Manbashunoslik

British Museum by Rieu Charles. — London: 1888. 432 p.) katalogidagi 
m anba tavsifi tamoyilini k e ltira m iz .U n d a yozm a m anbaning muzeydagi 
tartib raqam i birinchi bo'lib sarlavha o ‘m ida berilib, so'ngra qo'lyozm aning 
kodikologik xususiyatlari, varaqlar soni, o'lcham i, sahifadagi satrlar soni, 
satr uzunligi, xati, ziynatlari alohida, ixcham tarzda berilgan. So‘ngra asar 
nom i asl nusxada, ya’ni arab alifbosida va uning taijimasi ajratilib berilgan. 
S o'ngra m uallif nom i va asarning boshlanishi va oxiridagi jum lalar aslida, 
arab alifbosida keltirilgan. A na u n d an keyin m uallif to ‘g‘risidagi m a ’lumot 
va asar tarkibi, m azm uni bayon etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi, ya’ni 
o'iganilishi to'g'risidagi m a’lum otlar berilgan.
Q a to r m avjud kataloglar asosida O 'z b ek isto n Respublikasi F an lar 
akadem iyasining A bu R ayhon B eruniy nom idagi Sharqshunoslik instituti 
olim lari h am m ustaqil ravishda q o 'ly o zm a m anbalarni ilmiy tavsifga olish 
usulini ishlab chiqqanlar. U n d a m an baning quyidagicha tavsifi berilgan: 
S arlavha sifatida asa r n o m i asl nu sx ad a va unin g ru sch a tarjim asi, 
q o'ly o zm an in g xazinadagi tartib raqam i va ushbu katalogdagi raqam i 
keltirilgan. S o 'ngra asar m uallifi nom ini asli arab yozuvida va ruschada 
keltirish bilan asosiy tavsif boshlanadi. U n d a n keyin m uallif to'g 'risid a 
(im kon darajasida to 'liq ), asar m azm u n in in g tarkibi va qisqacha bayoni 
(an n otatsiyasi) keltiriladi. B a ’zi o 'rin la rd a asar boshlanish va oxirgi 
jum lalari qo'ly o zm ad an aynan arab yozuvida keltiriladi. Taijim on va 
x a tto tla r n o m lari arab yozuvida va ru sc h a yoziladi. Tavsif ixcham
k o d ik o lo g ik m a ’lu m o tla r — x a ti, q o g 'o z i, z iy n a ti, x atto t n o m i, 
q o 'ly o z m a n in g k ito b a t ta rix i, n u q so n i, v a ra q la r so ni, o 'lc h a m i va 
adabiyotlar (bibliografiya) nom larini keltirish bilan tugallanadi.
M. H asaniy «Sharq q o 'lyozm alarini tavsiflash va fihristlash» nomli 
risolasida O 'z R FA A bu R ay h o n B eruniy nom idagi Sharqshunoslik
19

