Manbashunoslik

4.2.3. Terma hujjatlar
O 'zbekisto n Respublikasi F an lar akadem iyasi Sharqshunoslik instituti 
q o 'ly o zm alar fondida, O 'zbekiston Respublikasi M arkaziy tarix arxivida, 
Buxoro o ik a sh u n o slik m uzeyi va Abu Ali ibn Sino nom idagi Buxoro 
k u tu b x o n a sid a sa q la n a y o tg a n h u jja tla r: fa rm o n la r, h u k m n o m a la r, 
inoyatnom alar, vasiqalar, oldi-sotti haqidagi hujjatlar va ajrim lardan iborat 
bo 'lib , ulardan O .D .C hexovich 51 tasini tan lab olib, rus tiliga tarjim a 
qilib, m atni bilan q o 'sh ib , 1954-yili “Д окум ен ты к и стори и аграрны х 
о тн о ш ен и й в Бухарском ханстве X V II—X IX в в .” nom i bilan alohida 
kitob qilib ch o p ettirdi.
29

---

K itobda keltirilgan hujjatlar Ashtarxoniy hukm dorlardan Im om qulixon 
(1611—1642-yy.) bilan Ubaydullaxon soniy (1702—1711-yy.), m ang‘it sulola 
vakillari am ir H aydar, am ir M uzaffar va N asrullolam ing farm onlari, 
hukm nom alari XVII asrda o ‘tgan yirik yer va m ulk egalari b o 'lm ish
Yalangto'shbiy, Allohyor devonbegi, O dina M uham m adjonlarga tegishlidir.
H ujjatlar yer-suvni soliqlardan ozod qilish, yem i sotish, garovga q o ‘yish
— vasiqai joiz, yem i sotib olish va uni imtiyozli m ulkka aylantirish — 
vasiqai m ubodila, yem i in ’o m qilish — vasiqai bahshish, tanh oh , m ulkni 
ijaraga berish — vasiqai ijara, m a’lumot yetkazish — ariza va boshqa masalalar 
haqidadir. U larning ichida alohida xiroj olinadigan va davlat yerlarini 
mulki xurri xolisga aylantirish, ya’ni soliqlardan ozod etish hollari uchraydi.
4.2.4. «Xiva qozilik hujjatlari»
«Xiva qozilik hujjatlari» davlat idoralari qaydiga tushm agan 1992-yili 
yapon olimi Torn Xorikava tom onidan xivalik Aliakbarov Abduhamidning 
qizi Akliya Aliakbarovaga tegishli bo'lgan hujjatlardir. U lam i yapon olimi 
sotib olib, O 'zbekiston F an lar akadem iyasining A bu R ayhon B eruniy 
nomidagi Sharqshunoslik instutiga sovg'a qilgan edi. Shundan so'ng, ushbu 
hujjatlar ustida yapon va o'zbek olimlari A .O '. O 'rinboyev, T.Xorikova, 
K.Isogay, T.Fayziyev, A Jo 'ray ev a bir necha yillar davom ida ilmiy tadqiqot 
ishlarini olib borib, nihoyat 2001-yili uni maxsus katalog shaklida rus tilida 
nashr etdilar. Bu kitobda 1713 rasmiy hujjat rus tilida ilmiy tavsiflangan, 
kitob oxiriga shaxslar nom lari, jo'g'rofiy nom lar va boshqa eng m uhim
m a’lum otlar ko'rsatkichi va o 'ttizta hujjat fotonusxasi ilova qilingan.
U shbu hujjatlarning aksariyati X IX asrga oid va qism an XX asr 
boshlarida tuzilgan. A yrim hujjatlar X V III d a yaratilgan b o 'lib , eng 
qadimgisi 1762-yilda tuzilgan. Eng so'nggi hujjatlar S h o 'ro davriga oid 
bo'lib, 1924-yilda tuzilgan va m uh rda «X orazm X alq jum huriyatining 
Xiva qoziligi» m uhri bilan tasdiqlangan.
H ujjatlar yaratilgan davrda Xiva xonligi tarixida m urakkab siyosiy 
holatlar yuz bergan: Q o 'n g 'iro t sulolasi nam oyandalari xonlik qilgan, 
o 'z aro hokim yat uchun kurashlar, u ru g 'larjan jali, qo'sh n ilar bilan janglar 
bo'lib turgan. Ayni shu davrda, 1873-yili Xiva xonligi rus qo'shinlari 
to m o n id a n bo sib o lin g a n , 1920-yili esa u sh b u h u d u d d a s h o 'ro la r 
hokim iyati joriy etilgan.
M ajm ua hujjatlarining aksariyati m azm un jih atid an xususiy (shaxsiy) 
hujjatlar b o 'lib , qozixonalarda tuzilib, qozi m uhri bilan tasdiqlangan. 
U larda turli shaxslar orasidagi m unosabatlar o 'z aksini topgan bo 'lib , 
aksariyati savdo h ujjatlari — «bay’i b o t-b a to t» va «bay’i joiz» deb
30

