Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi
Download 6.5 Mb. Pdf ko'rish
|
Doniyorov A,X, Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi
|
N azorat savollari:
1. M arkaziy Osiyoning boshqa xalqlari deganda, qaysi etnoslam i tushunasiz? 2. M intaqaning boshqa xalqlari etnik tarixi va etnogenezi to ‘g ‘risida nim alam i bilasiz? 3. Markaziy Osiyoning kam sonli xalqlari etnogenezi va etnik tarixi haqidagi m anba ham da va adabiyotlam i izohlang? 4. M intaqaga turli tarixiy davrlarda kirib kelgan xalqiar va ulam ing kundalik hayoti to ‘g‘risida so ‘zlab bering? 5. Yahudiy, uyg‘ur va koreys xalqlarining an'anaviy xo‘jaligi to* g‘risida so‘zlab bering? 6. M arkaziy Osiyoning boshqa xalqlari an'anaviy xo ‘jaligi ma'lumot bering? 7. M arkaziy Osiyoning boshqa xalqlari ma'naviy hayoti to‘g ‘risida so ‘zlab bering? 8. Moddiy va ma'naviy madaniyat tushunchalami izohlang? 9. M arkaziy Osiyo xalqlam ing milliy urf-odat, an'ana va qadriyatlari deganda nimalarga e'tibor berish kerak? 218 X O T IM A Qadim dan “Turon”, “Turkiston” nomlari bilan atab kelingan Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan “0 ‘rta Osiyo” atamasi, asosan, XIX asrdan boshlab rossiyalik sharqshunos va geograflar tomonidan ko ‘llana boshlangan. Ushbu atama XX asr davomida, asosan, sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan respublikalar ( 0 ‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Q irg‘iziston qisman Qozog‘iston)ga nisbatan ishlatib kelindi. Yevropa va umuman, G ‘arb olimlari tomonidan esa ancha keng geografik hududlar (hozirgi Pokiston, A fg‘oniston, Turkmaniston, 0 ‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Xitoyning shimoliy qismlarini o‘z ichiga olgan Sharqiy Turkiston hamda M o‘g ‘uliston) qamrab olgan yerlarga nisbatan “Markaziy Osiyo mintaqasi” termini qo‘llaniladi. 1991-yiIda sobiq Ittifoq parchalangach, uning tarkibidagi 0 ‘rta Osiyo va Q ozog‘iston respublikalari ham milliy mustaqillikka erishdi. M ustaqillik mintaqa xalqlari taqdirida tub o ‘zgarishlami boshlab berdi va yangidan-yangi istiqbollar uchun keng yo‘l ochildi. Mintaqadagi mustaqil davlatlar jahonning nufuzli tashkilotlari tomonidan teng huquqli sub'ekt sifatida e’tirof etilib, xalqaro hamjamiyatning diqqat- e'tiborini torta boshladi. Bunday e'tirof mintaqadagi yangi mustaqil davlatlarga ulkan ishonch bilan bir qatorda yuksak mas'uliyat ham yukladi. M intaqa xalqlarining milliy mustaqillik tufayli ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va etnomadaniy hamkorligi yangicha mazmun kasb etib, xalqlam ing milliy o ‘zligini anglash hamda etnotanxiy va madaniy meroslariga mansublik hissining o ‘sishi bevosita mintaqada umumiy taqdir uchun mas'ullik tuyg‘usini ham rivojlantirmoqda. Shu bilan birga, bozor munosabatlari tamoyillariga asoslangan huquqiy demokratik va ochiq fuqarolik jamiyati poydevorining yaratilishi xalqimizning milliy mentaliteti, geosiyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy o ‘ziga xos jihatlarini hisobga olib, ushbu xususiyatlam i o ‘zida mujassam etgan holda amalga oshmoqda. M intaqaning mustaqil davlatlarida milliy-etnik sohadagi hamkorlik hamda mazkur hudud xalqlari tafakkurida mushtarak jihatlar tabiiy ravishda ijtimoiy taraqqiyotni ta'minladi. Bunday hamjihatlikka eltuvchi tomonlar amaliy etnik barqarorlikning 219 