Maqsa- dimiz hakim Aristotelning «Fi-s-sinoat ash-she’r («She’r san’ati» «Poetika») asarida aytgan fikr- mulohazalarini isbotlab ko‘rsatishdan va uning ma’no- lariga ishora qilishdan iboratdir

Toshkent, Uz_Da^Lv:_ashrG1962^S^l^aR393⁸bet^M’ ^FIL°^S°^{fIYa DyfTarLarI}’


² Usha asar, 395- bet.


76


™™.21uoi2.sot kiYuxopaz!




bayon etadi. Aristotel so‘zlarining ma’nosi va mohiya- tini uning «Poetika»sida, shuningdek adabiy ijodga murojaat qilgan boshqa asarlarida Gomer va tragik- lar asarlarida qanday bo‘lsa, xuddi shunday yaqqol izoh- laydi, shuningdek so‘z san’atkorlariga Aristotel qo‘y- gan talablar ham bizga badiiy ijodni boshqaruvchi qo- nunlarni tadqiq etishda yordam beradi. Bu qonunlarning yashovchanlik doirasi esa faqat qadimgi dunyo bilan chek- lanmaydi, chunki jahon adabiyoti rang-barang bo‘lishiga qaramay ularning mohiyati o‘zgarmasdan qoladi. Zero Aristotel san’atning haqiqiy mazmuni — inson hayoti va jonli borliq hisoblanadi. San’at mazmuni, Cherni- shevskiy ko‘rsatganiday, «san’atkor uchun material va namuna bo‘lib xizmat qilishi lozim» bo‘lgan inson hayo- ti va jonli borliqdir.
Shunday bo‘lsa-da, antik falsafaning xususiyatlari va umuman qadimgilarning dunyoni idrok etishdagi o‘zi- ga xosligini e’tiborga olish kerak, bu Aristotel «Poetika»siga ham taalluqlidir. Bu o‘ziga xoslikni F. Engels juda yaxshi tavsiflagan. «Biz tabiatni yoki insoniyat tarixini, yoxud o‘zimizning ma’naviy faoliya- timizni fikran nazardan kechirganimizda, eng avval aloqa va o‘zaro ta’sirlarning bir-biriga benihoya chir- mashib ketgan manzarasi ko‘z oldimizga keladiki, bu manzarada hech narsa harakatsiz va o‘zgarmasdan qol- maydi, hamma narsa harakat qiladi, o‘zgaradi, paydo bo‘ladi va yo‘qoladi. Shunday qilib avval biz umumiy bir manzarani ko‘ramiz, bunda juz’iy narsalar hozir- cha ozmi-ko‘pmi orqaga chekinib turadi... Dunyo to‘g‘risi- dagi ibtidoiy, sodda, lekin aslida to‘g‘ri bo‘lgan bu qarash qadimgi grek filosofiyasiga xos edi»¹. Aristo- telning san’atga, poeziya xususiyatlari va poetikijod- ning turli janrlariga bo‘lgan xuddi shunday, asosan


¹ F. E n g ye l s, Anti-Dyuring, 1957 yil, Toshkent, O‘zdavnashr, 26- bet.


77


\lllll/.21uoi2.sot ki^ixopaz!




