Maqomlar (o’n ikki maqom)

Maqomi  ”Buzrug”.  Buzrug  katta,  ulug‘  ma’nosida  kelib,  ulug‘  maqomdir. 

Katta shashmaqomda juda ko’p ashulalarni o’z ichiga oladi.  

 

 

---

 

”Shashmaqom”.  Toshkent - Farg‘ona maqomi - Chormaqom. 

Xorazm maqomlari. 

Shashmaqom  taxminan  XVIII  asrlarning  I  yarmida  uzil-kesil  o’zbek-tojik 

xalqlarining  mustaqil  musiqa  janri  sifatida  yuzaga  keladi.  Chunki  XIX  asrgacha 

yozilgan musiqa manbalarida Shashmaqom haqida biror og‘iz eslatib o’tilmagan. 

Shuning uchun o’n ikki maqom (sikli) turkumi XVIII asrgacha yashab kelgan va 

undan keyin Shashmaqom sikli yuzaga kelgan degan ishonch hosil bo’ladi. Qadimiy 

madaniyat 

markazlaridan 

biri 

Buxoro 

musiqa 

boyliklarini 

o’ziga 

mujassamlashtirilgan  markaziy  shahar  vazifasini  o’tadi.  Shuning  uchun  ham 

Buxoroda Shashmaqom shakllanadi. ”Buxoro shashmaqomi” deb ataladi.  

 

Shashmaqom — turli pardalarga moslab olingan va olti xil ladga asoslangan 

kuy va ashulalar yig‘indisidan iboratdir.  

 

Shashmaqomga:  Buzrug,  Rost,  Navo,  Dugoh,  Segoh  va  Iroq  maqomlari 

kiradi. Olti maqomni har biri juda katta hajmdagi turkumlik asarlar bo’lib, ularning 

har biri tarkibida yigirmatadan qirq ikkitagacha katta va kichik maqom yo’llari bor. 

Lekin  maqomlarning  xalq  orasida  mashhur  bo’lgan  cholg‘u,  ashula  va  surnay 

yo’llari bilan qo’shib hisoblanganda ular juda katta sonni tashkil etadi. Hozirgi nashr 

etadigan  kitoblarda  250  tagacha  boradi.  Shashmaqom  xalq  ijodiyoti  bilan  doimiy 

munosabatda bo’lganligi va u asosida uzluksiz boyib, rivojlanib borganligi musiqiy, 

tarixiy  manbalarda  o’z  aksini  topgan.  Saroy  san’atkorlari  xalq  orasidan  yetishib 

chiqqan  mashur  san’atkorlar  bo’lgan.  Masalan:  Buxorolik  musiqa  nazariyachisi 

bo’lgan Darvesh Ali Changiy xalq orasidan yetishib chiqqan, qobiliyatli musiqachi 

bo’lgan.  Lekin  bu  san’atkorlar  o’z  navbatida  saroyda  ijro  etilgan  musiqa  asarlari 

bilan saroy doirasida chegaralanib qolgan.  

 

Professional musiqa xalq musiqa san’ati bilangina boyib borar edi. Shuni ham 

aytish kerakki maqomlarga ba’zan diniy mazmundagi she’rlarni ham ishlatib ijro 

etganlar.  Lekin,  bu  maqomlar  o’zlarining  asl  lirik  xususiyatini  yo’qotmagan. 

Maqom cholg‘u va yo’llarida o’zbek, tojik musiqalariga xos intonatsiya lad tuzumi, 

melodik  struktura,  ritmik  asosi  (usullari)  bilan  mujassamlashgan.  Musiqa 

asboblaridagi maqom boshlanadigan har bir parda uning harakterini belgilaydigan 

omillardandir.  

 

O’zbek xalq musiqasining 1-4 chi tomlari Buxoro maqomlari va 5-chi tomi 

Xorazm maqomlariga bag‘ishlangan.  

 

Maqomlarni  ijro  etishda  musiqa  asboblaridan  tanbur  va  doira  yetakchi 

sozlardan  hisoblanadi.  Tanbur  3  torli  (setor)  va  4  torli  (chot  tor)  bo’lgan.  Tanbur 

asbobi ikki yunon so’zidan iborat bo’lib ”Tan” -yurak, ”Bur”-tirnovchi, qitiqlovchi, 

ya’ni dillarni tirnovchi ma’nosidadir.  

 

Shashmaqomda  tanbur  turlicha  ”Buzrug”,  ”Dugoh”,  ”Segoh”,  ”Iroq” 

maqomlarida  kvartaga,  ”Rost”  maqomiga  esa  butun  parda  (katta  sekundaga) 

sozlanadi.  

 

Maqomning ashula (vokal) qismi ”Nasr” nomi bilan ataladi. 

 

Maqomning cholg‘u (instrumental) qism ”Mushkilot” nomi bilan ataladi.  

 

Maqomning ”Uffor” qismi raqs bilan bog‘liq bo’lib yakka ashulachi yoki bir 

necha ashulachilar ijro etadilar.  

---

 

Shashmaqomning cholg‘u bo’limi Mushkulot deyiladi. 