rivojlanishi jam iyatning etnosiyosiy taraqqiyotida ham juda ahamiyatlidir. M anbalarga ko ‘ra, ushbu m intaqada o ‘tm ishda Baqtriya, Xorazm, Sug‘diyona, Parfiya, Parkana va Shosh singari qadimiy davlatlar mavjud bo* lib, ular ma'lum bir hududda o ‘ziga xos xo ‘jalikni yuritgan, harbiy jihatdan o ‘z chegaralarini q o ‘riqlagan ham da tanga (pul), tam g‘a va bayroqlariga ega boMgan. M ilodiy asr boshlarida qaror topgan Kushon va Eftaliylar davlatlari ham o ‘zlarining kuch-qudrati bilan ajralib turgan. Ushbu davrda Sharqni G ‘arb bilan bog* lab turgan Buyuk ipak yo ‘li chorrahasida joylashgan Turon — M ovarounnahrda turli mam lakatlam ing vakillari savdo-sotiq, ishlab chiqarish va ilm-fan asoslarini o ‘rganish bilan m ashg‘ul boMgan. Turk xoqonligi davrida esa hududdagi davlatlar nisbatan ozod va erkin faoliyat yuritgan va hokimiyatni mustaqi! boshqarish yuksak darajaga k o ‘tarilgan edi. Har bir urug‘, el va shaxsning tengligi davlat tomonidan himoya qilingan. Davrlar o ‘tishi bilan turli urug ‘, qavm va elatlar o ‘zaro birlashgan hamda mustaqil xalqlar ham paydo boMgan. “T urk” atamasi va turkiy xalqlar aynan ushbu jarayonlar ta'sirida vujudga kelgan edi. Hozirgi davrda jahonda 24 ta turkiy davlat mavjud boMib, ularda 250 milliondan ziyod aholi vakillari yashaydi. Turk, o ‘zbek, qozoq, qirgMz, turkman, ozoriy, tuva, yoqut, uyg‘ur, tatar, boshqird va yana boshqa millat hamda xalqlar ana shular jum lasiga kiradi. K o‘hna Turonzam inida istiqomat qilayotgan tojiklar bilan turkiy (o ‘zbek, qozoq, qirgMz, turkman va qoraqalpoq)lar shu darajada yaqinki, ulam ing tillaridagi ayrim tafovutlami hisobga olmaganda ajratish juda qiyin. Mazkur mintaqa xalqlarining tarixi, dini, madaniyati va ma'naviyati mushtarakdir. M azkur mintaqa xalqlari butun Markaziy Osiyoni Vatan deb bilish, qoMni-qoMga berib, bir yoqadan bosh chiqarib, mustaqillikni himoya qilishlari shart. Faqat shu yoM bilangina bugungi iqtisodiy qiyinchiliklardan tezroq qutulib, yangi marralarga qadam tashlash mumkin. Markaziy Osiyo mamlakatlari geografik jihatdan bir-biriga yaqin va tutash hududda joylashgan. .Ko‘p millionli aholi tarixan yagona taqdir, bir-biriga uyg*unlashib ketgan dunyoqarash va an’analarga ega. 220 Ming yillar mobaynida ma'naviy, madaniy, axloqiy va diniy mushtaraklik ham mavjud. Prezidentimiz Shavkat M irziyoev ta'kidlaganidek: “ Biz - qozoqlar, qirg‘izlar, turkmanlar, tojiklar va o ‘zbeklar, go‘zal Markaziy Osiyoda istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlar vakillari birgalikda tinch- totuv, do‘st-inoq bo‘lib yashashimiz taqdiming o ‘zi tomonidan belgilab berilgandir. - Shuning uchun ham biz umumiy uyimizni, farzandlarimizni turli nizo va qarama-qarshiliklardan himoya qilish, mintaqamizda tinchlik va farovonlik hukm surishini ta'minlash uchun bor kuch va imkoniyatlarimizni safarbar etishimiz zarur”. M azkur mamlakatlarda aholining joylashuvi ham o ‘ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan, hozirgi Tojikistonning 23% aholisini (1,2 mln. nafardan ziyod) o ‘zbeklar tashkil etadi. Qozoqlar va turkm anlar ham ancha salmoqli o ‘rinda turadi. Qozog‘iston (500 ming nafarga yaqin)da ayrim viloyatlari (Chimkent)da, Qirg‘iziston (800 ming nafarga yaqin)ning 0 ‘sh va Jalolobod, Turkmaniston (250-500 ming nafar)ning Toshhovuz va Turkmanobod viloyatlari da asosan, o ‘zbeklar yashaydi. Yoki aksincha, O lzbekistonning ayrim viloyatlarida nisbatan ko‘proq qozoqlar, ba'zilarida esa turkmanlar va tojiklar istiqomat qiladi. 