to‘g‘ri, qarashi ham biz uchun juda ulkan ahamiyatga ega- dir.
Aristotel asaridan san’atning uzoq taraqqiyot ta- । rixi davrida paydo bo‘lgan hamma nazariy muammo- larga va ayniqsa hozir muhokama etilayotgan va tekshi- rilayotgan masalalarga to‘liq javob izlash albatta behuda bo‘lur edi. Endilikda faqat tarixiy-adabiy ji- hatdan qiziqish tug‘diruvchi ayrim o‘rinlargina emas, balki poetik ijodning Aristotel yaratgan umumiy manzarasi ham bizni to‘la qoniqtira olmaydi. Antik tafakkurga berilgan xarakteristikani Engels bunday davom ettirgan: «Biroq bu qarash, garchi butun hodisa- lar manzarasining umumiy xarakterini to‘g‘ri payqasa ham, bu manzarani tashkil etgan ayrim tomonlarni izohlash uchun har holda kifoya qilmaydi; biz esa, bu ayrim tomonlarni bilmas ekanmiz, umumiy manzara ham bizga ravshan emasdir»¹. Poetik ijodning qadim- gi mutafakkir gavdalantirgan umumiy tasviridagi ta- rixiy sharoitdan kelib chiqqan noaniqlik uning klas- sik tadqiqoti ahamiyatini bir oz bo‘lsa .ham kamsit- maydi.
Aristotel nazariyasi faqatgina uning shaxsiy kuza- tishlari va badiiy adabiyot asarlarini o‘rganishgagina emas, balki uning zamondoshlari va undan oldin o‘tgan kishilarning adabiyot nazariyasi bo‘yicha olib borgan tekshirishlariga ham asoslangan. Lekin biz Aristotel- ning bu masalaga bag‘ishlangan asarlari asosan uning («Poetika» va «Ritorika»si) ni undan oldin o‘tgan ki- shilar va uning zamondoshlari asarlari bilan muayyan darajadagina qiyoslashimiz mumkin. Chunki u asarlar saqlanib qolmagan. Bu jihatdan Platon asarlari mus- tasnodir. Aristotel o‘z asarlarini yaratishda hamma- dan ko‘ra ko‘proq Platon asarlariga suyangan. Biroq Aristotel san’atga baho berishda Platondan mutlaqo


¹ Usha joyda.
78
\lllll/.21uoi2.sot ki^ixopaz!




ajralib turadi; bundan tashqari Platon poeziyaning hech qanday diqqatga molik nazariyasini yaratmadi ham. Boshqa adabiy asarlar, shuningdek, Demokritning «Poe- ziya to‘g‘risida» traktati, Aristotelgacha va uning dav- rida sofistlarning so‘z san’ati haqida yaratgan tadqi- qotlari va boshqa izlanishlar masalasida shuni aytish kerakki, ulardan faqat arzimas parchalargina bizgacha yetib kelgan. Shuningdek, bu asarlarning ayrimlari qa- dimgi mualliflarning tadqiqotlarida faqat eslab o‘tiladi, xolos.
Shunday qilib, Aristotel «Poetika»si biz uchun Gresiyaning klassik davriga mansub bo‘lgan, badiiy so‘z san’ati yoxud poeziya nazariyasi masalalarini tartibli bayon qilishga bag‘ishlangan yagona obida bo‘lib qoladi.
Ammo bu obida qam Aristotel nashr ettirmoqchi bo‘lgan tarzda yetib kelmagan bo‘lsa kerak. Bu, «Poeti- ka»ning tekstiDan qam va boshqa ishonarli ma’lumot- lardan ham ko‘rinib turadi. Masalan, Aristotel o‘z «Siyosat»i (8-kitob, 7-bob, § 4, 1341 v)da shunday yoza- di: «...Biz poklanish so‘zidan nimani anglashimiz haqi- da faqat umumiy ishoralar bilan cheklanamiz, bu ma- salani poetika to‘g‘risidagi asarda xiyla mufassal oydinlashtirishga harakat qilamiz». Bu va’da, bizning- cha va’daligicha qoladi, garchi «Poetika»ning 6-bobi boshlanishida poklanish (katarsis) to‘g‘risida so‘zlan- sa-da, bu masalaga aniqlik kiritilmaydi. Lekin, Aris- totelning poetik san’at to‘g‘risidagi asari nashrga tay- yorlangani uning «Ritorika»si (3-kitob 18-bob, oxi- ri)dagi so‘zlaridan ham ko‘rinib turadi. «Poetikada biz allaqachon hazilning ko‘rinishlari nechtaligi; har kim o‘zi uchun yaroqlisini tanlab olishi mumkinligi, ulardan biri ozod kishi uchun yaroqli ekanligi, boshqasi bunday emasligini aytdik». Vaholanki, «Poetika»ning bizga- cha yetib kelgan tekstida hazil to‘g‘risida gapirilmaydi. Muallif tomonidan'«Poetika»ning boshlanishida bel- gilangan maqsad-vazifa ham bizningcha, bajarilmagan-


