Markaziy bank

O‘zbekiston Markaziy banki

O ‘zbekiston Markaziy bankining dastlabki nomi O‘zbekiston SSR Davlat banki bo‘lgan va O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun asosida faoliyat ko‘rsatgan.
So‘ngra 1991 yil 30 sentyabrda Konstitusiyaga o‘zgartirishlar kiritilgach, O‘zbekiston SSR Davlat banki O‘zbekiston Respublikasi Davlat banki deb, 1992 yil 2 iyulda esa O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki deb nomlangan.
O‘zbekiston Markaziy bankining huquqiy maqomi, vazifalari, funksiyalari, vakolatlari, tashkil etish va faoliyat ko‘rsatish tamoyillarini belgilovchi hujjatlari bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi (XXV bob, 124-modda), «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida», «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonun va boshqa rasmiy qonun hujjatlaridir.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  Markaziy bankning 14 ta hududiy bosh boshqarmalari, shu jumladan o‘n ikkita hududiy bosh boshqarmalar, Markaziy bankning Toshkent shahri bo‘yicha bosh boshqarmasi va Qoraqalpog‘iston Respublikasi bo‘yicha asosiy territorial boshqarmasi;
  
• 
  10 ta tasarrufdagi tashkilotlar.
  

Markaziy bank va uning funksiyalari
Kredit moliya-tizimining barqarorligini t a ’minlash, uning alohida 
b o ‘g ‘i n la r in in g b irin c h i n a v b a t d a tijo ra t b a n k la r i f a o l iy a tin in g
barqarorligini t a ’minlash m am lakat markaziy b ankning asosiy vazifasi 
hisoblanadi.
M arkaziy bankning yana bir asosiy vazifalaridan kredit organlari 
(tizim i)n ing faoliyatini tartibga solish va u m u m la s h tir is h d a n ibo- 
ratdir.
U zoq yillar m obaynida tijorat banklari va emission b anklarining 
bajaradigan funksiyalari q o ‘shilib ketdi. Bular qatoriga b ank no tlarn i 
e m is s iy a q ilis h n in g m a r k a z l a s h u v i b ir q o ' l d a y o k i b i r n e c h a
banklarning q o ‘lida, ya’ni davlatning maxsus qonuniy dalolatnom alari 
b ila n q o 'l l a b - q u v v a t l a n a d i g a n b a n k l a r q o ' l i d a u s h la b t u r i s h i , 
keyinchalik esa ular orasidan yiriklarini ajratib so‘ng emissiya chiqarish 
huquqini berilishini, yoki a lo h id a m arkaziy emission b a n k la r deb 
n o m la n u v c h i banklarning p a y d o b o 'lis h ja ra y o n la rin i misol qilib 
keltirish mumkin.
Zamonaviy ikki pog'onali b an k tizimi ko‘p sonli tijorat banklari 
va yagona Markaziy bankga asoslangan bank tizimi shu y o ‘l bilan 
vujudga keldi. Odatda Markaziy b a n k — bu davlat banki, masalan, 
Angliya banki, Fransiya banki, Buides bank, Yaponiya banki, Shvetsa- 
riya milliy banki, Finlandiya banki va h.k. yagona b anklardan tashkil 
topadi. Biroq AQ SH Markaziy b a n k 12 hududiy Federal banklardan, 
y a ’ni federal rezerf tizimi ( F R T ) b o sh q a ru v kengash t o m o n i d a n
boshqariladigan b o ‘limlardan iboratdir.
Markaziy bank kapitaliga b o ‘lgan m ulk shakliga k o ‘ra u la r Davlat 
(kapital davlatga tegishli) a k s iy a d o r va aralash kapitalli turlariga 
b o ‘linadi.
B a’zi Markaziy banklar D avlat banklari k o ‘rinishlarida shaklla- 
nadi. Ularga Nemis Federal Banki ( G e rm a n iy a Buides banki). 1957- 
yilda Rexs bankning davomchisi (1975-yilda paydo b o ‘lgan ) sifatida 
shakllandi. Ba’zi Markaziy b an klar — oldin xususiy b a n k m asalan,

