Markaziy Osiyo o ‘kasining tabiiy xususiyatlari quyidagilardan iborat

Markaziy Osiyo o ‘kasining tabiiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Markaziy Osiyo juda katta ichki o'lkadir. U Yevrosiyo materigining markazida subtropik mintaqaning c h o i, mo‘tadil mintaqaning cho‘l, chala cho‘l va dasht zonalarida, subtropik iqlimi 0 ‘rta dengiz bo‘yi mamlakatlari kengligida joylashgan. Ammo Markaziy Osiyo tabiiy sharoiti 0 ‘rta dengiz bo‘yi mamlakatlamikidan farq qiladi, chunki Markaziy Osiyo okean va ochiq dengizlardan juda uzoqda joylashgan. Eng yaqin okean - Hind okeanigacha masofa 1000 km, buning ustiga iliq Hind okeani bilan o ‘lka oraligMda baland HimolayParopomiz tog‘Iari bo‘lgani uchun uning ta’siridan bahramand emas, iliq nam havo massaiari yetib kelmaydi. Aksincha, ancha olisda jo y lashgan Shimoliy Muz okeani hamda Sibiming quruq va sovuq havo massaiari Markaziy Osiyo shimolida tabiiy to‘siq -baland tog‘lar boimaganligi uchun bu yerga bemalol kirib keladi. Atlantika okeani va 0 ‘rta dengiz juda uzoqda b o isa ham g'arbiy shamollar tufayli oikam iz tabiatiga ancha kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Markaziy Osiyo hududi ichki o‘lka bo‘lganligidan tipik kontinental iqlimli o4kalar qatoriga kiradi. Uning asosiy qismi mo‘tadil, janubiy qismi subtropik iqlim mintaqalarida joylashgan; oMkaning mo4adil mintaqadagi katta qismida iqlim qurg‘oqchil, qish ancha sovuq, subtropik mintaqadagi qismida esa yoz quruq, issiq, qish esa nisbatan iliq boMadi. OMkada asosan chala chobl, cho‘l, voha va tog' landshaftlari ko‘pchilikni tashkil etadi. lqlimda o ‘ziga xos keskinliklar mavjud. ChoMlarda yog'in miqdori 70-80 mm dan tog‘larda 1000 mm gacha boradi. Qishda shimoli-sharqiy qismida -50° li sovuqlar, yozda esajanubida +50° li jazirama issiqlar kuzatiladi. 2. Markaziy Osiyo hududi berk havzadan, ya’ni «oqimsiz o‘lkadan» iborat. Bu o‘lkadagi daryolaming birortasi ham ochiq dengizlarga yetib borolmaydi va ular bilan bog‘lanmagan. Bu daiyolar oMka ichidagi koMiarga quyiladi yoki chala cho‘l va cho‘llarda qurib tugab qoladi. Demak, Markaziy Osiyo ko‘llari va tekisliklari eroziya ba8 zislaridir. 0 ‘lkaning ayrim qismlari har xil balandlikda yotgan bir qanclia ichki eroziya bazalariga ega. Bluar Kaspiy (-26 m), Oral (33 m), Balxash (340 ni), Issiq k o i (1607,6 m). 3. Markaziy Osiyoning yana muhim xususiyatlaridan biri yer yuzasining o‘ziga xosligidir. O’lka hududi kelib chiqishi va yoshiga ko'ra murakkab relyefga ega bo‘lib, u katta tekislik va botiqlardan (ayrim qismlari dengiz yuzasidan pastda joylashgan -Kaspiy bo'yida -26 m Qoragiyo (Botir) botig'i -132 m, Sariqamish botig'i -54 m), plato va qirlardan, adirlar, o‘rtacha balandlikdagi togiar va doimiy qor va muzliklar bilan qoplanib yotgan baland (6000-7000 m dan baland) tog'lardan iborat. Markaziy Osiyo hududida tekislik va tog‘lar bir tekisda joylashgan emas. Janubi, shimoli-sharqini tog'lar ishg‘ol qilgan. Ularning maydoni 20% ni tashkil etadi. Ulardan g‘arbda, shimoli-g‘arbda va shimolda pasttekislik, tekislik, plato va qirlar joylashgan. Ular o‘lka maydonining 80% ni egallagan. Tog‘ sistemalari o'zlarining uzun tarmoqlari bilan Markaziy Osiyoning tekislik qismiga kirib borib, uning tabiiy sharoitning shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Hindikush, Paropamiz va o‘lka janubidagi boshqa togMar orografik to‘siq bo‘lib, Markaziy Osiyoni Janubiy Osiyoning tipik subtropik iqlimiga ega bo'lgan boshqa qismlaridan ajratib turadi. 0 ‘lkaning shimoli va shimoli-g'arbi tekisliklardan iborat boMganligi uchun g‘arbdan nam, iliq shamollar, shimoldan sovuq quruq shamollar bemalol kirib kela oladi. 4. 0 ‘lka o ‘ziga xos gorizontal tabiat zonalarning mavjudligi va ularga mos keladigan balandlik mintaqalarining rivojlanganligi bilan ajralib turadi. 5. 0 ‘lka-tektonik faol va kuchli zilzila rayoni. Qadimgi tog‘!arning yosharayotganligi, yosh togMaming ko‘tarilayotganligi bilan ajralib turadi. 6. Markaziy Osiyo -keskin tabiiy tafovutlar o ‘lkasi. Hududning tarkib topishidan tortib, o'simlik va hayvonot dunyosigacha tabiatning barcha komponentlari o ‘lkaning turli qismlarida keskin farq qiladi. 7. Markaziy Osiyo faqat gidrografik berk o ‘lka bo‘lib qolmasdan, ekologik sharoiti jihatidan ham berk o ‘lkadir. Bu xususiyat o ‘lkada xo‘jalikning turli sohalarini rivojlantirishda, albatta, diqqat markazida turmog'i lozim. 8. Markaziy Osiyo jahon fani, madaniyati, m a’naviyatini rivojlantirishda katta hissa qo'shgan juda ko"p buyuk allomalar vatanidir.