0 4rta Osiyo davlatlari o ‘ziga xos tabiiy ishlab chiqarish tizimiga ega bo‘lib, sobiq SSSRda qazib olingan ko‘m iming 20%, gazning 18%, oltinning 33%, o ‘simlik yog‘ining 26%, paxtaning 92% ana shu mintaqa hissasiga to‘g‘ri keladi. Sug‘oriladigan yerlam ing umumiy hajmi 9,5 million gektami tashkil etadi. Ushbu mintaqa ekin maydonlarining hajmi jihatidan 3-4 o ‘rinni tashkil etadi. Mazkur mintaqa M DHda ishlab chiqarilgan paxtaning 90%ni, qorako‘lning 60% ni, ipakni 70 va chorvachilik mahsulotlarini 30%ni beradi. Yuqoridagi ko‘rsatkichlar mintaqani xalqaro siyosat va jahon bozorida o ‘z ta'sirini dadil o ‘tkazish imkoniyatiga ega ekanligini yaqqol isbotlaydi. Mutaxassislar fikricha, ushbu mintaqa davlatlari kuch va g ‘ayratlarini birlashtirsa, jahon bo‘yicha paxta yetishtirishda AQShdan so ‘ng ikkinchi, neft-gaz mahsulotlarini qazib chiqarishda ikkinchi-uchinchi o ‘ringa chiqishi mumkin ekan. Shuningdek, mazkur mintaqa eng qulay geopolitik hudud ham hisoblanadi. 70 mln. nafardan ziyod aholi yashovchi Markaziy Osiyoning “yuragi” va “falsafiy tafakkur beshigi” (Geraklit) hisoblangan 221 0 ‘zbekistonda hozirgi davrda 130 dan ziyod m illat vakillari yashaydi. Ayni vaqtda 137 ta m illiy- m adaniy m arkazlar samarali faoliyat yuritmoqda. 31 ta koreys, 23 ta rus, 10 ta tojik, 9 ta tatar, 8 ta ozarboyjon, 7 ta turkm an, 8 ta ukrain va qirg 'iz, 3 tadan uy g 'u r va Buxoro yahudiylari ham da arab, xitoy va dungan m illiy-m adaniy markazlari ishlab turibdi. Respublika teleradiokompaniyasida 12 tilda k o ‘rsatuv va eshittirishlar olib boriladi, 10 dan ortiq tilda gazeta va jurnallar nashr etiladi. Davlat ta'lim m uassasalarida o ‘qishlar 7 tilda amalga oshirilmoqda, 16 ta konfessiyaga m ansub diniy tashkilotlar samarali faoliyat yuritmoqda. Hozirgi o ‘zbek, turkman, tojik, qozoq, va qirg‘iz degan millatlar nisbiy tushuncha. Darhaqiqat, ushbu tushuncha tarixim izga ham, olis istiqbolimizga ham ajdodlarga xos donishm andlik bilan ma'naviy- ahloqiy yuksaklikdan turib qarashim iz kerak. Ana shundagina M arkaziy Osiyo mamlakatlari hozirgi mustaqilligini saqlab qolgan holda umumiy taraqqiyot va kelajak sari yana ham ko‘proq ishonch bilan borishi mumkin bo‘ladi. Muhtaram Prezidentim iz Shavkat M irziyoev 2017-yil 19- sentyabrda BMT Bosh Assambleyasi 72-sessiyasidagi nutqida “Tinch- osoyishta, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan M arkaziy Osiyo — biz intiladigan eng muhim maqsad va asosiy vazifadir” deb ta’kidladi. Shuningdek, Yurtboshimiz M arkaziy Osiyo davlatlari xavfsizligini ta'minlash va mintaqaviy hamkorlikni mustahkamlash borasida sa'y- harakatlami qo‘llab-quvvatlashga doir maxsus rezolyusiya qabul qilish haqidagi tashabbusi bilan chiqdi. K o‘p о Ч т а у , ya'ni 2018-yil 22-iyunda ushbu rezolyusiya qabul qilindi. 