---

in stitu ti q o 'ly o z m a fo n d i tajrib asin i u m u m la sh tirib , m ag istran tlarg a 
tushuntirishga harakat qilgan.
B ulardan tash qari yozm a m anbalarni tavsiflashning qom usiy yoki 
ensiklopedik tam oyili h am mavjud. Biz uning nam unasini «O 'zbekiston 
ensiklopediyasi» va « 0 ‘zbekiston m illiy ensiklopediyasi» sahifalarid a 
ko’rishim iz m um kin.
M u sta q illik d a v rid a m a n b a sh u n o s lik k a o id B .A .A h m e d o v n in g
« 0 ‘zbekiston xalqlari tarixi m anbalari» va « 0 ‘zbekiston tarixi m anbalari» 
asarlari chop etilgan edi. O lim m anbalarning yozilgan tillariga qarab va 
yana huquqiy hujjatlar, yozishm alar, geografiya va kosm ografiyaga oid 
asarlar, biografik, m em u ar asarlar, sayyohlarning, elchilarning esdaliklari 
mavjudligini qayd etadi.
B .A.A hm edovning asarlarida yozm a m an balar alohida em as, balki 
m uallif nom i ostida keltirilgan. B undan tashqari tarixchi h a r b ir tarixiy 
davrga qisqa ta ’rif beigan. M azkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida 
ularda daliliy m a ’lum otlarni ko ‘pligi, ilmiyligini qayd etish m um kin. 
F aqat ularda m ateriallar akadem ik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars 
o ‘tish xususiyatlari inobatga olinm agan.
A .H abibullayevning «Adabiy m an b ash u n o slik va m atn sh u n o slik »
qo'llanm asi va A .A .M adraim ov tuzgan «M anbashunoslikdan m a ’ruzalar 
majmuasi» da yozm a m anbalar to ‘g ‘risida talabalarga m a’lum otlar berjshda 
dars jarayoni xususiyatlarini e ’tiborga olishga harakat qilingan. F aq at 
A .H abibullayev q o ‘llanm asida adabiy m anbashunoslikka k atta e ’tib o r 
berilgan. U n da m a ’lum otlar quyidagi tartibda bayon etilgan: M avzu nom i. 
Adabiyotlar. D ars m azm unining qisqa izohi. S o‘ngra dars m azm u ninin g 
bayoni, alohida atam alar va oxirida savollar berilgan.
A.A.M adraimov tuzgan ma’ruzalar m atnida m a’lum ot bayonining tartibi 
quyidagichadir: 1. Mavzu nomi. 2. Dars rejasi. 3. Asosiy tushunchalar. 4. 
Darsning mufassal mazmuni. 5. Materialni m ustahkam lash uchun savollar 
va oxirida adabiyotlar ro‘yxati keltirilgan.
A M adraim ov va G . Fuzailova tuzgan “Tarixiy manbashunuslik” (2006) 
o ‘quv qo‘llanmasida har bir ma’ruza boshida mavzu nomi, darsning mazmuni, 
rejasi, asosiy tushunchalar berilgan. Asosiy m atnda m a ’ruza mavzui rejaga 
muvofoq atroflicha yoritilib, uning so‘ngida mavzuga oid asosiy adabiyotlar 
ro‘yxati, mavzuni mustahkanlash uchun berilagan savollar ilova etilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashqari q o ‘lyozm a kitob 
to ‘g‘risida va sharq manbashunosligiga oid to ‘plam va kitoblar ham mavjud 
bo'lib, ularda m uhim yozma m anbalarning h a r biriga alohida e ’tib o r 
berilm agan. L ekin, ularda eng m u h im lari t o ‘g ‘risida m a tn o ra sid a
20

---

m a’lu m otlar keltirilgan h am d a m anbalarning um um iy xususiyatlari tadqiq 
etilgan. Z ikr etilgan darslik va q o ilan m a, maxsus adabiyotlaming barchasida 
o'ziga xos foydali m a ’lum otlar mavjudligini tan olam iz. Lekin, ularning 
birontasini ham ilm iy-m etodik jihatd an talabalarga m anbalar to 'g 'risid a 
dars berish u c h u n m ukam m al n am u n a deb olish m um kin em as.
M avjud ilm iy adab iyotlam ing tahlili va shaxsiy tajribalarim iz asosida 
yozm a m anbalar t o ‘g ‘risidagi texnik m a ’lu m o tlar va asar m azm un ini 
talabalarga kom pleks ta rz d a tush un tirish n in g eng sam arali va ilm iy- 
m etodik asoslarini ishlab chiqishga harakat qilindi.
Talabalarga m an b a to 'g 'risid a kom pleks tarzda m a’lum ot berish kerak. 
Bu esa yozm a m anb aning kodikologik m a ’lum otlar, m u allif va uning 
yashagan davri, asar tarkibi va m azm u ni tahlili, Uning tarixnavisligini 
tushuntirishdan iboratdir. D arsning o'zig a xos xususiyatlari sifatida unin g 
rejasi, m avzuga o id asosiy tu s h u n c h a la rn i izohlash va q o 's h im c h a
ko'rgazm ali q urollardan foydalanishni qayd etish mumkin.
Yozma manbalar to'g'risidagi m a’lumotlami quyidagi taitibda tushuntirishni 
eng m a’qul va samarali ilmiy metodologik uslub deb hisoblaymiz.