79


\m/\ll/.21uoi2.sot ki^ixopaz!




ligicha qolgan. Uning bizga ma’lum bo‘lgan tekstida esa, ko‘proq tragediya va epik poeziya tekshiriladi. Buning sababi shuki, «Poetika»ning oxiri yo‘q, uning bizgacha yetib kelgan tekstida esa tushib qolgan o‘rinlar, yaqqol ma’no buzilgan joylar uchraydi. Nihoyat, bundan tash- qari «Poetika»ning ba’zi qismlaridagi bayonda fikr- lar qiyomiga yetkazib sayqal berilmagan, degan tasavvur qoldiruvchi mantiqiy tarqoqlik diqqatni o‘ziga torta- di. Tabiiyki, muallifga, ayniqsa antik muallifga o‘z fikrini bizning maqsadimizga muvofiq bo‘lgan izchil- lik va silsila bilan ifoda qilish talabini qo‘yishga qaqimiz yo‘q. Biroq, har holda, «Poetika»dagi bayon usuli goqo shu qadar mavhumki, bu narsa Aristotel fikrlarini turli davrlarda o‘zboshimchalik bilan tur- licha shahrlashga olib kelgan va olib kelmoqda. 20—22 va 25- boblar «Poetika» tekstidagi noaniqlikning yor- qin misollari bo‘lib xizmat qila oladi. «Poetika»ning eng yaxshi mutaxassislaridan biri bo‘lgan B. I. Ordins- kiy o‘z vaqtida 25- bobni «qoniqarli izohlash»dan bosh tortgan, bu bob bizga mutloq buzilgan holda yetib kel- ganligini ta’kidlagan edi.
Har holda «Poetika»ning bizgacha yetib kelgan teks- tining hamma o‘rinlarda ham mukammal, tugal emasli- giga qaramay, bu asar Aristotelning adabiyot nazariyasi xususyda mulohaza yuritish uchun asosiy manba bo‘lib qoladi.
Endi bu nazariy qarashlarni sharhlashga kirishish- dan oldin, bizning terminologiyamizda badiiy ijod ha- qidagi fan ma’nosini anglatuvchi poetikani Aristotel qanday tushunganligini aniqlashimiz kerak.
Bu so‘z qadimgi grek tilida, xususan Aristotelda ho- zirgidek ma’noga ega emas. Aristotelda poetika poeziya haqidagi fanni emas, «so‘z san’ati», «badiiy (poetik) ijod» yoki «poeziya san’ati» ma’nolarini anglatadi. Grekcha«poyetike» («poyeo» — yasamoq, ijod qilmoq) ma’nosini ifodalovchi birgina so‘z yo‘q. Bunday ma’no-


80


\lmll/.21uoi2.sot ki^ixopaz!




