Maqsa- dimiz hakim Aristotelning «Fi-s-sinoat ash-she’r («She’r san’ati» «Poetika») asarida aytgan fikr- mulohazalarini isbotlab ko‘rsatishdan va uning ma’no- lariga ishora qilishdan iboratdir

Diniy nazariyalar. Ularga S. Gauptning sof intel- lektual (aqliy) nazariyasi va V. Ivanov nazariyasi ki- radi. Ikkala tadhiqotchi Aristotelning poklanish to‘g‘- risidagi ta’limotini din bilan, greklarning miste- riyalari bilan bog‘laydilar va «katarsis» termini tragediyaga alohador Dionisyaing shaxsiga sig‘inishdan kelib chiqqan, deb hisoblaydilar.
Bu yerda sanab o‘tilgan nazariyalardan eng ko‘p tar- qalgani Bernays nazariyasidir. A. A. Grushka bu naza- riyani «ko‘proq tabiiy, sodda, tajriba orhali tekshi- rish mumkin bo‘lgan va shu bilan birga, hujjatlar or- hali isbotlangan, binobarin hamma nuhtai nazarlar jihatidan haqihatga ko‘proh yahin» deb ataydi. Lekin bu nazariya yaxshi asoslangan va hahihatga yaqin bo‘lib ko‘rinishiga haramasdan, ayniqsa Aristotel «Poeti- ka»ning 6- bobi boshida ko‘zda tutgan «katarsis» masa- lasini hal etolmaydi. Aristotel tragediyaga bergan ta’rifida, «poklanish» to‘g‘risidagi so‘zlarda tragediya hanaqa bo‘lishi lozimligi hahida o‘z shaxsiy nuhtai


¹ Sm. A. A. Grushka. Maksim Gorkiy kak tolkovatel Aristo- telya, «Izvestiya AN SSSR», 1930, str. 123.


96


u/uj.shuoi/.oot ki1ixopaz1




nazarini keltirmaydi»¹, balki mavjud tragediya qan- day ekanligi xususida gapiradi xolos. «Katarsis» ter- minini «kufasis» tsrmini bilan almashtirishning o‘zi ham Bernays nazariyasini tuturuqsiz qilib qo‘yadi.
«Tragik poklanish»ning asosiy talqinlari bilan bir qatorda «katarsis» so‘zini tushuntirishga, Aristo- tsl «Poetika»sining shu bilan bog‘liq masalalarini hal etishga son-sanoqsiz urinishlar bo‘lgan. Shunga qa- ramay, bu tushuntirishlar ko‘p hollarda Aristotel so‘z- larining mazmuni va tekstini o‘zboshimchaLik bilan izohlashga asoslangan. Bundan tashqari, sharhlovchilar- da Aristotel ta’limotini yo «umuminsoniylik»ka, yo hozirgi zamon sharoitiga, u yoki bu sharhlovchiga mos- lashga urinish seziladi. Bunga monand urinishlar shar- higa chek qo‘yib, faqat Gyotening «katarsis» masalasiga oid, shubx.asiz, qiziqarli bir izohiga to‘xtalmoqchimnz. Bu masala uning 1827 yilda yozilgan «Aristotel «Poe- tika»siga oid izohlari»da to‘laroq tekshirilgan. Gyote noaniqliklardan qochib, «Poetika»ning 6-bobi boshla- nishining haqiqatan x.am g‘oyat erkin tarjimasini tak- lif etadi. Gyote so‘zlari S. V. Gere tomonidan rus ti- liga qilingan aniq tarjimada shunday jaranglaydi: «Tragediya muayyan uzunlikka ega bo‘lgan va yoqimli us- lub bilan, shu bilan birga, bir shaxs tomonidan bayon qilnsh shaklida emas, balki qar biri o‘z rolini o‘ynay- digan bir qancha shaxslar tomonidan ijro etilgan mu- qim va tugal harakatni aks ettirishdir: u o‘z ta’siri- ni faqat qo‘rqinch va achinishning uzoq almashinu- vi, bu ehtiroslarning totuvlashuvi davomida tugal- laydi».
«Shunday tarjima yordamida,— deydi Gyote,— men bu o‘rindagi noaniqlikka barham berishni umid qilaman


¹ Aristotel bunday hollarda «dey» (loeim, tegishli) yoki boshqa teng ma’noni anglatuvchi ifodalarga o‘tadi. 1447 a 9, 1452 b 29, 32 va boshqa sahifalarni qiyoslang.


