Markaziy osiyo xalqlari etnologiyasi

Kiyim-kechaklari.
Arablarda junli matolar ko‘p ishlatilgan. 
M asalan, kigiz astarli to‘n (chaydamiya) boshqa etnik guruhlarda 
kebenak
deb ataladi. Shuningdek, ichi mo‘ynali po‘stinning turiga 
ko‘ra, qo ‘zi po‘stin, barra po‘stin va tulki po‘stinlarga bo‘lingan. 
C ho‘ponlar esa sovuq qish paytlarida po‘stin bilan birgalikda ichi 
m o‘ynali keng ishton (cholvor) ham kiygan. Keksa arablarda esa 
ro‘mol shaklidagi belbog1 lardan emas, balki uzunligi 3—4 metrli 
boMgan bir necha marta o ‘ralgan vazra (kamar)dan foydalanilgan.
Erkaklar an'anaviy bosh kiyim sifatida salla o‘ragan. Salla 4-5
metrli mato boMagidan o ‘ralgan bo‘lib, u hamisha o‘rab yurilgan, 
ammo ish paytlari kichkinaroq, bayram va to‘y paytlari esa kattaroq
209

---

ham da salobatliroq qilib o ‘ralgan. Salla ipak, paxta va ju n matolaridan 
turli ranglarda tayyorlangan. Diqqatga molik tom oni shundaki, 
arablarda yoshiga qarab turli rangdagi satlalar o ‘ralgan. Yosh erkaklar 
odatda, qizil salla, o ‘rta yoshlilar ko‘kish va keksalar esa oq rangdagi 
salla o ‘ragan. B o‘ydoq yoshlar va uylangan yosh erkaklar oddiy gardi 
salla kiygan. Albatta, sallani to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri boshga emas, balki 
kallapo‘sh kiyilib, uning ustidan o‘ralgan, keksalar salla ostidan 
k o ‘loh kiygan. Arablar qadimdan m o‘ynali telpak ham kiyishga 
odatlangan.
An'anaviy oyoq kiyimlari ham turlicha bo ‘lib, odatda, etik va 
maxsi-kavush bilan kiyilgan. C ho‘ponlar esa yumshoq charm chirik 
va eng sifatli hisoblangan “kalla xasani” deb atalgan charmdan etik 
tayyorlagan. Shuningdek, qora va yashil teridan tayyorlanadigan 
kavush eng qimmatbaho hisoblanib, eshak terisidan tikilgan. Bundan 
tashqari, arablarda qora rangli kavushlar oq teridan tikilgan b o‘lsa, 
etik-mu'zalar esa oq dag‘al teridan tayyorlangan.
Kuyov to ‘y paytida ochiq rangdagi ko‘ylak, yo‘l-yo‘1 paxtali 
matodan ishton, beqasb (o ‘zbeklarda beqasam) chopon, uning ichidan 
oq matodan tikilgan yengil yaktak, shoyi atlasdan kelin tomondan 
maxsus tayyorlangan belbog4 va kam ar taqqan. Kuyovning bosh 
kiyimi to‘q qizil yoki qizil salla bo‘lib, bir uchiga kashta tikilgan va 
jig ‘a taqilgan.
Ayollar kiyimi tarkibiga ko‘ylak, ishton, kamzul va paxtali xalat 
kirgan. Arab ayollarining qadimgi ko‘ylagi 0 ‘rta Osiyo uchun xos 
bo‘lgan nov shakldagi kiyimdir. Shunday odat bo‘lganki, ustm a-ust 
ikki qavat k o ‘ylak kiyilgan va ushbu kiyim kengroq va uzunroq 
ko‘rinishda bo‘lgan. Keksa ayollar oq yoki ko‘k rangdagi k o ‘ylak 
kiygan va uning uzunligi to ‘piqqacha yetib, yangi ham da yoqasi qora 
kashta bilan bezatilgan. Arab qizlari yaqin kunlargacha “ mundi yoqa 
ko ‘ylak” kiygan. Turmushga chiqqan ayollam ing kiyimlari tik yoqali 
ko‘ylak - keng ko‘rinishda va uzun yengli bo4lib, an'ana bo‘yicha 
qizlaming kiyimlari o ‘rta yosh va keksa ayollamikidan farq qilgan. 
Arab qizlari turmushga chiqqandan so‘ng qizlik k o‘ylagini vertikal 
yoqali qisqa qirqimga ega bo‘lgan ko‘ylakka almashtiradi. Bunday 
fasondagi 
ko‘ylak kelinning ota-onalari 
tomonidan 
tayyorlab 
qolyiladi. Yangi oilada birinchi farzand tug‘ilgadh, ayol onalar 
ko‘ylagi (subinmoro)ni kiyishni boshlaydi. Uni yoqasi uzun vertikal 
qirqimga ega boMadi.
210

