Maqomlar (o’n ikki maqom)

«O‘zbek musiqali-drama teatrlarining tashkil topilishi va ularning 

rivojlanishi» 

 

 

O‘zbek  musiqali  drama  teatrlarining  tashkil  topilishida  yuqorida  nomlari 

keltirilgan musiqa guruhlari, konsert ansambllari, drama to‘garaklarining hissalari 

katta  va  anna  shular  musiqali  drama  teatrlarining  asosiy  tashkilotchilari 

hisoblanadilar. O‘zbek musiqali drama teatrlarining tashkil topilishida Farg‘onada 

tashkil  etilgan  yoshlar  drama  to‘garagi  alohida  e’tiborga  loyiqdir.  To‘garakning 

chiqishlari o‘sha davr talabiga ko‘ra tuzilardi. Masalan; tomoshabinlarni diqqatini 

o‘ziga  jalb  etish  uchun  namoyishlardan  oldin  konsert  nomerlari  qo‘yilardi. 

Konsertdan keyin kichik musiqiy lavhalar qo‘yilardi. Bular «Biz ishchimiz», «Hoy 

ishchilar», «Kapital» va boshqalar. Barcha chiqishlarning so‘zlari va kuylari Hamza 

tomonidan  ijod  qilingan.  Namoyishlarda  o‘zbek  klassik  qo‘shiqlari,  xalq  kuylari, 

hazil  qo‘shiqlari  ijro  etilib  shu  bilan  birga  qatnashchilarning  mahoratlari  ham 

oshardi.  

 

Kuy  va  she’rlarning  mazmunida  ommani  savodli  bo‘lishga  chaqirish,  ozod 

mehnatni,  do‘stlikni  targ‘ibot  etish  va  musiqali  dramalar  yordamida  ozod  xalqni 

ma’rifatga da’vat etish muammolari turar edi.  

 

Turkistonning  barcha  viloyatlarida  20-30  yillar  davomida:  Andijonda, 

Buxoroda, Xorazmda, Qo‘qonda havaskorlik musiqali teatrlar guruhlari tashkil etila 

boshladikim  keyinchalik bu guruhlar professional teatr guruhlariga  aylandilar. Bu 

jamoalar  dramatik  asarlar  bilan  bir  qatorda  musiqali-spektakllarni  ham 

sahnalashtirar  edilar.  «Arshin  mol-alan»,  «Layli  va  Majnun»,  «Er  va  Xotin»,  «U 

bo‘lmasi, bu bo‘lsin» nomli asarlar shular jumlasiga kirib bu spektakllarga asosan 

Uzeir  Hojibekov  musiqalar  bastalagan.  Bu  spektakllar  ham  o‘zbekcha  va  ham 

ozorbayjon tillarida ijro etilgan.  

 

30  yillar  davomida  G‘ulom  Zafariyning  pesalari  juda  katta  olqishlarga 

sazovor  bo‘ladi.  «Erk  farzandlari»,  «Binafsha»,  «Bahor»  nomli  pesalar  shular 

jumlasiga  kiradi.  Bu  spektakllarda  ko‘p  kuy  va  qo‘shiqlar  bo‘lganligi  sababli  bu 

spektakllarni  kichik  operalar  ham  derdilar.  G‘ulom  Zafariyning  ko‘zga  ko‘ringan 

asarlaridan biri bu «Halima» pesasi edi. Bu asarda muallif sof muhabbat, boylik va 

qashshoqlik,  zo‘rlik  va  xastalik  muammolarini  ko‘targan  va  bu  mavzular  davr 

talabiga  javob  beraolardi.  Bu  asarlar  teatrlar  sahnalarida  ko‘p  yillar  qo‘yilib 

tomoshabinlarning olqishiga sazovar bo‘lgan.  