7-212 97


uuuj.21uoi2.sot ki^ixopav!




va unga quyidagi fikrnigina qo‘shaman. Doimo aniq so‘z- lagan, ayniqsa tragediyaning tuzilishi to‘g‘risida max- sus izoh berayotgan o‘rinda Aristotel qanday qilib tragediyaning tomoshabinga shu qadar yiroqdan ta’sir ko‘rsatishini nazarda tutishi mumkin? Bo‘lmagan gap! U bu yerda butunlay ravshan va to‘g‘ri so‘zlaydi: tragediya qo‘rquv va achinishni qo‘zg‘atuvchi vositalarni sarflab bo‘lgach, bu ehtiroslarning uyg‘un holda totuvlashuvi bi- lan o‘z ishini tugallashi lozim. U «katarsis» deganda dramatik yasan’atning har qanday ko‘rinishidan, aslida poetik asarlarning baridan ham talab qilinadigan xuddi shunday taskin beruvchi tugallikni tushuna- di»¹.
Gyote Aristotelning «katarsis» termini mohiyatiga kirishga harakat qildi, shunga qaramay, har holda, uning sharhi haddan tashqari erkin aytilgan, chunki Gyote «Aristotel... doimo aniq so‘zlaydi» degan oqilona mulohazasiga qaramay, «katarsis» so‘zi ma’nosini «Poetika» muallifining falsafiy nazariyalaridan ajralgan holda izohlaydi.
«Qatarsis» yoki «poklanish» terminining ma’nosi Aristotelning san’atning teran ijtimoiy ahamiyati haqidagi qarashlari bilan, o‘z ideal davlatida hatto birgina Gomerdan boshqa shoirlarga joy topmagan Pla- tonning fikrlaridan tubdan ajralib turuvchi qarash- lari bilan uzviy tarzda bog‘langan. Shoirlarga va eng avvalo grajdanlarning ijtimoiy hayotida shu qadar ulkan o‘rin tutgan badiiy asarlar — tragediyalarning avtorlariga Aristotel qanday talablar qo‘yganini tu- shunganimizdagina «katarsis» terminining mohiyatini sharhlash mumkin. Aristotelning fahat ayrim jumlala- ri va so‘zlaridan emas, balki uning poeziya sai’ati to‘g‘- risidagi butun ta’limotidan ko‘rinib turganidek, shoir


1 I. V. Gyote. Sobranie sochineniy v trinadsati tomax, M., Gos- politizdat, t. X„ 1937, str. 686.


98


\lllll/.21uoi2.sot ki1ixopa81




voqelikni hujjatlar orqali aks ettirmasligi, aksin- cha alohida hodisalarni tahlil etish yo‘li bilan ular- ni umumlashtirishi va ularning mohiyatini ochishi lo- zim.
Aristotel dunyoqarashini yaxlitligicha e’tiborga olganimizdagina «tragik poklanish» mohiyatini oydin- lashtirish imkoniyatiga ega bo‘la olamiz. Agar qanday- dir hodisa achinish («Eleos»)¹ yo qo‘rquv («fobos») qo‘z- g‘atolsa, bu hodisaning mohiyatini idrok etish asosida shu hislar yoki affektlar (patemat)dan, ularning bosh- langich ongsiz, patologik (gayrptabiiy, normal holatdan chiqish) holatidan poklanish («katarsis») mumkin. Id- rok etilgan hodisa insonni hayot honunlari ustida jid- diy o‘ylashga majbur etib, unga voqelik hodisalarining teran ildizlarini ochib berishi kerak. Shuning uchun Aris- totel tragediyaning vazifasi voqealarning asoslarinn ochishda, deb biladi. Esxil oqilona ta’kidlaganidek, ja- fo chekkandagina hodisalarning mohiyatini bilish mum- kin^{* 2}. Pushkinning «Men fikrlash va jafo chekish uchun yashamoq istayman» degan so‘zlari ham shunga mos keladi. Lekin bu jafo chekish ongni ogriq, qo‘rquv va boshqa shun- ga o‘xshash holatlar orqali qiynamasligi, balki odam- larning fikr-tuyg‘ularini musaffolashtirishi kerak. Haqiqiy shoir ana shunday insonlar uchun ijod qiladi.
Shunisi qiziqarliki, Mark Avrsliy (milodning II asri) klassik grek tragediyasi haqida fikr yuritganda, uni tushunishda Aristotelga g‘oyat yaqin keladi. U «Uzim- ga oid» (P, b) asarida yozadi: «Dastlab tragediyalar tomoshabinlarga tabiatdagi ma’lum hodisalarning mu-


ch Aristotel «Ritorika» (P, 8) da achinishni shunday ta’rif- laydi: «Achinish qandaydir mavjudotning boshiga tushgan uzil-ke- sil va falokatli baxtsizlik tufayli bizda qo‘zg‘agan, shuningday baxtsizlik bizning boshimizga ham, yaqinlarimizdan birinnng bo- shiga ham tushishi mumkinligi tasavnur etilgan kayg‘uli hisdir». (II. Platonova ifodasi.)


