Manbashunoslik

2.4. Arxeografiya
Arxeografiya — yozm a m anbalarni ilk tavsifga olish yoki ulam i qidirib 
top ib, birinchi m arta tavsiflash, ilmiy m uom alaga olib kirishni nazarda 
tu tad i. Bu ilmiy yo'nalish Respublikam iz F an lar akadem iyasining Abu 
R ayhon Beruniy nom idagi Sharqshunoslik instituti va sobiq Q o ‘lyozm alar 
in stitu tid a b o sh lan g an b o ‘lib, m a ’lum davrgacha F a rg 'o n a vodiysi, 
S a m a rq a n d , B u x o ro va X o ra z m v ilo y a tla rig a q a t o r a rx e o g ra fik
ekspeditsiyalar uyushtirilgan. U larda A. M urodov, A.Irisov, I.Abdullayev,
A .A hm edov, B .H asanov, O .Jalilov, M .H akim ov, A. M adraim ov, Yu. 
Tursunov va boshqalar ishtirok etganlar. Bular natijasida bir q an cha nod ir 
q o 'ly o zm alar va hujjatlar aniqlanib, davlat xazinalariga olib kelingan.
H a m id S u la y m o n (vaf. 1979) A n g liy a, F ra n s iy a (1 9 6 8 ) va A. 
M adraim ov V. K yuner bilan birgalikda H indiston kutubxonalariga (1976— 
1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi. B uning natijasida q ator 
yozm a m anb alar to 'g 'risid a m a ’lu m otlar, ayrim larining m ikrofilm va 
fotokopiyalari yurtim izga keltirilgan.
Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va Islom universiteti qoshida

---

sharq q oiyozm alarini qabul qilish arxeografik komissiyalari mavjud bo'lib, 
ularda aholi o 'rta sid a mavjud yozm a m anbalarning qiym atini aniqlashga 
qodir m utaxassislar bor.
2.4.1. Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlil etish
N azariy m anbashunoslikda eng za ru r tarixiy m anb alarn i aniqlash, 
ta n la sh va n ih o y at u n i ilm iy tah lil qilish h a r q an d a y k a tta -k ic h ik
tadqiqotning dastlabki bosqichi hisoblanadi.
Tanlangan mavzuning ilmiy ham da nazariy jihatdan to ‘g‘ri hal etilishi ko‘p 
jihatdan har qanday tadqiqotning asosini tashkil etadigan manbaning sifat va 
salmog‘iga, ya’ni mukammalligiga va daliliy m a’lumotga boyligiga bog'liqdir.
M anbashunoslik talablaridan biri shuki, biro r m avzuni tad q iq etishda 
bir em as, balki b ir n ech a m anbalar turiga — rasm iy hujjatlar, solnom alar, 
geo-kosm ografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi 
m a ’lu m otlar qiyosiy solishtirilib tahlil etilsa, ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, 
xulosa va um um lashm alar ishonarli va asosli b o ‘lib, uning ilmiy aham iyati 
h am k atta b o ‘lishi shubhasizdir.
Tadqiqot u chun yozm a m anbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari 
yordamchi rol o ‘ynashi tanlangan mavzuning xarakterigabog‘liqdir. Masalan, 
iqtisodiy-ijtimoiy masalalami o ‘iganishda rasmiy hujjatlar asosiy birlam chi 
m anba rolini o'taydigan b o ‘lsa, siyosiy ham da m adaniy hayotni yoritib 
berishda solnom alar — tarixiy asarlar va biografik tazkiralar ham da adabiy- 
badiiy asarlar yetakchi o ‘rinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot 
olib borishda faqat asosiy hisoblangan birgina birlam chi m an b a bilan 
kifoyalanib qolm ay, im kon qadar boshqa ikkinchi darajali m anbalaiga 
murojaat etish, ularni ham tadqiqotga jalb etish maqsadga muvofiqdir.
M anbashunos olim lam ing tajribasi shuni k o ‘rsatadiki, aksariyat tarixiy 
asarlar ijtim oiy-iqtisodiy m asalalar ham d a m adaniy hayotga oid qim m atli 
m a ’lum otlaiga boy b o ‘ladi. Rasm iy hujjatlarda va biografik asarlarda esa 
siyosiy tarixga oid qim m atli faktlam i, tarixiy asarda y o ‘q m a ’lum otlarni 
uchratish m um kin.
M anbashunoslikdagi ilmiy ishda k o ‘p va turli tipdagi m anbalarga 
asoslanib, tadqiq etilm ish m avzuga oid b arch a m anbalarni ishga jalb 
etish b o ‘lajak ilmiy asarning qiym atini va aham iyatini belgilovchi asosiy 
va hal qiluvchi om illardan biridir.