Tabiiy sharoit va tabiiy resurslar jamiyat taraqqiyotida eng muhim moddiy sharoitlardan biri bo‘lib, Markaziy Osiyoda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlantirish va joylashtirishda muhim omil hisoblanadi. Qachonki Markaziy Osiyo davlatlari haqiqiy mustaqillikka ega bo'lgandan keyin tabiiy resurslarni izlash, o‘rganish va ulardan oqilona foydalanish Respublika xo‘jaligini har tomonlama rivojlantirish uchun katta va keng istiqbollar ochib berdi. Hozirgi fan-texnika taraqqiyoti jarayoni davrida tabiatga ta`sir ortib bormqda. Bunday jarayonda Markaziy Osiyoda tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ulardan tejab-tergab foydalanish va kelajak-avlodlar manfaatlarini ham ko‘zlab ish yuritishni taqozo etadi. Tekshirishlar va hayot shuni ko‘rsatadiki, Markaziy Osiyo tabiati kishilarning yashashi, mintaqada ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish hamda kelajak istiqboli uchnu juda qulaydir. Ular har xil geologik davrda va murakkab tektonik xarakterlar va tashqi kuchlar taosirida hozirgi relpef sharoiti vujudga kelgan. Markaziy Osiyo yer maydonini 70 %ni tekisliklar tashkil etadi. Ular mintaqaning markazi, shimoliy g Larbi bo'yi, vohalar va vodiy erlaridir. Respublika hududida tekislikning katta maydonini egallashi mintaqa dehqonchiligiga keng miqyosida foydalanishga va teksliklarda tog‘Ii yerlarga qaraganda transport va boshqa texnika vositalaridan foydalanish ancha qulay. Agroiqlim resurslari. Markaziy Osiyo yer resurslari bu muhim ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Markaziy Osiyo iqlimi kontinental, quyi mo‘tadil va subtropik iqlim mintaqasiga kirib, xudud boy agroiqlim resursga ega kunlar yoki vegetatsiya davri quyi Amudaryoda 190-200 kun, Farg'ona ovdiysida 210-225 kun,

0‘zbekistonning janubida 230-270 kundir. Mana shu sovuqsiz kunlar harorat umumiy yig'indisi 4500-5500 °S haroratni tashkil qiladi. 71 mana shunday iqlim sharoitida issiq sevar,uzoq vegetatsiya davrini xohlovchi subtropik o‘simliklar o'sishga ekinlar etkazib berish imkoniyatiga egadir. Yana eng muhimi, 1 yerdan 1 yilda 2-3 marta hosil olish imkoniyatiga egadir.