 

Asar mazmunida kambag‘al oilada tug‘ilgan 18 yoshli Halima ismli qizni ota-

onasi majburiy holatda yoshi katta boy kishiga berganliklari, Halimani sevikli yori 

Ne’matni o‘ldirilganliklari va bu xo‘rlikka chidaolmasdan Halima o‘zini-o‘zi nobud 

qilgani to‘g‘risida fikr yoritilgan. «Halima» musiqali drama spektaklidagi musiqalar 

xalq og‘zaki ijodiyotidan tanlab olingan bo‘lib asar mazmunini aks ettiraoladigan 

kuy  va  qo‘shiqlardan  iboratdir.  Unda  «Toshkent  Iroqi»,  «Ko‘cha  bog‘i»,  «Bayot 

III»,  xalq  marosim  qo‘shiqlaridan  «Yor-yor»,  «Muborak»,  «Omonyor»,  «Bahor 

bo‘ldi»  nomli  xalq  asarlari  kiritilgan.  Bu  musiqalarni  Mula  To‘ychi 

Toshmuhammedov, Shorahim Shoumarov, Shohyunus Shohyusupovlar tanlaganlar.  

 

Halima  obrazini  talqin  etishda  chiroyli  va  jarangli  ovozga  ega  bo‘lgan 

xonandalar  Duriya  Xonum,  Maqsuma  Qoriyeva,  Salomatxon  Najmiddinova, 

---

Tursunoy Saidazimova, Nazira Inog‘omova va keyingi yillarda Halima Nosirovalar 

ishtirok 

etganlar. 

«Xalima»  musiqali-dramasi  uzoq  yillar  davomida 

respublikamizning sahnalarida ijro etildi va musiqali drama janrini rivojiga salmoqli 

hissa qo‘shib keldi.  

 

Keyingi  yillarda  sahnalashtirilgan  asarlar  qatoriga  Alisher  Navoiyning 

«Farhod  va  Shirin»  musiqali  dramasida  xalq  cholg‘u  asboblari  ansambli  bu 

spektaklga jo‘r bo‘lib asar katta olqishlarga sazovor bo‘ldi.  

 

«Farhod va Shirin» dostoni Sharq mamlakatlarining juda ko‘p tillarda ezoz 

etilgan, lekin barcha xalqlar ijrosidagi asarning yagona mazmuni bu chin muhabbat 

va  undagi  sadoqat  asosiy  maqsad  bo‘lib  qolgan.  Bu  spektakl  musiqalarini  xalq 

musiqa  merosimizdan  Shorahim  Shoumarov  bilan  Yunus  Rajabiy  tanlaganlar  va 

unda-“Bayot II”, “Bayot III» E «Bayot V», «Ushshoq», «Guliyor IV», «Suvora», 

«Chorgoh  II»,  «Chorgoh  IV»,  «Mug‘ulcha»  va  boshqa  xalq  kuy  va  qo‘shiqlari 

ishlatilgan.  Bu  musiqali-drama  respublikamizning  barcha  viloyatlari  teatrlarida 

sahna yuzini ko‘rdi.  

 

«Layli va Majnun» musiqali-dramasining tarixi boshqacharoq bo‘lib bu asarni 

Turkistonda  birinchi  marotaba  1915  yilda  ozorbayjon  san’at  guruhi  olib  kelib 

tomoshabinlar diqqatiga havola etganlar. «Layli va Majnun» musiqali-dramasi» 30-

nchi yillarda kelib o‘zbek musiqali-dramasiga aylandi.  

 

Muhiddin  Qori  Yoqubov  boshchiligidagi  o‘zbek  Davlat  etnografik  musiqa 

guruhi konsert dasturlari bilan bir qatorda musiqali spektakllarni ham sahnalashtirib 

kelganlar  va  bu  xayrli  ishda:  Tamaraxanum,  Gavhar  Petrosyan,  Begimxon  va 

Nurxon Yo‘ldoshxo‘jayevalar, Zuhur Qobulov, Boborahim Mirzoyev va bir qancha 

ko‘zga ko‘ringan sozanda, xonandalar o‘z hissalarini qo‘shganlar. Bu guruh ijrosida 

«Halima», «Farhod va Shirin» va Komil Yashinning «O‘rtoqlar» musiqali asarlari 

o‘rin  oladi.  «O‘rtoqlar»  musiqali  dramasi  kolxozlar  tashkil  etish  davrlarini  aks 

ettiradigan asarlar jumlasiga kirib undagi musiqalarni To‘xtasin Jalilov bastalagan.  