Angliya banki (1694), Fransiya banklari (1800) sifatida keyinchalik 

esa milliylashtirilib davlat bankiga aylantirilgan.
Aksioner turidagi Markaziy bank qatoriga AQSH F R T (Federal 
Rezerv tizimi) kiritish m umkin. F R T 1913-yildagi Federal Rezerv 
tizimi asosida paydo bo'lgan aralash turdagi Markaziy banklar jumlasiga 
kapitalida davlat, aksioner va xususiy va kapital ishtirok etgan banklar 
kiradi. Bu guruhlar qatoriga kiaivchi Yaponiya banklar (1882-y.) misol 
qilinib keltirilishi mumkin. Q o n u n b o ‘yicha 1942-yilda 55% ustav 
kapitali davlatga tegishlidir. Deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy 
bank huquqiy m e ’yorlarini tartibga soluvchi, aniqlovchi (belgilovchi) 
qonunlar mavjuddir.
Turli mamlakatlarda Markaziy banklarga turli funksiyalarni belgilab 
berilishi m u m k in . Lekin M arkaziy bank doim o Davlat va bank 
belgilarini o ‘zida mujassamlashtirgan Davlatning tartibga soluvchi 
organi b o l i b qoladi.
M am lakatning Markaziy Banki — shu davlat bank tizimining 
asosiy qismi b o ‘lib hisoblanadi. Markaziy bank — birinchi o ‘rinda 
davlat va iqtisodiyot o'rtasida vositachi bo'lib xizmat qiladi. Ammo 
Markaziy bank o ‘z oldiga foyda olishni rnaqsad qilib qo'ymaydi.
Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o ‘zgarmay 
aniq modifikatsiyalangan ko'rinishga egadir.
Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o'quv darsliklarida Markaziy bank 
funksiyalari turlicha talqin qilinadi.
Masalan V.M. Usoskinning fikriga k o ‘ra Markaziy bank funksiya- 
lariga:
— kredit pullari (banknotlar) emissiyasi;
— b a n k la r u c h u n va b o sh q a kredit tashkilotlari u c h u n turli 
xizmatlarni amalga oshirish;
— huk u m atn ing moliyaviy agenti funksiyasi;
— markazlashgan oltin-valuta zaxiralarini saqlash;
— pul-kredit siyosati tadbirlarini o ‘tkazish kabilar kiradi.
«Pul kredit va banklar» kitobining mualliflari fikricha Markaziy 
bankning asosiy funksiyasi: — «muomalaga kredit pullari- banknotalarni 
chiqarish va pul m uomalasini tartibga solishdan iboratdir».
Sh u nday qilib, Markaziy banklar — «banklar banki»ga aylantirib 
yuborildi, y a ’ni ularning mijozlari bo'lib tijorat banklari hisoblanadi. 
M a rk a z iy b a n k la r o ‘zla rin in g jo riy (depozit) raq a m la rid a tijorat 
banklarining pul mablagMarini aks ettiradi, ularning naqd pullarini 
t o id iris h g a bog'liq operatsiyalarni amalga oshiradi, tijorat banklariga

kreditlar b e ra d ila r. M a rk a z iy b a n k la r k o ‘p h o lla rd a D a v l a tn i n g

bankirlari hisoblanadi.
Shu bilan barcha emission banklaming yana bir asosiy funksiyalariga 
ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari kiradi. U la r
davlatning qimmatli qog‘ozlarini sotish va olish, xorijiy valutalarni 
ham da milliy valuta kurslarini ushlab turish maqsadida sotadi va sotib 
oladi.
Lekin, u m u m a n olganda Markaziy banklar tomonidan bajariladigan 
operatsiyalar quyidagi t o ‘rt guruhga (turga) bo‘linadi:
1. Banknotlarning m onopol emissiyasini amalga oshirish;
2. Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi;
3. Markaziy bank- h ukum at bankiri hisoblanadi;
4. Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank nazoratini 
amalga oshiradi.
Markaziy banklarga davlat vakili sifatida qonuniy tarzda ban k- 
notlarni m onopol ravishda emissiya qilish biriktirilgan, y a ’ni u m u m -
milliy kredit pullarini bosib chiqarish yuklatilgan. T a ’kidlash kerakki, 
sanoati rivojlangan m a m la k a tla r d a b a n k n o ta l a r pul m a s s a s in in g
sezilarsiz qismini tashkil etadi, shuning u ch u n M arkaziy bank n ing 
monopol emissiya funksiyasi birm uncha pasaytirilgan.
Biroq banknotalarni chiqarish funksiyasi mamlakatdagi pul zaxira- 
larini tashkil qiluvchi, ch akana pul m uomalasini naqd b a n k n o ta la r 
bilan ta ’minlash va kredit tizimining likvidliligini t a ’minlash vositasi 
hisoblanadi. Bu funksiyalar naqd pul muomalasi ulushi sezilarli b o ‘lgan 
mamlakatlarda katta ahamiyatga egadir.
Markaziy bank bevosita tadbirkorlar va aholi bilan hech q a n day
faoliyat olib bormaydi. U ning asosiy mijozlari b o ‘lib tijorat banklari 
hisoblanadi.
Tijorat banklari Iqtisodiyot va Markaziy bank orasida (o ‘rtasida) 
vositachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Markaziy banklar banki sifatida 
tijorat banklarining zaxiralarini saqlaydi, jum ladan, majburiy zaxira 
talablari shaklidagi pul mablagMarini saqlaydi, ularning kreditorlari 
sifatida ishtirok etadi, tijorat banklarining Markaziy bankda ochadigan 
hisob varaqlari orqali ( 0 ‘zbekiston Respublikasi- hisob-kassa markazi) 
m amlakat miqyosida naqd pulsiz hisob-kitoblarni am alga oshiradi; 
banklar va boshqa kredit institutlari ustidan nazoratni olib boradi.
Kapitalidagi m ulk shaklidan q a t’i nazar M arkaziy b ank davlat 
bilan uzviy b o g ‘liqdir. H u k u m a t bankiri sifatida- M a rk a z iy b a n k
h u kum at g 'a zn achisi o ‘rnida va kreditori sifatida, vakili (agenti),
12 — O.Yu. Rashidov, va bosh.
177