2 «Agamemnon», str. 176 sl.


7* . * 99


vdlll/.21uoi2.sot kiShxopaz!




ayyan tarzda sodir bo‘lishini va sahnada ularning ko‘ng- lini ochadigan narsa katta sahnada — hayotda qiyna- masligi kerakligini eslatishi lozim. Chunki tomosha- binlar muayyan hodisalar xuddi shu tarzda yuz berishi kerakligppi o‘z ko‘zlari bilai ko‘rib ishonadilar. Shu- ning uchun ular ana shunday hodisalarga, shuningdek «Ey, Qiferon!» deb xitob qiluvchilarga bardosh, mato- nat bilan qaraydilar». (Sofoklning «Shoh Edip» tra- gediyasidagi Edipiing xitobi ko‘zda tutilyapti. 1391 satr).
Shunday qnlib, Aristotelning sai’atga oid qarash- lari poezpyanipg ma’rifiy ahamiyatini inkor etuvchi Platonning «poeziya kishi ruhini zaiflashtiradi», de- gai qarashlariga qarama-qarshidir. Aristotel poeziya- ning ma’rifiy ahamiyatini ham ishonarli isbot etadi. Uning uqtirishicha, poeziya inson tuyg‘ulari va gunohla- rini poklaydi, ya’ni insonning ruhiy holatiga huzur- baxsh ta’sir qiladp va teran ijtimoiy ahamiyat kasb etadi.


100


\lmm/.21uoi2.sot ki1ixopas1




L. F. Losev


«POETIKA» RISOLASI HAQIDA
^Olamshumul ahamiyatga ega bo‘lgan ushbu traktat— risola turli davrlarda barcha tillarga tarjima qi- lingan, sharhlar yozilgan, olimlar undan benihoya ko‘p foydalanishgan. Shunga qaramay, bu asar estetikaga juda kam aloqador bo‘lib, u ko‘proq adabiyotshunoslik- ka, xususan tragediya va eposga bag‘ishlangan. Biroq qar qanday san’atshunoslik kabi, adabiyotshunoslik ham fa- qat maxsus o‘rinlardagina bevosita estetikaga muro- jaat qiladi. San’atshunoslikka oid risolalarning ko‘pchiligi esa estetika bilan nisbatan kam bog‘langan bo‘lib, ularda estetikadan shunchaki tasodifiy ravishda foydalaniladi xolos. Aristotelning «Poetika»si ha- qida ham xuddi shuni aytish mumkin. Yuqorida biz «Poe- tika»dan Aristotelning umum estetik qarashlarini tahlil qilish maqsadida ko‘p marta foydalandik va uning bu asarda ifodalangan sof adabiy qarashlarini iloji boricha chetlab o‘tdik¹. Aristotel adabiy qarash- larining ko‘pchiligi juda qiziqarli va ayniqsa, ada- biyotshunoslar uchun g‘oyat qimmatlidir.^
Estetikaga kelganimizda esa, Aristotel risolasi- da juda ko‘p chalkashliklar, qiyomiga yetmagan va ochiq ko‘rinib turgan ziddiyatli fikrlar mavjud. Aristotel


1 Bu mahola atoqli faylasuf A. F. Losevning to‘rt tomli «An- tik estetika tarixi» asarining «Arnstotel va keyingi klassika» deb ataluvchi 4- tomiga kirgan. M. M.


101


\lllll/.21uoig.sot ki^ixopaz!




«Poetika»sidagi bu kamchiliklarni yetarli jur’atga ega bo‘lgan har bir filolog osonlik bilan bartaraf eta olady. Shuning uchun ham «Poetika»ning sharhlov- chilari ko‘pincha xiyla qat’iy va erkin fikr yuri- tishadi.
Aristotel «Poetika»sining sharhovchilaridan biri, «agar qo‘limdan kelsa o‘z tanqidiy asarimda g‘oyat huzur bnlan bu traktatning hozirgi tekstini butunlay bosh- qatdan muntazam ravishda ko‘rib chiqaman, holbuki bosh- qa sharqlovchilar risolaning ayrim jumlalari yoki ay- rim qismlari soqasidagina tasodifiy muntazamlikka erishgan xolos», deydi¹.
Aristotelning boshqa bir sharqlovchisi to‘g‘ridan-to‘g‘- ri, «Poetika»ning mavjud bo‘lgan juda ko‘p sharqlari- ning xammasini batamom unutib yuborib, boshqa sharq yozish kerak, men bir vaqtlar yozilgan va qozirgacha foy- dalanib kelingan yuzlab va minglab sharhlarga o‘xsha- maydigan o‘z sharhlarimni yozmoqchiman», deydi. (X. Qol- ler. Qadimgi mimesis.)
Biz esa bunday avantyuraga berilmoqchi va «Poeti- ka»ning yana bir sharhini yozmoqchi emasmiz. Faqat bir sohadagina an’anaga amal qilmoqchimiz. Chunonchi biz «Poetika»ni yaxlit holda tahlil qilib, bu risolada ifodalangan barcha chalkashliklarga qaramay, asarning kompozitsiyasini topishga urinib ko‘rmoqchimiz. Shunda- gina o‘quvchi traktat-risola haqida yaxlit tasavvur ho- sil qiladi. Qitobning barcha ayrim qismlarini sharh- lash esa, bizning ishimiz emas^{1 2}.