2017-yil 10-noyabrda BM T shafeligida Samarqand shahrida “Markaziy Osiyo: yagona tarix va umumiy kelajak, barqaror rivojlanish va taraqqiyot yo‘lidagi hamkorlik” mavzusida xalqaro konferensiya ham yuksak darajada o ‘tib, Prezidentimiz “M arkaziy Osiyoda o'zaro do‘stlik va hamkorlikni ta'minlash barqaror rivojlanish kafolatidir” mavzusida nutq so‘zladi. AQShdagi Jon Xopkins universiteti qoshidagi M arkaziy Osiyo va Kavkaz instituti rahbari, professor Fredrik Starr 2009-yilda “M arkaziy Osiyoning yahgitdan kashf etilishi” degan essesi yilning eng yaxshi asari sifatida e'tirof etildi. Chunki, mazkur olim o ‘zining ushbu 222 • ; I . . ____ - I - se^ida Markaziy Osiyo tarixiga xolisona yondashib, “Ming shaharlar Ikasi” sifatida dong taratganini to 'la e'tirof etdi. Mintaqa xalqlari azaldan bir oila farzandlaridek ahil yashab e.moqda. Zero, mazkur mintaqada osoyishtalik, taraqqiyot va :!ohiyat uchun kurash zamirida milliy madaniyatlar yanada . g ‘unlashadi, tarixiy qadriyatlar tiklanadi, xalqiar o ‘rtasidagi do‘stlik % qsrdcshlik rishtalari tobora mustahkamlanib boraveradi. Bugungi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning ‘osh omili siyosatda mintaqada etnik barqarorlik va yaxshi - shnichilik ruhida yashab kelayotgan xalqlaming yanada ■qinlashib, munosabatlarini ijobiy mazmunga ega bo‘lishida muhim irniyat kasb etmoqda. Shuningdek, eng muhimi, integratsiya jarayonlarining ijobiy vqji mintaqada etnik taraqqiyotni ta'minlash bilan bir qatorda hozirgi avrdagi global muammo bo‘lgan mintaqaviy xavfsizlikni ham xininiashda muhim rol o ‘ynaydi. So‘nggi vaqt mobaynida davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoev nabbuskorligida Markaziy Osiyo davlatlarining o ‘zaro hamkorligi i-igi bosqichga ko‘tarildi. Transchegaraviy, suv, Orol dengizidagi lo lo g ik vaziyat, A fg‘onistondagi ahvol va terrorizm tahdidi kabi jk a r b muammolar bo‘yicha ko‘plab ijobiy tadbirlar amalga oshirildi. •ugungi kunda 0 ‘zbekiston o ‘zining tashqi siyosatida Markaziy -'.iyo mintaqasiga ustuvor ahamiyat qaratmoqda. Chunki. ‘zbekiston ushbu mintaqa barqarorlik, izchil taraqqiyot va yaxshi ‘shnichilik hududiga aylanishdan bevosita manfaatdordir. Hattoki, vjatimiz rahbari nufuzli BM T minbaridan turib ta'kidladiki: “Biz likaziy Osiyo mamlakatlari bilan hyech istisnosiz barcha masalalar yvchb. oqiiona murosa asosida hamkorlik qilishga tayyormiz” deb idladi. Ma'lumki, hozirgi kunda Samarqanda shahrida YUNESKC> tshidagi Markaziy Osiyo tadqiqotlari institutlari faoliyat ‘rsatmoqda, 6-jildli “Markaziy Osiyo sivilizatsiyalari” tarixi chop :Jdi. 2019-yil Qozog‘istonda “0 ‘zbekiston yili”, 2020-yil es? /.bekistonda “Qozog‘iston yili” deb e'lon qilindi. Maxtumquli, Abay i\ionboev va Chingiz Aytmatov kabi buyuk ijodkorlar yubileylari iKazildi. Madaniyat, san'at va adabiyot dekada va haftaliklarim ikazish an'anasi qayta tiklandi. 223 M intaqada bozor m unosabatlariga asoslangan ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot respublikalarda tub m illatlar manfaatlari bil?n birga barcha etnik guruhlam ing ijtimoiy m anfaatlariga ijobiy mohiyat kasb etmoqda. M intaqa xalqlariga xos bag‘rikenglik tamoyili o ‘zaro yaxlitlikni ta'minlash bilan birga m azkur davlatlam i jahon hamjamiyati bilan integratsiyalashuv jarayonlarini rivojini ham ta'm inlaydi. Markaziy Osiyo davlatlari BM T (1945), YUNESKO (1946), Yevropa Ittifoqi (1993), YEHHT (1973), M D H (1991), Yevroosiyo Iqtisodiy Hamjamiyati (YEVRAZES) (2005), Jahon banki, YETTB (1991), Islom hamkorlik konferensiyasi (1969, 2011-yildan Islom hamkorlik tashkiloti (IHT)), SHHT (2001) kabi xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan ham yaqindan hamkorlik qilmoqda. MDH, SHHT v& boshqa . nufuzli xalqaro tuzilm