 

Respublikamizning  barcha  viloyatlari  teatrlarida  musiqali-drama  asarlarini 

sahnalashtirishda  ko‘zga  tashlanadigan  kamchiliklaridan  asosiylari  bu  mahalliy 

mutaxassislarning 

yetishmagani, 

spektakl 

jarayonida 

cholg‘uchilar  va 

xonandalarning oralaridagi ajralishlar, asosiy tonliklardan chiqib ketishlar, bandlar 

sonlarini  adashtirilganlari  ko‘zga  tashlanardi.  Shu  bilan  bir  qatorda  ansambl 

cholg‘uchilari orasida asta-sekin Yevropa musiqasi asboblari ham kiritila boshlandi 

(fortepiano,  truba,  skripka,  kontrabas).  1930  yilda  Moskvada  teatr  san’atining 

olimpiadasi  bo‘lib  o‘tadi  va  bu  olimpiadada  o‘zbek  teatrlari  ham  ishtirok  etib-

»O‘rtoqlar», «Halima», «Lolaxon», «Erk bolalari» asarlari tomoshabinlar diqqatiga 

havola  etiladi.  Yutuqlar  bilan  bir  qatorda  kamchiliklar  ham  hakamlar  tomonidan 

ko‘rsatiladi.  Ayniqsa  madaniy  ijro  etishlar,  milliy  sahna  bezaklari,  xalq  kuy  va 

qo‘shiqlarini qayta ishlash kabi nuqsonlar takidlanadi.  

 

Kelgusida o‘zbek musiqali teatr jamoalari anna shu kamchiliklarni bartaraf 

etish,  sozandalar,  raqs  ijrochilari,  milliy  kompozitorlikni  rivojlantirish  borasidagi 

ishlarni  kuchaytirib  yuborishsa  o‘zbek  milliy  musiqali  teatrlarini  yuksalishga  o‘z 

barkamol hissalarini qo‘shgan bo‘lgan bo‘lardilar.  

 

40-nchi  yillar  davomia  bu  janrda  bir  qancha  e’tibor  kuchayib  milliy 

dramaturglar va kompozitorlar yetishib chiqib ularning asarlari asosida zamonaviy 

---

mavzu alohida o‘rinni egalladi. 50-60 yillarning oxirida musiqali drama asarlarining 

soni  40-tadan  oshib  boradi.  Bu  spektakllarda  ko‘proq  xor  jamoasi  uchun  asarlar, 

vokal  ansambllari,  musiqiy  sahnalar,  xalq  kuy  va  qo‘shiqlarini  orkestrlar  uchun 

mostlash ishlari alohida e’tiborga loyiq bo‘ldi.  

 

Keyingi  yillar  davomida  musiqali  drama  asarlari  orasida  Komil  Yashin  va 

To‘xtasin  Jalilovlarning  «Nurxon»,  S.Abdullo  va  T.Jalilovlarning  «Muqimiy», 

«Ravshan va Zulxumor», M.Uyg‘un va M.Leviyevlarning «Oltin ko‘l», Z.Fatxullin 

va S. Boboyevlarning «Vatan ishqi», Ch.Aytmatov va Ikr.Akbarovlarning «Mo-mo 

yer» ijod qilinib tomoshabinlar diqqatiga havola etildi.  

 

Yuqorida  nomlangan  spektakllardan  «Nurxon»  asari  ko‘p  tomoshabinlarni 

olqishiga sazovor bo‘ldi. Bu asar o‘zining sermazmunligi, oddiyligi va ohangdorligi 

biln  ajralib  turar  edi.  Asarda  tarixiy  voqealar  o‘z  aksini  topgan.  Dramaturg 

K.Yashenni  qisqa  ammo  sermazmun  hayot  kechirgan  aktirisa  Nurxon 

Yo‘ldoshxo‘jayevaning faoliyati qiziqtiradi. K.Yashenni o‘sha yillarda yosh qizning 

eski qoldiqlarga qarshi chiqib teatr sahnasiga obrazlar yaratgani, Nurxonning akasini 

ruhoniylar  tomonidan  g‘azablantirib  o‘z  singlisini  pichoq  bilan  o‘ldirganligi 

dramaturgni  hayratlantiradi.  K.Yashin  «Gulsara»  asarida  boshlagan  mavzu  xotin-

qizlarni ozodlikka intilishlari, huquq tengligi uchun kurashganlari, tinch mehnatni 

e’zozlaganliklari borasidagi fikrlarini «Nurxon» asarida ham davom ettiradi. Agar 