¹ Elza. Poetika Aristotelya. Parij. VII—X.


² Shunga qaramay, A. F. Losev o‘zining to‘rt tomli monumental asarida «Poetika»ning har bir qismini g‘oyat izchil tahlil qiladi. Yuqoridagi fikr esa olimning kamtarligidan kelib chiqqan bo‘lsa kerak. M. M.


102


uuuj.21uoi2.sot ki^ixopaz!




:• ■ ARYSTOTELNING MIMESIS NAZARIYaSI, UNING MOHIYaTI VA YaNGILIGI HAQIDA
Aristotelning «mimesis» tushunchasi va butun este- tikasi mohiyatan yangi ekanligini aniqlashga harakat qilamiz. Bu asar haqida necha asrlardan beri hukm su- rib kelayotgan eski aqidalarga amal qilmay, Aristo- tel konsepsiyasining ob’ektiv mazmunini tushunishga intilib ko‘rsak, uning moqiyatan yangi ekanligiga ishonch hosil qilamiz.

1. 
   Aristotel fikricha aks ettirish predmeti bo‘l- gan voqe’lik biz odatda ishlatadigan ma’nodagi tu- shunchalarga to‘g‘ri kelmaydi, u neytral mazmunga ega. Voqe’lik badiiy asar obrazining asosi, ya’ni ilk ob- razidir. Badiiy asar esa, u yoki bu ilk obrazni jo‘ngina, to‘ppa-to‘g‘ri aks ettirishni maqsad qilib qo‘ymaydi. Badiiy asar bizni hamisha badiiy obrazni uning asosi bilan taqqoslashga majbur etishi kerak. Demak, bu yer- da gap o‘z-o‘zicha ayrim olingan obrazda qam, aloqida olingan obraz asosida qam emas. Badiiy kechinmalar- ning mohiyati shundaki, biz hamisha badiiy obrazni uning asosn bilan taqqoslaymiz. Badiiy kechinma badiiy asarning mazmunidan ham, shaklidan ham kelib chiqmay- di, balki uning mustaqil va doimiy pulslanuvchi struk- turasi — jonli vujudidan kelib chiqadi.
   

Mayli, tasvirlangan narsa salbiy, tuban, xatto jirkanch bo‘lsin. Bularning hammasi narsalarga xosdir, badiiy asarning mohiyati esa, narsalarni aks ettirish- dangina iborat emas. Badiiy asarning mohiyati va badi- iy kechinmaning mohiyati, takror aytamizki, xuddi o‘sha tasvir predmetini uning badiiy obrazi bilan doimiy taqqoslashdan iboratdir. Shu.ching uchun agar suratda an- cha yorqin tasvirlangan bo‘lsa, hatto murdalar tasviri Ham badiiy zavq baxsh eta oladi. Albatta, murdalar- ning o‘zi emas, balki ularning badiiy tasviri kishiga zavq beradi.


103


uuuj.21uoi2.sot ki^ixopaz!




Bundan tashdari ana shu predmetlar san’atda yakka va yorqin tasvirlanganiga qaramay, u yoki bu umumiyat- ning amal qilish natijasi sifatida biz uchun muhim- dir. Xuddi ana o‘sha umumiyatlar barcha yakka narsalarni namoyon etish va shakllanish qonunlarini yaratadilar.
Va nihoyat badiiy asar yordamida vujudga keladigan obraz va ilk obrazni doimo taqqoslash odamda butun- lay o‘ziga xos zavq tuyg‘usini uyg‘otadiki, bunday tuyg‘u- ning mantiqiy fikr-mulohaza bilan ham, axloqiy o‘git- nasihat bilan ham, tabiatga aynan o‘xshashlik bilan ham hech qanday umumiyligi yo‘q. Chunki, bunday spesi- fik badiiy tasvirda juda osonlik bilan mantiq qoi- dalari va axloq qonunlari buzilishi mumkin, tasvirda shuningdek, tabiat nuqtai nazardan mumkin bo‘lmagan, g‘ayritabiiy va hatto axmoqona hisoblangan narsa, ho- disalar ham o‘rnini topishi mumkin.