alar mexanizmlari doirasida o ‘zaro hamkorlikni yanada mustahkamlanmoqda. M intaqa mamlakatlari o ‘rtasida ;siyosiy, savdo-iqtisodiy, transport, m adaniy-gumanitar va boshqa sohalardagi hamkorlikni rivojlantirishga doir keng ko‘lamli ishlar am alga oshirilmoqda. Markaziy, Osiyo mamlakatlari xalqlarini k o ‘p ming yillik qardosh va yaxshi qo‘shnichilik rishtalari bog‘lab turadi ham da ulam i tarix, din, umumiy madaniyat va qadriyatlar birlashtiradi. M intaqada dunyo tamadduni. rivojiga ulkan ta'sir k o ‘rsatgan noyob madaniyat va -taraqqiyot aloqalari mavjud bo‘lib, m azkur omil M arkaziy Osiyo mamlakatlarining umumiy kelajagi, barqaror rivojlanishi va farovonliginita'piinlashda mustahkam poydevor bo ‘la oladi. ' Xullas, Markaziy Osiyo xalqlari etnologiyasini teran o ‘rganish mintaqadagi an'anaviy va zamonaviy etnomadaniy jarayonlar xususiyatlari hamda yo4nalishlarini aniqlashtirish va mazkur e'tiqodning jahon sivilizatsiyasi rivojida tutgan o ‘ziga xos o ‘mini ko‘rsatib berishga yaqindan yordam berishi shak-shubhasizdir. 224 X .l. R efe rat m avzulari: 1. Etnologiya fanining shakllanishi va predmeti. 2. Etnologiya fani tarixi va “etnos” nazariyasi. 3. Etnologiyaning asosiy maktablari va yo ‘nalishlari. 4. Etnogenez va antropogenez muammolari. 5. “Etnogenez” faniga oid maxsus atamalar, tadqiqot usullari -va muammolari. 6. Jahonning etnik qiyofasi. 7. Turonning nomlanish tarixi. 8. Markaziy Osiyo etnografiyasiga oid asosiy manbalar. 9. Markaziy Osiyo etnografiyasining dolzarb muammolari. 10. Markaziy Osiyo xalqlarini etnologik o ‘rganish tarixi. 11. 0 ‘zbek xalqi etnografiyasiga oid eng muhim manbalar. 12. 0 ‘zbek xalqi etnogenezi va etnik tarixi. 13. 0 ‘zbeklaming an'anaviy xo‘jaligi. 14. 0 ‘zbeklam ing moddiy madaniyati. 15. 0 ‘zbeklaming ma'naviy madaniyati. 16. Qoraqalpoqlar etnogenezi va etnik tarixi. 17. Qoraqalpoqlar an'anaviy xo‘jaligi va madaniyati. 18. Tojik xalqi etnogenezi va etnik tarixi. 19. Tojik xalqi an'anaviy xo‘jaligi. 20. Tojik xalqi moddiy madaniyati. 21. Tojik xalqi ma'naviy madaniyati. 22. Turkman xalqi etnogenezi va etnik tarixi. 23. Turkman xalqi an'anaviy xo‘jaligi. 24. Turkman xalqi moddiy madaniyati. 25. Turkman xalqi ma'naviy madaniyati. 26. Qozoq xalqi etnogenezi va etnik tarixi. 27. Qozoq xalqi an'anaviy xo‘jaligi. 28. Qozoq xalqi moddiy madaniyati. 29. Qozoq xalqi ma'naviy madaniyati. 30. Qirg‘iz xalqi etnogenezi va etnik tarixi. 31. Qirg‘iz xalqi an'anaviy xo‘jaligi. 32. Qirg‘iz xalqi moddiy madaniyati. 33. Qirg‘iz xalqi ma'naviy madaniyati. 34. Uyg‘urlar etnologiyasi. X BO B . T a l a b a l a r n i n g m u s ta q il ishlashi u c h u n m a te r ia lla r 225 35. Dunganlar etnologiyasi. 36. Tatarlar etnologiyasi. 37. M arkaziy Osiyo arablari etnologiyasi. 38. M arkaziy Osiyo lo‘lilari etnologiyasi. 39. Buxoro yahudiylari etnologiyasi. 40. Kurdlar etnologiyasi. 41. Balujlar etnologiyasi. 42. Koreyslar etnologiyasi. 43. Xitoylar etnologiyasi. 44. M o‘g‘ullar etnologiyasi. 45. Buryatlar etnologiyasi. 46. S ax alarva oltoylar etnologiyasi. 47. Tuvalilar, xakaslar va shorlar etnologiyasi. 48. Ruslar, ukrainlar va beloruslar etnologiyasi. 49. Markaziy Osiyoda zamonaviy etnomadaniy jarayonlar. 50. Markaziy Osiyo xalqlari antropologiyasi, dini va an'anaviy xo‘jaligi. Download 6.5 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|