«Gulsara»  musiqali  dramada  Gulsara  faranji  tashlash,  erkinlikga  intilish  maqsadi 

uchun kurashgan bo‘lsa, Nurxon teng huquqlik, erkin kasb tanlash, jamoa ishlariga 

Xotin-qizlarning  o‘rni  kabi  muammolarni  o‘rtaga  tashlagan  va  uning  uchun 

kurashgan Xotin-qizlardan biri bo‘lgan.  

 

«Nurxon» musiqali dramada bir qancha yoqimli va chiroyli musiqalar borki, 

bu  kuylar  To‘xtasin  Jalilov  tomonidan  katta  mahorat  bilan  ijod  qilinib  asar 

mazmunini  yana ham  boyitgan. Masalan  «Assalom», «Ey  sabo», «Qora  sochim», 

«Baxtu iqbol», bir necha duyetlar, ansambllar xor asarlari shular jumlasiga kiradi.  

 

Musiqali  drama  janrida  mustaqil  ijod  qiladigan  kompozitorlar  ham 

respublikamizda voyaga yetdi. Ana shulardan biri kompozitor Manas Leviyev bo‘lib 

M.Uyg‘ur  bilan  hamkorlikda  «Oltin  ko‘l»  musiqali  dramasini  yaratdilar.  Bu 

musiqali drama qishloq aholisining turmush sharoitlariga bag‘ishlangan bo‘lib, halol 

mehnat,  tinch  yashash,  oq  oltin  hosilini  yig‘ib  olish  kabi  maqsadlar  o‘rtaga 

tashlangan. Biroq qishloq sharoitida ham dangasa, yalqov, ishbuzarmandlar borligi 

va ularning xulq-atvori halol kolxozchilarga ta’sir etganlari ham bu asarda ko‘rsatib 

berilgan.  

 

To‘rt pardali bu musiqali dramada kompozitor Manas Leviyev milliy o‘zbek 

musiqalarini tinglovchilarga yoqimli, kuychan, jozibador ravishda qayta ishlab o‘z 

mohir kompozitorlik qobiliyatini ko‘rsatib bergan.  

 

«Oltin  ko‘l»  musiqali  dramada  sho‘x  va  o‘ynoqi  2-3  ovozli  xor  asarlari, 

ansambllar,  duyetlar,  laparlar  vositalari  bilan  mustaqil  o‘zbek  diyorining  go‘zal 

manzaralarni,  ozod  kolxozchilar  mehnatini,  obu-havosini,  yil  fasllarining 

o‘zgartirishlarini yoritib bergan. Bu asarlar b’zan mungli va yoqimli, ba’zan sho‘x 

va  o‘ynoqi  jilolar  bilan  tinglovchilarga  asar  mazmunini  yoritib  beradi.  Bular 

«O‘rgilay»,  «Qoshingni  qarosiga»,  «Bizning  kolxoz  qizlari»  va  boshqa  musiqiy 

asarlar o‘zbek musiqa madaniyatining oltin fondidan joy olgan.  

---

 

Hozirgi davrda musiqali drama janri eng hayotiy va talabga javob beradigan 

musiqiy merosdirkim, rivojlanib borayotgan mustaqil respublikamiz taraqqiyotini, 

xalqlarimizning turmush sharoitlarini va tinch hayotini e’zozlaydigan asarlar bilan 

yana boyimoqda. Ko‘zga ko‘ringan kompozitor M.M.Burxonov aytganicha-»Opera 

janri  bilan  bir  qatorda  musiqali  drama  asarlari  xalqimiz  orasida  eng  kerakli  va 

muhim  janrlar  qatoriga  kiradi.  Oxirgi  yillar  davomida  kompozitorlarimiz  bu  janr 

yo‘nalishida  ancha  ijod  qildilar.  Bu  janrda  hayotimizdagi  hilma-hil  voqealar, 

turmush o‘zgarishlari va ayniqsa zamonaviy mavzulardagi asarlar ijod qilinmoqda». 

 

 

---