2. 
   Chamamda hozir biz Aristotelning butunlay yangi, albatta, uning san’at nazariyasi bilan bog‘langan tas- vir konsepsiyasini ta’riflashga imkon beruvchi so‘zni ayta olamiz. Aristotel bu yerda ayni san’atning avto- nomligi, uning tub qonunlarining avtonomligi, este- tik va badiiy kechinmalarining avtonomligi hamda ma- na shu barcha badiiyat sohasining mantiqdan ham, etnka- dan ham, tabiiyot fanlaridan ham erkinligi haqidagi fikrlarni, faqat shuni ilgari surmoqchi deb o‘ylaymiz. Aristotel ta’limotidagi mchmesis san’atning mohiya- tini anglatibgina qolmay, balki uning shunday mohiya- tini tashkil etadiki, xuddi shu narsa san’atni inson ijo?iy faoliyatining butunlay avtonom-mustaqil so- hasiga aylantiradi. Xuddi shuning o‘zi Aristotelning mim sis ta’limoti yangi va o‘ziga xos ekanligini bil- dira li.
   
3. 
   Ammo, shunisi ham borki, bu yerda qizishib ketib, san’atning avtonomligi va asosiy qoidalari haqidagi ta’limot bilan birga san’atning qandaydir mukammal, oliy voqe’lik ekanligi to‘g‘risidagi ta’limotni ham
   

104


\lllll/.21uoi2.sot ki^ixopaz!




Aristotelga nisbat berish kerak emas. Aksincha, Aristotel fikricha, absolyut-oliy voqe’lik mutloq san’atdan iborat emas va sira upiig spesifik qonun- qoidalaridan tashkil topmaydi. Aristotel fikricha, oliy voqeFlik san’at ham, tabiat ham, axloq ham, hatto insonning sof hayot haqidagi mantiqiy mulohazalaridan iborat nazariy aql-idroki ham emas. Aristotel fik- richa, haqiqiy va oliy voqe’lik mana shu bir yoqlama faoliyatlarning barchasining qo‘shilishidan iboratdir. Bunday faoliyatlarning qo‘shilishi insonda mukammal emas. Bu sifatlar eng so‘nggi chegara va muka^mmal dara- jada faqat kosmik-samoviy aqldagina mavjud. Sub’ek- tiv korrelyatli, oliy tafakkur va ijod sohibi bo‘lgan samoviy aql esa, xudodir. Shu ma’noda san’at asari va badiiy ijodning barcha sohalari oliy haqiqiy voqe’- likka qaram bo‘lgan bir yoqlama faoliyatdan iborat. Aristotel shu o‘rinda Platon bilan, antik davrning barcha olimlari bilan o‘xshashdir. Ammo badiiy ijod voqe’likka bir yoqlama munosabatda bo‘lishiga qaramay, o‘zigagina xos va butunlay spesifik mohiyatiga ham ega. Bu mohiyat mantiqqa ham, axloqqa ham, ijtimoiy hayot- ga ham, tabiat qonunlariga yoki hayotning tabiiy-iqlim qonuniyatlariga ham bo‘ysunmaydi.
Aristotel zotan badiiy ijod va ontologiya¹ soha- larini bir-biridan ajratmasa ham, har holda u badiiy ijod spesifikasini, ayniqsa, san’atning mohiyatan avtonomligi — mustaqilligini va badiiy tasvir soha- sining boshqa hech narsaga bog‘liq bo‘lmagan mohiyatini boshqalardan ko‘ra yorqinroq ta’riflay oldi. Agar Aristotelning taqlid spesifikasi haqidagi ta’limo- tini uning va umuman qadimiyatning ontologiyasidan majburan ajratadigan bo‘lsak, Aristotel estetikasi- ni. maxchilarning, umuman yangi va eng yangi davr sub’ek- tivlarining estetikasiga o‘xshatib qo‘yishimiz hech gap