---

Arab ayollarining an'anaviy kiyimlarida o ‘ziga xoslikni saqlab 
qolgan bosh kiyimi - gizza bo‘lib, u qizil satin va alvondan, yoqasi 
esa o ‘yma, qora satindan jiyagi qo ‘shib tikiladi. Ushbu jiyak ustidan 
oq ipdan hoshiya kashtali bo‘ladi. Gizzaning oldi beligacha tushadi, 
yengi esa kalta, tirsakkacha yotmaydi. Orqa tomoni ko‘ylak 
uzunligida, ko‘krak tomoni esa oq ipak bilan chiroyli kashtalangan 
boMadi. B o‘yigacha bo‘lgan qismi uch-to‘rt xil rangdagi materialdan 
ko‘ndalang tikiladi va ustidan esa 8-10 qator kumush tanga baldoq 
musulxa va boshqa yaltiroq taqinchoqlar terib tikiladi. Gizza ikki xil; 
birinchisi qizil gizza, buni arab qizlari to‘rt yoshdan boshlab kiyadi. 
Qiz gizzasi qizil rangda bo‘lib, uni ular turmushga chiqqunlarigacha 
kiysalar, ikkinchisi oq matodan tikiladi va uni turmushga chiqqan 
kunlaridan boshlab kiyadilar.
Arab qizlari turmushga chiqqanlaridan keyin uch kun o ‘tgach, 
“qasabandan”, ya’ni “к о ‘ф а yig ‘di” marosimi o ‘tkaziladi. Ushbu 
marosimda qishloq xotin-qizlari qatnashadi. Kuyovning otasi mol 
so‘yib, qishloq ayollariga ziyofat beradi. Kelinning yaqinlari sovg‘a- 
salom olib keladi va shu kuni kelinga qizil gazmoldan tikilgan qalin 
kashtali, hoshiyatli bosh kiyim — buxnak kiydiriladi. Mazkur bosh 
kiyimi peshonadan betgacha tushib, quloq-chakkani yopib turadi. 
BogMchi bilan iyak ostidan bogMansa, buxnak ustidan esa taqinchoq 
(sinsila) taqiladi. Bosh va peshona taqinchog‘i boMgan sinsila bayram 
kiyimi bilan birga taqiladigan go‘zaIlik bezaklari majmuasidir.
Barcha tabaqadagi arab qizlari va ayollari qadimdan hammabop 
taqinchoqlami afzal ko‘rganlar. Ulaming sifati va soni oilaning 
iqtisodiy holatiga bogMiq boMgan. Taqinchoqlar ichida eng ko ‘p 
tarqalgani va barcha ayollar taqishi zarur boMgan taqinchoq — 
bilakuzuk va uzuk hisoblanib, u moviy yashil ko‘zli boMib, kumush 
yoki tillodan yasalgan. Shunisi xarakterliki, 0 ‘rta Osiyoning boshqa 
mahalliy xalqlarida keng tarqalgan quloq taqinchogM sirg‘a arablarda 
kam uchraydi. Faqatgina burunga taqiladigan sirg‘a (izmak, natti, 
chet-natti)ni oldinlari arab ayollari ko‘p taqqan, hozirda esa keksa 
yoshli momolardagina saqlanib qolgan.
Buxoro yahudiylarining kiyimlarida o ‘ziga xos milliy an'analar 
yaxshi saqlanib qolgan. Erkaklaming kiyimi uzun ko ‘ylak (kurta) va 
ishton (ezor) dan iborat boMib, ular har xil bichimda tikilgan. 
Ayollam ing kiyimi esa (ich ko‘ylak), kurtai ro‘ (ustki ko‘ylak), ishton 
(ezor)dan iborat boMgan. Bosh kiyimlari haqida shuni ta'kidlash
211

---

kerakki, erkaklar telpak, qorako‘li, kallapo‘sh, d o ‘ppi, qishda baragi, 
ayollar esa yoshiga qarab durra ro ‘mol o ‘ragan. Emizakli bolasi bor 
juvonlar lachak kiyib yurgan.
U yg‘urlam ing kiyimlari ko‘p jihatdan q o‘ni-qo‘shnilari va 
m ahalliy aholidan keskin farq qiladi. Erkaklar tor tik yoqali ko ‘ylak 
bilan keng b og‘ichli ishton (tanbal) kiyib yurgan. Ishtonning poychasi 
etik ichiga tiqib yurilgan. K o‘ylak ustidan yengi tor, tik yoqali 
beshmet. keyin uzun chopon kiyilgan va chopon ustidan uzun chit 
belbog‘ bog‘langan. Qishda qo ‘y terisidan tikilgan p o ‘stin