Markaziy bank

5 .4 . 0 ‘zbekiston banklarning rivojlanish y o ila r i 
va islohotlari
Bozor iqtisodi sharoitida banklarining roli, ularning iqtisodga ta'siri 
o ‘sib bormoqda.
B anklar va un ing krediti yordam ida mavjud kapital tarm oqlar 
o ‘rtasida, ishlab chiqarish va m uomala sohasida taqsimlanadi va qayta 
taqsimlanadi. Sanoat, transport, qishloq x o ‘jaligi sohasida qo‘shim cha 
investitsiyaga b o ‘lgan talablami moliyalashtirib, banklar xalq xo‘jaligida 
progressiv yutuqlarga erishishni t a ’minlashi m um kin. Oxirgi yillarda 
tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ularning ustav 
fondi va quyilmalar salm og‘i oshib bormoqda.
Hozirgi kund a 0 ‘zbekistonda 31 ta tijorat banklari faoliyat ko‘rsat- 
m oqda. Tijorat banklarni tashkil qilishdagi ustav kapital! miqdori 2011- 
yil 1-yanvardan faoliyat k o ‘rsatuvchi xususiy banklar u c h u n min.

A Q S H dollar ekvivalenti m iqdoridagi mablag‘ga ega b o ‘lishi kerak, 

qolgan tijorat banklari u ch u n 10,0 m ln .s o 'm A Q S H dollari ekvivalenti 
bo'lishi lozim.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to ‘g‘risi- 
da»gi qonunda tijorat banklarining quyidagi operatsiyalari qayd qilingan:
1. Mijozlarning hisob varaqalarini olib borish;
2. Mijozlarga kassa xizmati k o ‘rsatish;
3. Mijozning topshirig‘iga b i n o a n naqd pulsiz hisob-kitoblarni 
bajarish;
4. Qisqa yoki uzoq m uddatli kreditlar berish;
5. Shartnom a yoki pullik asosida buyurtm achining topshirig‘iga 
b inoan kapital qo'yilmalarni m ablag' bilan t a ’minlash;
6. Bo'sh pul mablag‘lari-depozitlarini m uom ilaga jalb qilish;
7. Aholidan omonatlarni qabul qilish;
8. Faktoring operatsiyalarini amalga oshirish;
9. Lizing operatsiyalarini amalga oshirish;
10. Tijorat banki davlatning h a m d a boshqalarning qimmatli qog‘oz- 
larini xarid qilish va sotish;
11. Xorijiy valuta va qim m atli metallarni xarid qilish va sotish;
12. 0 ‘z mijozlari uchun kafolat va majburiyatlar berish;
13. Budjetning kassa ijrosini bajarish;
14. Bank operatsiyalari b o ‘y icha m aslahatlar berish va boshqa 
operatsiyalar.
Banklarning operatsiyalari ularning bevosita faoliyati orqali (va- 
zifasi) amalga oshiriladi. B unday vazifalar y u q o rid a k o ‘rib o ‘tga- 
nimizdek o ‘zaro bog'liq ikki turga b o iin a d i.
Passiv (bank resurslarini shakllantirish b o ‘yicha operatsiyalar).
Aktiv (bunday resurslarni joylashtirish h a m d a foydalanish bilan 
bog‘liq operatsiyalar).
Bank resurslari o ‘ziga tegishli va jalb etilgan m ablag‘lardan vujudga 
keladi. 0 ‘ziga tegishli mablag‘lar, o d atd a, banklar tasarrufidagi barcha 
resurslarning faqat unga k a tta b o ‘lm agan qism larini tashkil etadi. 
Ularning asosiy qismi depozitlar yoki banklarning mijozlariga qarashli 
om onatlardan iborat. Bankning aktiv operatsiyalariga a w a l o berila- 
digan, foizii, ssudalar yoki (kreditlar) kiradi.
IJlar orasida eng ko‘p tarqalgani veksellarni hisobga olish usulidir. 
Bank veksel saqlovchidan n a q d hisob-kitob qilish yo ‘li bilan veksel 
sotib oladi.
U n da qayd etilgan s u m m ad an hisobga olish foizini — k o ‘rsatilgan

xizmat u c h u n haq ushlab qoladi. Veksel b o'yicha t o ‘lov m uddati 

kelganida bank uni vekselni sotgan veksel saqlovchiga emas, balki 
vekselni bergan shaxsga taqdim etadi.
Qimmatli qog‘oz garovga olinib, beriladigan ssudalar, shuningdek, 
m ana shunday qog‘ozlarni xarid qilish bo'yicha operatsiyalar fond 
operatsiyalari deb yuritiladi.
T ovar evaziga beriladigan ssudalar om borlar y o ‘ldagi va savdo 
aylanmasidagi b o ‘lgan tovarlarni garovga olib taq dim etildi. Ssudalar 
o ‘z m uddati t o ‘lanmagan h a m m a hollarda garovga qo'yilgan qimmatli 
q o g 'o z la r va tovar m oddiy boyliklari bank ixtiyoriga m u lk b o ‘lib 
o 'tad i. T o ‘lov qobiliyatiga shubha y o ‘q yirik mijozlarga ban k hech 
qanday t a ’m inotsiz ssudalar yoki bank kreditlari deb ataladigan qarzlar 
beradi.
Tovarlarni sotish bilan bog‘liq kreditlarni ko‘rinishlaridan biri iste’- 
mol krediti yoki tovarlarni bevosita iste’molchilarga t o ‘lov muddatini 
uzaytirgan holda sotish hisoblanadi.
Davlat to m o n id a n zayom obligatsiyalarini chiqarish y o ‘li bilan 
olinadigan kreditlar davlat kreditlari deb yuritiladi. Bunday toifadagi 
qarzlarga davlat odatda, davlat budjetidagi kamom adni qoplash uchun 
m ajbur b o ‘ladi.
Ana s hu nd ay holatlarda k o ‘pincha banklar va sug‘u rta kompa- 
niyalari kreditorlar sanaladi.
Davlat zayomlarining obligatsiyalari banklar vositaligida tarqatiladi, 
buning u c h u n vositalik haqi olinadi.
Tijorat banklari o ‘z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga 
mos ravishda ishlay oladigan tashkilotlarni o 'z vaqtida m ablag1 bilan 
q o ‘llash va b u n d a y tashkilotlarni aniqlash kabi m uhim bir vazifani 
amalga oshirm oqda.
Tijorat banklari kreditlash jarayonlari orqali m amlakat iqtisodining 
rivojlanishiga h a m ju d a katta hissa q o ‘shmoqda (1-jadval).
Tijorat banklarining yana bir muhim funksiyasidan biri bu hisob 
t o ‘lovlarini amalga oshirish funksiyasidir. Bugungi kun da korxona va 
xo'jaliklarning o'rtasidagi hisob-kitoblarning asosiy qismi pul o ‘tkazish 
y o ‘li bilan amalga oshirilmoqda.
Bu jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida t o ‘lovlar o'tkazish 
jaray onini bajarmoqda. T o ‘lov hujjatlarining o 'z vaqtida o ‘tishi ham da 
hisob-kitob jarayonlarining uzluksizligini ta ’minlash zaniriyati bugungi 
k u n d a b an klard an hisob-kitoblarni tashkil qilish va nazorat qilishning 
m u k a m m a l metodlarini ishlab chiqishni talab etmoqda.

0 ‘zbekiston bank tizimining ko'rsatkichlari 1
K o‘rsatkichlar