1 Ontologiya — oliy vujudlar haqidagi fan.
105


u\mm/.21uoi2.sot IShixopaz}




emas. Ammo, ularning ikkalasini bir-biridan ajratish mumkin emas, chunki Aristotelda ajralish uchun hech qan- day asos yo‘q. Lekii, shunda ham san’at va badiiy aks ettirish kinsepsiyasi biz uchun sof qadimiy ruxni ifo- dalaydi, chunki Aristotelda ob’ektiv voqe’lik birin- chi o‘rinda, taqlidning sub’ektiv shakllari esa, shubqa- siz ikkinchi o‘rinda turadi va oliy voqe’likni to‘la qamrab olishga faqat ma’lum darajada yaqinlashadi. Bizning nazarimizda «tahlid» terminining o‘zi ham tasodifiy emas, u ijodiy sub’ektning ob’ektga bog‘- liqligini ifodalaydi. Bu termin inson shaxsi — sub’- yektining uni qurshab olgan ob’ektiv voqelikka nisba- tan ma’lum darajada passivligini ko‘rsatadi. Ammo, bu sub’ektiv passivlikni ma’nosiz narsaga, aks etti- rish nazariyasini naturalizmta aylantirish kerak emas. Biz shuni isbotlashni istar edikki, Aristotel san’at konsepsiyasining ham, badiiy aks ettirish konsepsiyasi- ning ham o‘ziga xos avtonomligi, o‘ziga xos mustaqilligi va o‘ziga xos sub’ektiv ruxi — pafosi bor. Xuddi shu holatdan kelib chiqqanimizdagina, umum qadimiyatga xos shaxs falsafasining takomillashmagan elementlarini, ya’ni inson shaxsi haqidagi qadimiy tasavvurlarning passivligini nazarga olganimizdagina mimesisni Aristotel kashf etgan chinakam badiiy metod deb ayta- olamiz.
Aristotel hatto shu yerda ham, pulslanuvchi struk- tura — jonli vujudda shakllanishdan iborat aks etti- rish ta’limotida ham Platonning ta’siridan qutulma- gan. Chunki, Platon aks ettirish deganda ho‘kizlarning bo‘kirishiga, otlarning kishnashiga va boshqa tabiiy to- vushlarga oddiy, jo‘n o‘xshatishni tushunmaydi. U aks ettirish deganda, shuningdek, erkin tasavvur jilola- rini qam nazarda tutadi¹. Bu yerda hamma farq shunda-


1 Qarang: A. F. Losev. Antik estetika tarixi, III tom, 48- bet. (rus tilida).
106


7«,"Ya.21uoig.sot kiShxopaya




■ ki, Platon erkin ijodiy tasavvur jilolarini jiddiy ish deb bilmaydi, ularni har qanaqasiga qoralaydi. Platonning fikricha, bu yerda o‘xshatuvchi o‘zi o‘xshatayot- gan narsa haqida hech narsa bilmaydi. Aristotel esa erkin tasavvur jilolarini badiiy aks ettirishning o‘ziga xos xususiyati deb biladi va o‘zining juda ko‘p na- zariy-badiiy tahlillarida badiiy aks ettirish haqida zavq-shavq bilan gapiradi.
MIMESIS
Aristotel san’at nazariyasiga oid avvalgi tad- qiqotlarida yetarli darajada nazariy kategoriyalardan foydalanadi. Bu kategoriyalar san’at strukturasi tar- kibidan ko‘ra ko‘proq san’at mohiyatini aniqlashga xiz- mat qiladi. Chunonchi, Aristotel dadil ilgari surgan san’atning mustaqil mavjud soha ekanligi haqidagi tezis aslida abstrakt nazariyaligicha qolgan. Bu naza- riya badiiy ijodning real metodi bilan va badiiy zavq xarakteri bilan sira bog‘lanmagan. Shu ma’noda, Aris- totelning abstrakt nazariyalarini rivojlantirish uchun uning mimesis ta’limoti juda katta ahamiyatiga ega. Bu so‘z odatda «podrajanie» — «taqlid» deb juda chal- kash tarjima qilinadi. Platondan farqli o‘laroq, Aristotel bu yerda ancha aniq-ravshan ifodalangan kon- sepsiyani ilgari suradi. Biroq, mimesis termini Aris- totelda juda ko‘p ma’nolarda keladi va ularning ham- masn ham san’at nazariyasiga aloqador emas.
1. Terminologik mulohazalar. «Podrajanie» — «taqlid» eng ko‘p uchraydigan va an’anaviy tarjima bo‘lib qolgan. Hatto Aristotelga xos badiiy jarayonni u qadar realistik va fotografik ruhda talqin etmay- digan tadqiqotchilarning ko‘pchiligi ham «taqlid» deb tarjima qiladilar.

1. 
   Bizning rus tarjimonimiz V. Appelrot xuddi
   

107


uuuj.shuoi/.oot ki^ixopav!