---

nom langan. U lard a yer, uy, d o ‘kon, ustaxonalar kabi m ulklar oldi-sotdisi 
qayd etilgan.
S on jih a tid a n ikkinchi o ‘rinda turu vchi h u jjatla r «bay’i joiz» deb 
no m lanib, ulard a m ulk (yer, uy va boshqalar) keyinchalik sotib olish 
sharti bilan ijaraga q o ‘yilgan.
«Ibro» nom li, d a ’vodan voz kechish hujjatlari h am son jih atd an k o ‘p 
bo'lib, unda d a ’vogar va javobgar orasidagi bahsni to ‘xtatilgani qayd etiladi. 
Bu hujjatlar m azm uniga k o ‘ra, d a’vogarga javobgar m a ’lum m iq dor pul 
berish evaziga uning d a ’vosini qaytarib olishga erishganini k o ‘rish m um kin.
Bu m ajm u ad a v a q fn o m a la r h a m b o r. U la rd a m asjid , q ab risto n , 
m adrasa va bo sh q alar u c h u n turli k o ‘chm as va bo shqa m ulk-yer, d o ‘kon, 
naq d pul va bosh q alar v aq f qilingani qayd etilgan. V aqfnom alar ichida 
shundaylari h am borki, m azm uniga k o ‘ra, v aq f qilingan m ulk foyda olish 
m aqsadida, birovlarga ijaraga berilgan va foyda xayriya idoralari va ularning 
xizm atchilarini m oddiy t a ’m inlash u c h u n ishlatilgan.
S huningdek, y erd an foydalanish, u n i sug‘o rish b o ‘y ich a tuzilg an
hujjatlar h am bor.
U shbu qozixona hujjatlari yer ijarasi, m eros taqsim o ti, xatti nikoh, 
vasiyatnom a, tuhfa, hom iylik to ‘g‘risidagi hujjat, janjalli masalalar, q o ‘ydi- 
chiqdi m unosabatlari, m ulk u ch u n m utasaddi t a ’m inlash va boshqalar 
bor. Shuningdek, qullik m asalasiga oid hujjatlar h am bor. U la r 1873- 
yilning 12 iyuniga q ad a r tuzilgan b o ‘lib, shu ta rz d a Xiva xoni Sayyid 
M uham m ad R ahim B ahodirhon Xiva xonligi hududidagi b arch a qullarni 
rasm an ozod qilish t o ‘g ‘risida farm on bergan edi. Bu pay tda Xiva xonligi 
rasm an Rossiyaga q aram b o ‘lgan edi. H ujjatlar ichida qarz, m ol-m u lkk a 
berilgan vasiqalar h am bor.
Xususiy hujjatlardan biri (86-raqam li) Xiva xoni Sayyid M uh am m ad 
R ahim soniy (1865—1910) yorlig‘i b o 'lib , u n d a o ‘n u ch ta xojalar -
M uham m ad p ir E shon avlodlarini davlat soliqlari, solqut, olg‘u t, ham
bigar, hashar, qazuv ishlaridan ozod etganligini ko'rsatadi.
H ujjatlar orasida «rivoyat» nom i ostida yuridik, huquqiy ajrim lar ham
bor. U lard a fiqhiy kito b larg a asosan xususiy m ulk m ojarolari ajrim
qilingan. B unday ajrim lar ushbu m ajm ua hujjatlardan farqli o ‘laroq, 
«rivoyat» lar yirik faqihlardan b ir nechtasi, m uftiy, raislar to m o n id an
ham tasdiqlangan.
H a r b ir hujjat tu zish u c h u n m a ’lum q o n u n -q o id a , tartibg a rioya 
qilinganini k o 'rish im iz m um kin. M asalan, hujjatga d ax ld o r shaxslar 
nom lari an iq -tin iq k o 'rsatiladi, ularning joyi, yer chegarasi, uy, d o ‘kon 
tafsilotlari qayd etilib, ularga q o 'sh n i jo y nom lari, guvohlar va hujjatni
31

---

tuzuvchi kotib nom i bitiladi. hujjat qozi m uhri bilan tasdiqlanib, tarixi 
yoziladi. Agar hoshiyaga b iro n ta q o ‘shim cha kiritilsa, u ham qozi m uh ri 
bilan tasdiqlangan.
Shunday qilib, «Xiva qozilik hujjatlari» m ajm uasi Xiva xonligining 
XIX asr va XX asr boshidagi ijtim oiy-iqtisodiy m unosabatlarini yorituvchi 
boy m a ’lum otlarga ega.