Moliyaviy maslahatchisi sifatida faoliyat olib boradi(ishtirok etadi). 

Bu o ‘rinda Markaziy bank hukum at tashkilotlari va korxonalarning 
hisob raqamlarini yuritadi, soliqlami va boshqa tushum larni yig‘adi, 
toMovlarni amalga oshiradi.
M arkaziy bank, qoidaga bino an , davlat budjetining kassa ijrosini 
a m a lga oshiradi. D avlatga soliqlar va zay o m lard a n (obligatsiya- 
larda n) tushgan d a ro m a d la r h u k u m at xarajatlarini qoplovchi M a r ­
kaziy bankdagi kazacheylikning foizsiz raqam iga o'tkaziladi (M oliya 
vazirligi).
H ukum atning kreditori sifatida, Markaziy bank davlat zayomlarini 
yangilarini m uom alaga chiqarish, joylashtirish, o ‘zining portfelini 
t o ‘ldirish uchun davlat qog‘ozlarini sotib olish, davlatga (hukumatga) 
t o ‘g ‘ri g ‘azna kreditlarini berish bilan shug'ullanadi.
Davlat budjetining taqchilligi sharoitida ko'pgina mamlakatlarda 
Markaziy bankning hukumatni kreditlash va davlat qarzini boshqarish 
funksiyalari kuchayadi. Markaziy bank davlat qarzini boshqarish uchun 
usullardan foydalanadi. Masalan, davlat majburiyatlarining kurslariga 
t a ’sir ko‘rsatish maqsadida ularni sotadi va sotib oladi, sotish shartlarini 
o'zgartiradi, turli y o ‘llar bilan xususiy investorlar uchun ularni joziba- 
dorligini oshiradi.
Davlatning vakili (agenti) funksiyasida, Markaziy bank m am lakat- 
ning oltin-valuta zaxiralaridan foydalanadi, milliy pul birligi kursini 
ushlab turish u c h u n valuta bozorlarida valuta intervensiyasi kabi 
vositalardan foydalanadi.
Markaziy bank xalqaro valuta-kredit tashkilotlarda o ‘z mamlakati 
n om idan qatnashadi.
Y u q o r i d a a ytib o ‘t ilg a n la rd a n , u m u m a n o lg an d a , M ark a z iy
bankning barcha funksiyalari o'zaro bog'liqdir. Davlatga kredit berish 
orqali, markaziy bank kredit m uom ala vositalarini yaratadi. H u k u ­
m atning majburiyatlarini chiqarish va qoplash orqali, u ssuda foiziga 
t a ’sir k o ‘rsatadi.
Sanab o ‘tilgan funksiyalari orqali Markaziy bank o ‘zining asosiy 
m am lakat pul-kredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos yaratadi 
va iqtisodiyotni tartibga soladi.
M arkaziy bankning pul-kredit siyosati umumiqtisodiy infratuzil- 
m alarni tartibga solishning, bozor kon
yukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka ta ’sir o'tkazish, 
in q iro z li tu s h u m l a r n in g oldini olishn in g ajralm as qismi sifatida 
nam o y o n b o ‘ladi.