Gasfeld — Dyufurning fransuzcha tarjimaspdagi ka- bi hamma joyda sira ikkilanmay, mexanik ravishda «podrajanie» — «taqlid» deb olavergan. Ba’zi birov- lar odob doirasida an’ana kishanlaridan qutulishga urinib ko‘rishdi, ammo unchaliq uzoqqa borishmadi: (Suzemil, Gompers), «podrajatelnoe vossozdanie» (Zaxarov), (I. Falen). N. I. Novosadskiy ham «taqlid» deb tarjima qiladi, biroq bunday izoh beradi: «Bu faqat taqlidgina emas, balki voqelikni ijodiy qayta gavdalantirishdir»¹. Biz bu murakkab va sirli termin- ning ko‘r-ko‘rona tarjimasini bermaymiz, balki uning tmohpyatini tushunishga harakag qilamiz.

2. 
   Avvalo aytish kerakki, grek tilida, Aristotel- ning o‘zida ham bu termin darvoqe, haqiqatan odatiy ma’noda ham va tushuniksiz mavhum ma’noda ham kela-. di. (Masalan, 11, 10, 1271 v 22 («Likurg, aytishlaricha, Krit davlat tuzumiga taqlid qilar edi», yoki 2, 1422 a 30: «Farzandlar otalarga ergashmog‘i lozim».) Turgan gap, taqlid so‘zini bunday tushunishning o‘zi kifoya emas. Ma’lumki, ko‘pgina so‘zlar (masalan, «qalb», «ong», «ta- •savvur», «obraz», «tajriba» va hokazolar) odatdagi jonli so‘zlashuvda boshqa ma’noni, falsafada — boshqa ma’noni anglatadi. Bu yerda ham biz Aristotel ishlat- gan terminning chinakam falsafiy ma’nosini izlashi- miz kerak. Lekin, mazkur termpnni yuqorpdagiday jo‘n tushunish nima uchun noto‘g‘ri ekanliginp aniqlab oli- shpmnz zarur.
   

2. A k s ettirish predmeti. Odatdagi so‘zla- shuvimizda bu haqda gapirganimizda aks ettirish jara- yonpning o‘zi predmetga borib taqaladi. Aristotelnipg fikricha, san’at nimani aks ettiradi, degan savol tu- tiladi. San’at bizni o‘rab turgan «real» olamni aks ettiradi, degan javob tabiiydir. Aristotelni san’at-


¹ Aristotel. Poetika. L., 1927, str. 81.
108


\lllll/.21uoi2.sot ki^ixopaz!




dagi realizm, naturalizm va boshqa yo‘nalishlarni tas- diqlashga jalb etish uchun ko‘p marta shunday javob bs- rishgan ham. Aristotel nuqtai nazari uchun bunday tu- shunish to‘g‘ri kelarmikin? Aristotel ijodini bilgan va o‘z ijodini Aristotel ijodi deb bilmagan har qan- day odam bunday tushunishning noto‘g‘ri ekanligini ayta oladi.
a) Avvalo, «Poetika»ning 9- bobidagi bir o‘riini, shuningdek, bizning tadqiqotimizdagi Aristotelning «ehtimollik va zaruriyat taqozosi bilan sodir bo‘lish» haqidagi ta’limoti taxlil egilgan o‘rinni eslashimiz kerak bo‘ladi. Aristotel badiiy asar predmetini mav- jud bo‘lish jihatidan betaraf, na «bor», na «yo‘q» deyish mumkin bo‘lmagan narsa sifatida aniq-ravshan ta’rif- laydi. Aristotelning bayonchilari uning fikricha, san’at «mavjud borliqni», «bizni o‘rab turgan muqitni», «re- al hayotni», «faktik voqe’likni» aks ettiradi, deb shun- ga o‘xshash ta’riflarni har qancha qalashtirib tashlash- masin, Aristotelning bir salmoqli konsepsiyasi tu- fayli hammasi chippakka chiqadi. Bu betaraf mavjud bo‘lgan soha konsepsiyasidir. Agar bor diqqatni aks et- tirish predmetiga qaratadigan bo‘lsak, Aristotelda bu narsa betaraf mavjud bo‘lgan sohadir. Aristotelning fikricha, san’at xuddi shu sohani, hozirgi yoki ilgari bo‘lpb o‘tgan narsalarni emas, balki bo‘lishch mumkin bo‘lgan yoki zaruriyat taqozo eggan narsalarni aks etti- radi. Bundan tashqari, biz yuqorida ko‘rib chiqqan ma- tsriallardan ko‘rinib turibdiki, betaraf mavjud bo‘l- gan sohani Aristotel har holda sof va nazariy aql so- hasiga kiritadi. Bunda Aristotel sof va nazariy aqlni tashkil etuvchi mohiyatlarni, ya’ni barcha yakka narsalarga keskin qarama-qarshi turgan umumiyliklarni ko‘zda tuta- di. Aniqroq aytganimizda, san’atning ham o‘z yakka narsa- si bo‘ladi, ana shu yakka narsada rivojlanuvchi umumiy- lik aks etadi. Ammo, bu narsa sira oddiy, hissiy idrok- ning yakka ko‘rinishi emas, balki qandaydir umumiyat va


