Manbashunoslik

7 .3 .7 . «Ubaydullanoma»
“ U baydullanom a” XVII asrda o 'tg an M ir M uham m ad A m in Buxoriy 
asaridir. U o'qim ishli va fozil kishilardan bo'lib, 1645-yilda tug'ilgan, 
vafot yili m a’lum emas. Ashtarxoniylardan Subxonqulixon va Ubaydullaxon 
(1702—1711) saroyida bosh m unshiylik vazifasida xizmat qilgan.
“ U b ay d u llan o m a” B uxoro xonligining 1702— 1716-yillar orasidagi 
ijtimoiy-siyosiy va m adaniy hayoti haqida hikoya qiladi. Asar 1716-yildan 
keyin yozilgan, m uqaddim a, xotim a va 80 bobdan iborat.
235

---

M u q a d d im a d a m u a llifn in g h o l-a h v o li, y a ’ni S u b x o n q u lix o n
hukm ronligining so ‘nggi yillarida xizm atdan chetlashtirilib, og‘ir ahvolga 
tushib qolganligi va Ubayduilaxon xizmatiga qabul qilinishi, A bdulazizxon 
va Subxonqulixon davrida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy ahvoli qisqa 
tarzda bayon qilingan.
1— 
8 0 -b oblarda Buxoro xonligining qariyb 15 yillik (1702—1711) 
ijtim oiy-siyosiy tarixi batafsil yoritilgan. M uallif m azkur asarida katta 
yer egaligi, aholidan yig‘iladigan soliq va ja rirm la r, Buxoro xonligining 
m a’m uriy tuzulishi, tarqoqlikning kuchayishi, m am lakat boshiga tushgan 
iqtisodiy qiyinchiliklar va uning ayrim sabablari kabi m asalalarga keng 
o ‘rin bergan. Asarda geografik va etnografik m a ’lu m otlar ham ko'p.
X otim ada m uallif bilan zam ondosh bo'lgan va Buxoroda istiqom at 
qilgan olim lar, shoirlar, m asalan, Sayido Nasafiy, Q osim xoja, m ulla 
S arfaroz, F itra t, M ulham , m ash h u r q o z ila r haq id a q isq ach a , lek in
e ’tiborga m olik m a’lum otlar keltirilgan.
“ U baydullanom a” asarining 10 dan ortiq q o 'lyozm a nusxasi m avjud. 
Asar A .A .Sem enov tom o n id an rus tiliga tarjim a qilingan va 1957-yili 
T oshkentda nashrdan chiqarilgan.
7.3 .8 . «Tarixi Abulfayzxon»
“Tarixi Abulfayzxon” asarini U bayduilaxon va Abulfayzxon (1711 —
1747) saroyida xizmat qilgan munajjim, shoir va tarixchi olim A bdurahm on 
Davlat yozgan. M uallif k o 'p ro q A bdurahm on Tole nom i bilan m ashhur.
M azkur asar hajm jihatd an kichik, 161 varaq bo'lib , “ U baydulla- 
n o m a ”ning davom i hisoblanadi va Buxoro xonligining 171 1 — 1723-yillar 
orasidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o 'z ichiga oladi. M a’lumki, XVIII asm ing 
b irin c h i c h o rag id a B uxoro x o n lig in in g iq tiso d iy va siyosiy ahvoli 
z a ifla sh a d i, ulus b o s h liq la rin in g , y a ’ni m a h a lliy h u k m d o rla rn in g
m ustaqillik uchun olib borgan harakati kuchaydi, ularning ayrim lari, 
m asalan, Balx va Sam arqand m arkaziy hukum atga bo'ysunm ay qo'ydilar, 
F arg'ona XVIII asrboshlarida, 1709-yili A shtarxoniylar davlatidan ajralib 
chiqdi va o 'lk a d a m ustaqil Q o 'q o n xonligi tashkil to p d i, 1722-yili 
Sam arqand ham m ustaqillik e ’lon qildi va Rajabxon ismli kim sani xon 
qilib ko'tard ilar (1722—1728), o 'z a ro urushlar boshlanib ketdi.
“Tarixi Abulfayzxon” asarida m ana shu m asalalar keng yoritib berildi. 
Bundan tashqari, asarda Buxoro xonligining m a’muriy tuzulishi va o 'zbek 
xalqining o 'sha yillardagi etnik tarkibi haqida ham ayrim , diqqatga sazovor 
dalil va m a’lum otlar bor.
“Tarixi Abulfayzxon” ning to 'liq ruscha tarjim asi, zarur izohlar bilan
236

---

1959-yili A .A .Sem enov to m o n id an T o sh k en td a nashr qilingan.