Shunday qilib- pul-kredit siyosati m uom aladagi pul m ablag‘lari 

miqdorini, bank kreditlari hajmini, foiz stavkalarini, valuta kurslarini, 
t o ‘lov balansini va o ‘z navbatida bevosita m am lakat iqtisodiyoti holatini 
0
‘zgartirish u c h u n yo'naltirilgan tadbirlar majmuasidir.
P u l - k r e d it siyosati usullari u m u m i y b o ‘lishi m u m k i n , y a ’ni 
mamlakatdan kredit munosabatlar holatiga u m u m iy t a ’sir k o ‘rsatuvchi, 
yoki selektiv, y a ’ni alohida olingan kredit turlariga t a ’sir k o ‘rsatish 
uchun yo ‘naltirilgan hamda alohida korxona, ju m la d a n tarm oqlarni 
kreditlash u ch u n yo'naltirilgan b o ‘lishi m um kin.
Pul-kredit siyosatining um um iy usullariga:
— Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini 
tartibga solish siyosati;
— ochiq bozordagi operatsiyalar, yoki davlat q im m atli-qog‘ozlarini 
sotib olish va sotish;
— majburiy zaxira m e’yorlarini o ‘zgartirish kiradi.
Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun 
oxirgi navbatdagi zaxirasi sifatida kreditoriga aylanishi bilan bog'liq.
Majburiy zaxira m e ’yorlarini tartibga solish bu h u k u m at talabi 
asosida tijorat banklarining belgilangan miqdoridagi pul mablag'larini 
Markaziy bankdagi foizsiz hisob varagiga o ‘tkazilishidir.
Ochiq bozordagi operatsiyalar-bu m arkaziy b ankning tijorat va 
g ‘azna obligatsiyalari va boshqa q im m a t l i- q o g ‘ozlarni b o z o r kursi 
yoki oldindan e ’lon qilingan kurs b o ‘yicha sotib olish va sotish ham d a 
qayta kelishuvlaridir.
Markaziy bankning pul-kredit siyosati selektiv usullariga:
— limitlar, kvotalar o'rnatish orqali kredit miqdorini yoki veksel- 
larini hisobga olishni t o ‘g‘rid a n -to 'g ‘ri qisqartirishdir;
— kredit operatsiyalarini o'sish darajasini pasaytirish;
— alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazoratni o ‘rnatish, 
iste’mol krediti ustidan;
— alohida olingan jam g‘armalarga yuqori foizlarni o ‘rnatish yoki 
u m u m a n foiz stavkalarini tartibga solish va boshqalardir.
K o‘rib o'tilgan funksiyalar Markaziy bankni iqtisodiyotdagi, xususan 
bank tizimini boshqarishdagi o ‘rnini ko'rsatib beradi. U shbu funksiyalar 
orqali Markaziy banklar bank tizim ini boshqaradi, islohotlarini olib 
boradi va ularni tartibga soladi.
2011-yilda ha m Markaziy bank m u om aladagi pul massasini tartibga 
solishda m onetär siyosatning bozor instrum entlaridan foydalanish bilan 
bir qatorda ularning samaradorligini oshirib boradi.

Xususan, M arkaziy b a n k to m o n id a n tijorat banklari likvidlik 

darajasining yetarli m iqdorda b o ‘lishini t a ’minlash maqsadida vakillik 
hisobvarag'idagi mablag‘lar monitoringi m untazam ravislida amalga 
oshirib boriladi va ularning optimal darajada boMishi u ch u n barcha 
zaairiy choralar k o ‘riladi.
Shuningdck, majburiy rezervlar normasi bank tizirnining Likvidlik 
darajasidan kelib chiqqan holda o ‘zgartirib boriladi.
Markaziy bank ochiq bozordagi operatsiyalar ko'lamini kengaytirib 
boradi. Bank tizimida q o ‘shim cha likvidlik yuzaga kelgan hollarda, 
tijorat banklarining vaqtinchalik b o ‘sh pul m ablag‘larini Markaziy 
bankning maxsus depozitlariga jalb qilish bilan bog‘liq sterilizatsiya 
operatsiyalari amalga oshiriladi.
Bank tizimida vaqtinchalik likvidlik yetishmovchiligi liolati yuzaga 
kelganda Markaziy bank likvidlik bilan t a ’minlash instrumentlaridan, 
xususan:
Baho va qayta sotish sharti bilan, sotib olish operatsiyalari — 
R E P O operatsiyalaridan, tijorat banklaridan xorijiy valutani (AQSH 
dollari, yevro, yapon iyenasi va funt sterling), belgilangan muddat va 
alm ashinuv kursida qayta sotish sharti bilan sotib olish operatsiyalari
— valutaviy SVOP operatsiyalaridan hamda qayta moliyalash mexa- 
nizmlaridan foydalanadi.
Ichki valuta bozoridagi barqarorlikni t a ’minlash maqsadida bank- 
lararo valuta bozorida oldi-sotdi operatsiyalari hajmi kengaytiriladi.