Markaziy Osiyo suv resurslariga ham boydir. Markaziy Osiyo hududidagi eng katta daryolar Amudaryo, Sirdaryo va ularning ko‘pchilik irmog‘i o ‘tadi, ular mintaqaning asosiy suv manbasi hisoblanadi. Markaziy Osiyo suv resurslari 25-30 mln gektarni sug‘orish imokniyatiga egadir. Suvdan oqilona foydalanishni taqozo etadi. 0 ‘zbekiston va Turkmaniston hududida yer osti suv manbalari ham majuddir. Ulardan keng foydalanishni taqozo etadi. Bunday iqlim sharoitida suvdan oqilona va ilmiy asosda foydalanish zarur Sug‘oriladigan yerlarni asosiy qismi choM mintaqasiga to'g'ri keladi. Markaziy Osiyoning och tipik bo‘z tuproqlari dengiz yuzidan 500 m balandlikda uchraydi, ular ko‘proq sho‘rlaydi, yilda sho‘rini yuvish talab etiladi. Bu joylar asosan Mirzacho‘l, Qarshi, Jizzax, Sherobod, G ‘arbiy Farg‘ona va boshqa yerlardir. Tekisliklarda nam yaqin erlarda o ‘tloq botqoq tuproqlar uchraydi. Adirlarda bo‘z tuproq, cho‘l, qumoq qo‘ng‘ir tuproqlar tarqalgan. Qizilqum va Qoraqum hamda boshqa choMlarda qum va qumoq tuproqlar ko‘pdir. Toglarda jigarrang, qo‘ng‘ir, o'tloqi dasht tuproqlardir. Har bir yerning xususiyatiga qarab tuproq meliorativ holatini yaxshilab borish va tuproqni baholash - yer kadastri ishlarini tezlashtirishni taqozo etadi. 0‘simlik resurslari har bir o‘simlik mintaqasida har xil tarqalgandir. Qumloq erlardan yaylov sifatida foydalaniladi. Ulardan 3-5 s dan ko‘k massa olish mumkin. Adir yaylovlarida esa ko‘proq 8-10 s ko'k olish mumkin. TogMarda xashak zaxirasi ortiqir, gektaridan 15- 19 s olish mumkin. Bu erda yozda echki, yirik shoxli mollar boqiladi. 0 ‘simlik turlari 90 % chorva mollar uchun oziqadir. 0 ‘simlik resurslari yaylovdan tashqari yovvoyi mevalardan tog‘ olchasi, bodom, pista, olma va boshqalar togMi va tog' oldi yerlarida ko‘p tarqalgan. TogMarda shifobaxsh o‘simliklar ham ko‘p. Markaziy Osiyo hududi geologik jihatdan ancha murakkab boMib, u davrda har xil geologik davrlarda xos har xil qazilma boyliklar mavjud boMib, mamlakatning xalq xo‘jaligini rivojlantirishga va kelajakda ulkan mamlakatga aylanishiga bu boyliklar katta imkoniyatlar yaratadi.
Markaziy Osiyo juda katta mineral boyliklarga ega oltin, mis, molibden, volpfram,qo"rg'oshin va rux, tabiiy gaz qimmatbaho toshlar jihatidan jahonda birinchi o ’rinlarda turadi. Bundan tashqari fosforit, tuz, oltingugurt, alyuminiy xom ashyosi pardozlash va qurilish materiallarining katta zaxirasi mavjud. M ineral resurslari. Markaziy Osiyo oMkasi turli foydali qazilmalarga boy. YoqilgM-energetika boyliklari neft, gaz va ko‘mir asosan mezozoy va uchlamchi davrning dengiz yotqiziqlari orasida topilgan. Asosiy neft konlari Kaspiy dengizi bo'yida; Chelekenda, Nebit-dagda, Qoturtepada, yangi yirik konlari Mang‘ishloqda, Tengizda, Ko‘kdumaloqda, Mingbuloqda ham topilgan. Gaz ham asosan neft chiqadigan hududlarda uchraydi. Yangi ko‘mir konlari MangMshloqda (qo‘ng‘ir ko‘mir), To‘rg‘ay platosida (qo’ngMr ko‘mir), Tyaaqirda (toshko‘mir) ochilgan. Farg‘ona vodiysida, IssiqkoMning sharqida, Ichki Tyanshanda, g‘arbiy Tyanshanda, Hisorda, Qozog‘iston past tog‘larida katta ko'mir konlari bor. Qarag‘anda toshko‘mir havzasi zaxirasining ko‘pligi va toshko‘mir sifatining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Ekibastuz ko‘mir havzasida esa ko‘mir qatlamlari qalin, 8 m gacha yetadi va ochiq usulda qazib olinadi. Markaziy Osiyo hududida bir necha rudali (temir, titan, marganes, xrom) rangli (mis, qo‘rg‘oshin), nodir (volfram, molibden, qalay, vismut, simob, surma) qimmatbaho (oltin, kumush) metall konlari bor: Olmaliq, Q o‘ngMrot va Jezqazg'anda mis konlari, Qoramozor va Qoratov tizmalarida polimetall konlari. QozogMston past togMarida Oloy va Markaziy Osiyo tog‘ tizmalarining shimoliy yonbag‘irlarida, Hisor va Zarafshon tizmalarida, Nurota togMarida va ko‘p joylarda nodir metall konlari bor. Yirik oltin konlari QozogMston past togMarida, Nurota togMarida, Darvoz tizmasida, Qizilqumda, Tyanshanda joylashgan. Yirik temir ruda konlari QozogMstonda ochilgan. Kimyoviy xomashyolardan osh va kaliy tuzlari, oltingugurt konlari ham Markaziy Osiyoda yetarli. Bunday konlardan Qorabo‘g ‘ ozgol g ‘arbiy Qozogiston, Xo'jaikon alohida o'rin tutadi. Markaziy Osiyoda binokorlik materiallari juda ko‘p bolib, deyarli hamma yerda uchraydi. Olkada issiq mineral buloqlar ham ko’p.