ga ko‘proq «to‘qimoq» (grekcha — «poet», «poyetes» — to‘- quvchi) so‘zi mos tushadi. Bizda ham ilgari «to‘qimoq» so‘zi «adabiy ijod» ma’nosini anglatar edi, hozir bu so‘z kamsitish ohangida qo‘llaniladi.
Xuddi shuningdek, ta’kidlash kerakki, Aristotel’ tilida san’at (texne) so‘zi juda keng ma’noda, hay- kaltaroshlik, she’riyat, muzika, me’morlik san’atlari qatorida tibbiy, matematik va hokazo san’atlar ma’- nosida ham ishlatiladi. Biz san’at so‘zi bilan shuncha- lik ko‘p ma’nolarni bog‘lashga ko‘nikmaganmiz.
Har holda Aristotel Platon izidan o‘zicha borib, poetikaga nafis san’atlar deb atalgan o‘ziga xoslikni ko‘rsatuvchi favhulodda zarur prinsipni olib kirdi. Bu prinsip—mimesis, tahlid, hayta gavdalantirish- dir. «Epik va tragik poeziya, shuningdek, komediya va difirambik poeziya, avletika a kifaristikaning katta hismi — bu hammasi, umuman aytganda, tasvirlash, o‘x- shatish san’atlaridir» — deya poeziya haqidagi muloha- zalarini boshlaydi. Shu o‘rinda qayd etilgan san’at- lar, shuningdek, keyinroh eslab o‘tilgan haykaltarosh- lik, rassomlik, aktyor o‘yini kabi san’atlardan vrach- lik yoki arxitekturani ajratib ko‘rsatadi. Aristotel- ning fikricha o‘xshashini yaratuvchi san’atlar boshha san’atlar kabi, «haqihiy aql-idrokka xos ijoddir», ularning ijodkorlari o‘zgalarning asarlaridan farq- lanuvchi kashfiyotlarini bunyod qilishda mutloq erkip- dirlar. Bugina emas, original asar yaratish imkoniyati tasvirlovchi san’at uchun haqiqatni bilishning alohida^ o‘ziga xos qonuni bo‘lib qoladi. Agar fan, Aristotel fikricha, umumiy va zaruriy o‘z holicha mavjud bo‘lgan narsalarni qat’iy mantiqiy shakllarda tekshirsa^ san’at «haqiqatan bo‘lib o‘tgan voqea haqida emas, bal- ki yuz berishi mumkin bo‘lgan voqea haqida, binobarin yuz berishi ehtimol yoki zaruriy bo‘lgan voqea» haqida so‘zlaydi. Shunday qilib, o‘xshashini yaratuvchi san’atlar yuz berishi mumkin bo‘lgan voqeani odamlarning sub’ek-


6—212


81


\lllmA21uoi2.sot ki(ixopa81




tiv tasavvurlari yoki voqelikning o‘zidagi ob’ektiv zaruriyat asosida qayta gavdalantirish orqali haqiqat- ga yetishadilar... San’at yuz berishi mumkin bo‘lgan qan- day voqeani tasvir etadi? Aristotel bu savolga yo‘l- yo‘lakay javob beradi (javob uningcha o‘z-o‘zidan ayon bo‘ladi). «...Aks ettiruvchilar faol shaxslarni tasvir- laydilar, shaxslar esa yaxshi yoki yomon bo‘lishlari mum- kin. Negaki, xarakter deyarli har doim shunga bog‘liq, chunki hamma odamlar xarakterlaridagi yaxshilik yoki yomonlik jiqatidan farqlanadilar...» San’at o‘z asar- larida odamlarning ehtimol tutilgan, muayyan axloqiy sifatlarga ega bo‘lgan xarakter va harakatlarini gav- dalantiradi va binobarin ularni yaratgan ijodkorda va uni idrok etuvchi ommada o‘ziga taalluqli muayyan munosabat uyg‘otadi.
Aristotelning san’at predmetiga doir bu tadqiqo- tini nazarga olsak, uning «poeziya ko‘proq umumiy, ta- rix esa yakka narsa to‘g‘risida so‘zlaydi» va shuning uchun «poeziya tarixga qaraganda falsafiyroq va jiddiyroq- • dir», degan mashqur tezisi ham tushunarli bo‘lib qola- di. Chernishevskiy allaqachon rus o‘quvchilariga tushun- tirganidek, bu o‘rinda gap avvalo tarixchilar qaqida bormoqda. Antik tarixchilar o‘z asarlarida ko‘pincha xu- susiy-tarixiy fakt va voqealar qaqida qikoya qilishar- di. Ularning asarlari qozirgi ma’nodagi ilmiy tarix bo‘lmay, ko‘proq solnomalarga o‘xshab ketar edi^{* 1}. Boshqa jiqatdan esa, Aristotel poeziyaga nisbatan qo‘llagan umumiylik fan bo‘lib xizmat qiladigan umumiylik emas. Aristotel bu yerda odamlarning xarakterlari va xulq-atvoridagi umumiy xususiyatlarni, sub’ektiv ta- savvurlar yoki ob’ektiv zaruriyat tufayli inson qayoti-