 

Maqomlar  to’la  va  yaxlit  ijro  etiladigan  bo’lsa,  dastlab  ularning  cholg‘u 

yo’llari,  so’ngra  ashula  bo’limi  shu’balariga  o’tiladi.  Cholg‘u  bo’limlaridagi 

shu’balarning har biri mustaqil cholg‘u qismlari hisoblanadi va o’zlariga mansub 

bo’lgan  maqomlar  nomi  bilan  qo’shilib  aytiladi.  Masalan:  ”Tasnif”,  ”Tarji”, 

”Gardun”,  ”Muhammas”,  ”Soqil”,  ”Tasnifi  buzurg”,  ”Tarji  rost”,  ”Soqili  Navo”, 

”Samoiy dugoh”, ”Muhammasi Iroq”, ”Garduni Segoh” va hokazolar. 

 

Har bir maqomdagi cholg‘u yo’llari kishida xushchaqchaqlik, g‘amginlik yoki 

jasoratbaxsh kayfiyatlarni qo’zg‘ata oladi.  

 

Shashmaqomning  ashula  bo’limi  Nasr  deyiladi.  Shashmaqom  sistemasiga 

kirgan  har  bir  maqomning  cholg‘u  bo’limi  ijro  etilganidan  keyin  uning  ashula 

bo’limiga o’tiladi. Maqomlarning ashula bo’limiga aytilganidek bir necha shu’balar 

mavjud. Maqomlar ashula bo’limida birinchi qismiga kirgan shu’balar turkumiga 

saraxbor, talqin, nasr va ularning ufforlari ijro etiladi. Saraxbor, talqin, nasrlar o’z 

taronalariga ega.  

 

Ashula  bo’limining  ikkinchi  qismiga  kirgan  shu’balar  gruppasiga  saft, 

mug‘ilcha  va  turli  maqomlarning  o’ziga  xos  bo’lgan  ba’zi  ashula  yo’llari  kiradi. 

Ikkinchi qismiga kirgan shu’balarning talqincha, qashqarcha, soqiynoma va uffor 

deb aytiladigan shaxobchalari bo’lib saft bilan birin-ketin ijro etiladi. “Saraxbor”-

Sar-boshlanish mazmunida mug‘ilcha, navo maqomlarining ashula qismlaridir.  

 

Toshkent — Farg‘ona xalq og‘zaki musiqa an’analarida shahar qo’shiqchilik 

yo’nalishlari  ko’proq  rivojlanganligi  tufayli  ular  oddiy,  kuychan  va  ommaga  tez 

yetib boradigan musiqiy xazinalardir. Agar Shashmaqom o’zbek-tojik xalq musiqasi 

deb qabul qilingan bo’lsa, Farg‘ona — Toshkent xalq og‘zaki musiqa yo’llari sof 

mahalliy o’zbek musiqiy an’analari turkumiga kiradi. Shashmaqomdan Chormaqom 

turkumi ajralmaydi, faqatgina nomi bilan ajralishi mumkin xalos. Masalan: Chorgoh 

I-II, va hokazo. Farg‘ona  —  Toshkent  musiqiy  merosida  (chormaqomda)  Dugoh-

Husayn, Chorgoh-Bayot, Gulyor-Shaxnozlar o’rin olgan.  

 

Buxoro Shoshmaqomida-Saraxbor, Talqin, Nasr, Ufforlar ijro etilsa Farg‘ona 

— Toshkent yo’nalishida Chorgoh I yoki Bayot I, II, III, IV, V va hokazo. Xulosa 

qilib shuni ta’kidlash kerakki maqomlar asosan xalq musiqa an’analari asosida kelib 

ularning tuzilishlari, usullari, kuylari boy xalq qo’shiqlaridan iborat.  

 

Maqomlarni  xalq  ijodiyotidan  ajratish  bu  ularni  qiymatini  yo’qotishni 

bildiradi.  

 

Maqomlar  —  bu  o’zbek  xalq  musiqa  madaniyatining  ajoyib  yodgorligi  bu 

musiqiy merosga kundan-kunga talab, ehtiyoj va qiziqish oshmoqda.  

 

 

 

 

Xorazm maqomlari 

 

Xorazm maqomlari o’zining tuzulishi bilan Buxoro maqomiga yaqin turadi. 

Xorazm  maqomlarining Buxoroga Xivaga Mashhur san’atkor Niyozjon Xoji olib 

kelgan  va  Xorazm  mahalliy  san’atkorlari  ularga  ba’zi  o’zgarishlar  kiritganlar. 

Shashmaqomdan Xorazm maqomlarini farqi shundaki, unga yettinchi cholg‘u qismi 

qo’shilgan va unga Panjgoh deb nom qo’yilgan.  

 

Xorazm maqomlarining qismi boshqa nomlari bilan aytilgan, ya’ni birinchi 

cholg‘u qismi manzum nomi bilan mashhur bo’lgan. 

---

 

Xorazm  maqomlariga Panjgoh XIX asrning boshlarida ba’zi bir qismlariga 

Xorazm ijrochilarining nomlari kiritilgan. Masalan: Peshroviy — Zanjiriy, Soqiliy 

— Feruz, Soqili — Sulton va hokazo.  

 

 

---