 7 ) , , , T u r o n “ ( 1 9 1 7 ) n o m l i g a z e t a l a r c h i q a r d i . „ T u r k i y G u lis to n yoxud a x lo q " asari orqali bir q a n c h a ta r b i y a v i y m a s a l a l a r n i o 'r t a g a tashlaydi. Asar bugungi kunda h a m katta aham iyatga ega. Avloniyning adabiy merosi: „Birinchi m u a l l i m “ ( 1 9 1 1 ), „ I k k in c h i m u a l l i m " (1 912), „ T u r k iy G u l i s t o n y o xu d a x lo q " (1913), „ A d a b iy o t y oxud milliy s h e ’rlar“ (1909— 1916), „ P in a k " (1916), „Biz va s i z “ ( 1 9 1 7 ) , „ Ik k i m u h a b b a t “ , „ P o r t u g a l i y a i n q i l o b i “ va boshqalar. Abdulla Qodiriy (1 8 9 4 - 1 9 3 8 ) A b d u lla Q o d iriy 1894-yil 1 0 -aprelda T o sh k e n t sh a h rida b o g 'b o n oilasida tu- g ‘ilgan. 1937-yil 3 1 -d e k a b r k u n i hibsga olingan va to 'q q iz oylik qam oqdagi so 'ro q , qiynoq, tahqir, xo'rliklardan s o 'n g 1938- yil 4 -o k ta b rd a p in h o n a qatl etilgan. A b d u lla Q o d ir iy o 'z b e k a d a b iy o t id a ro m a n janriga asos solgan va o ‘z asarlarida xalqning m aishiy va ijtimoiy hayoti m a n - zaralarini tasvirlash orqali uning m a ’naviy va ruhiy go'zalligini, orzu-istaklarini, ta- rixini ko'rsatishga intilgan adib. U nin g , , 0 't k a n k u n la r“ rom ani o 'z davrida o 'z b e k adabiyotida olam - s h u m u l voqea bo'lib, u m illatning t o 'n g 'ic h rom ani hisoblanadi. „ M e h r o b d a n c h a y o n " ro m an i va boshqa bir q a n c h a hikoya, o c h e rk va hajviyalari bugungi k u n d a h a m kitob javonlaridagi eng sevimli asarlardan biri hisoblanadi. Abdulla Qodiriyning adabiy merosi: , , 0 't k a n k u n la r“ (1926), „ M e h r o b d a n c h a y o n " ( 1 9 2 9 ) , „ O b i d k e t m o n " ( 1 9 3 4 ) , „ M i l l a t i m g a " , „ A h v o l im iz " , „ B a x tsiz k u v o v " , „ J u v o n b o z " www.ziyouz.com kutubxonasi (1914), „ U l o q d a " , „K alvak M a h z u m n i n g xotira d a f t a r i d a n “ (1923— 1927), „ T o s h p o 'la t tajang n im a deydi?" va boshqalar. A. Qodiriy mustaqillik davrida Alisher Navoiy nom idagi Davlat m u k o f o t i ( 1 9 9 1 ) va , , M u s t a q i l l i k “ o r d e n i ( 1 9 9 4 ) b i la n (vafotidan so'ng) taqdirlangan. O 'zbek isto n Respublikasi Prezidenti I. A. K arim o v tashabbusi bilan 1991-yil 6-fevralda Abdulla Qodiriy nom idagi O 'z b e k isto n Respublikasi Davlat m u kofoti t a ’sis etilgan. Abdulhamid Cho ‘Ipon ( 1 8 9 8 -1 9 3 8 ) A b d u lh a m id S u la y m o n o 'g 'l i C h o ‘1- p on — XX asr o 'z b e k adabiyotining atoqli n a m o y a n d a l a r i d a n biri. U 1 8 9 8 - y ild a A ndijo n d a tug'ilgan. Buyuk m a ’rifatparvar va serqirra faoliyat sohibi C h o 'l p o n 1937- yilda q a m o q q a olinib, 1938-yil 4-o k tab rda otib tashlangan. U ning otasi S ulaym onqul Mulla M u h a m m a d Y unus o 'g 'li o 'z dav rining n o z ik ta ’b kishilaridan b o'lib, hajviy sh e ’rlar h am yozgan. C h o 'l p o n m adrasa va rus-tuzem m aktabida tahsil olgan. U, bir t o m o n d a n , a n ’a n a v iy s h a r q o n a b ilim - lardan, ikkinchi t o m o n d a n , y e v rop ach a tahsil va tarb iy ad a n b a h ra m a n d bo'lgan. „ K e c h a va k u n d u z “ nom li ro m a n muallifi. S h e 'r i y i jo d in in g c h o 'q q i s i s ifa tid a „ G o ' z a l " , „ B u z ilg a n o'lk ag a ", ,,Xalq“ , „Vijdon erki", „ K is h a n " singari she'rlarini keltirish m u m k in . C h o 'lp o n n in g adabiy merosi: „ K e c h a va k u n d u z " rom ani, „ D o 'x t i r M u h a m m a d y o r " , „ B u lo q la r " , „ U y g 'o n i s h " , „ T o n g sirlari", „ Q o r q o 'y n id a lola“ , „N ovvoy q iz “ , ,,Oq podsho nin g i n ’o m i " h ik o y a la ri, „ Y o r q i n o y " , „ M u s h t u m z o ' r " , , , 0 ' r t o q Qarshiboyev" kabi pyesalardan iborat. Mustaqillik yillarida C h o 'lp o n n in g 100 yilligi keng n ish o n - lanib, vafotidan keyin unga Alisher N avoiy nom idagi O 'z b e k is to n Respublikasi Davlat m ukofoti berildi. Shuningdek , shoir „M ustaqillik" ordeni bilan taqdirlandi. www.ziyouz.com kutubxonasi „Yoshlarni so g ‘lom, matonatli, ja su r qilib tarbiyalashda sport va jism on iy tarbiyanirtg aham iyati beqiyos Islom Karimov. Download 26.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|