109


uuuj.21uoi2.sot ki1ixopaz1




jins imkoniyatining hissiy jihatdan yuzaga chiqishi xo- los.
Xuddi o‘sha «Poetika»ning 17- bobida Aristotel shoirni «ijod vaqtida tasvirlangan narsaning umumiy moqiyatini o‘zi ravshan tushunadigan odam» qilib ko‘rsa- tadi. Appelrot tarjimasining xuddi shu joyi juda rangsiz chiqqan. «Umumiy jiqatlarini tasavvur qila- di» deydi u. Mana shu Gompers tarjimasida yaxshiroq chiqqan: ya’ni «shoir moqiyatning asl mag‘zini ravshan- lashtirib olishi kerak». Bu yerda qam umumiy xolat ta’kidlab ko‘rsatiladi. Boshqalar umumiylnk qolatini ta’kidlasalar qam, aristotelcha masalaning mag‘zi bo‘lgan mohiyat tushunchasini ko‘zdan qochiradilar. Masa- lan, Aristotelning bu yerda «umum borliqqa» o‘tpshi xa- qida ochiq-oydin gapirgan Nich shunday qiladi. Bu ter- minni shoir o‘zi tasvirlagan voqeani yaxlit tasavvur qilishiga olib borib taqash badtar yomon bo‘lar edi. Chu- nonchi, Zaxarov shu fikrni ta’kidlaydi. «Shoir eng avvalo asarning (ya’ni syujetning) umumiy rejasini o‘ylab olishi kerak», deydi u. Holbuki, 17- bobda pe- yeani konkret yaratish qaqida gap boradi. Bundan tashqa- ri, Aristotelning fikricha, qech qanday san’at qanday- dir yakka narsani aks ettirmaydi. Bu, Aristotelning eng prinsipial e’tiqodidir.
...v) «Poetika»dagi aks ettirish tushunchasiga oid barcha narsalarni bir yerga jamlasak, quyidagi xulosa- ga kelishimiz mumkin:
Aks ettirish: 1) inson ijodi, 2) inson tabiatan shun- day ijodga moyil, 3) inson shu ijod bilan boshqa jo- nivorlardan farqlanadi, 4) inson dastlabki bilim- larini aks ettirishdan oladi, 5) aks ettirish insonga zavq beradi, 6) inson aks ettirilgan narsa — tasvirni 7) xayolan va yaxlit, 8) umumiylikda, 9) betaraf mav- jud bo‘lgan, 10) u yoki bu hayotiy asos 11) nuqtai naza- ridan 12) mushoqada etganida zavq oladi.


110


uuuj.21uoi2.sot ki^ixopaz!




Aslida shu ta’rif ostiga Platon ham imzo qo‘ygak bo‘lur edi. Biroq, Aristotel o‘zining shak-shubhasiz platonizmiga qaramay, u Platonning asosiy qoidala- ridan uzoqdir. Obrazlarning asosi masalasida ham ularning qarashlari o‘rtasida farq bor. Ana shu obraz- larning asosi qanday degan masala muhim ahamiyatga ega. Aristotel aytishicha, pifagorchilar borliq raham- larni aks ettiradi, deyishadi. Platon esa «faqat so‘z- ni almashtirib» (1. 6, 988 a 11), borliq raqamlarda qat- nashadi deydi. Aristotel bilan Platon o‘rtasidagi farq xuddi mimesis yoki meteksis sohasida emas (bu yerda Aristotel — odatdagi Platonchi), balki mimesis predmeti sohasida, eydoslar yoki shakllar sohasidadir. Biroh Aristotel aytgan badiiy eydoslar faqat bo‘li- shi mumkin bo‘lgan, ya’ni betaraf mavjud eydoslardir. Albatta bu badiiy tasvir hayotda ishtirok etmaydi, de- gan so‘z emas. Ular o‘z-o‘zicha, hayotdan to‘la ajralgan hol- da olinmaydi, aksincha, ular bo‘lishi mumkin bo‘lgan tasvirlar ekanligidan, garchi mohiyat jihatidan hayot- ning o‘zi bo‘lmasalar ham, hayotda to‘ppa-to‘g‘ri, tabiiy ishtirok etadilar...