Markov modeli. Yashirin Markov modeli. Fe`l kategoriyalari
Download 110.67 Kb.
|
Avezmatov Ixtiyor (Bilet 1)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3.Yashirin Markov modeli
- 4.Markov qaror qabul qilish jarayoni
- 5. Markovning qaror qabul qilish jarayoni qisman kuzatilmoqda
- 6. Markov tasodifiy maydoni
- 7. Markovning ierarxik modellari
- 8.Tolerant Markov modeli
- 9. Markov zanjiri prognozi modellari
- Nisbat kategoriyasi .
- 2. Bo‘lishli va bo‘lishsizlik kategoriyasi.
- 3. Mayl kategoriyasi .
- Ma’no ko’chishi usullari
|
Bilet 1 Markov modeli.Yashirin Markov modeli. Fe`l kategoriyalari. So’zlarning ma`nosi. Metodologik tayyorgarlik 1.Ehtimollar nazariyasida Markov modeli tasodifiy o'zgaruvchan tizimlarni modellashtirish uchun ishlatiladigan stoxastik modeldir. Kelajakdagi davlatlar avvalgi voqealarga bog'liq emas, balki faqat hozirgi holatga bog'liq deb taxmin qilinadi (ya'ni u Markov xususiyatini o'z zimmasiga oladi). Umuman olganda, bu taxmin, aks holda echib bo'lmaydigan model bilan fikr yuritishga va hisoblashga imkon beradi. Shu sababli, bashoratli modellashtirish va ehtimoliy prognozlash sohalarida ushbu model uchun Markov xususiyatini namoyish etish maqsadga muvofiqdir 2.Markov zanjiri 
Eng oddiy Markov modeli - bu Markov zanjiri. U vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan tasodifiy o'zgaruvchiga ega bo'lgan tizim holatini modellashtiradi. Shu nuqtai nazardan, Markov xususiyati ushbu o'zgaruvchining taqsimoti faqat oldingi holatning taqsimlanishiga bog'liqligini taklif qiladi. Markov zanjiridan foydalanishning misoli Markov zanjiri Monte Karlo bo'lib, u Markov xususiyatidan foydalanib, tasodifiy yurishni amalga oshirishning ma'lum bir usuli qo'shma taqsimotdan namunalar olishini isbotlaydi. 3.Yashirin Markov modeli Yashirin Markov modeli bu Markov zanjiri bo'lib, uning holati faqat qisman kuzatilishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, kuzatuvlar tizimning holati bilan bog'liq, ammo ular odatda holatni aniq aniqlash uchun etarli emas. Yashirin Markov modellari uchun bir nechta taniqli algoritmlar mavjud. Masalan, kuzatishlar ketma-ketligini hisobga olgan holda, Viterbi algoritmi vaziyatlarning eng mos keladigan ketma-ketligini, oldinga yo'naltirilgan algoritm kuzatishlar ketma-ketligining ehtimolligini va Baum-Welch algoritmi boshlang'ich ehtimolliklarni, o'tishni taxmin qiladi. funktsiyasi va yashirin Markov modelining kuzatuv funktsiyasi. Umumiy foydalanishlardan biri nutqni tanib olishdir, bu erda kuzatilgan ma'lumotlar nutq audio to'lqin shakli, yashirin holat esa so'zlashuv matni. Ushbu misolda Viterbi algoritmi nutq audiosi berilgan, ehtimol so'zlashuv so'zlarining ketma-ketligini topadi.
Markov tasodifiy maydoni yoki Markov tarmog'i Markov zanjirining ko'p o'lchovli umumlashtirilishi deb hisoblanishi mumkin. Markov zanjirida holat faqat avvalgi holatga bog'liq bo'ladi, Markov tasodifiy maydonida har bir holat bir nechta yo'nalishdagi istalgan qo'shnilariga bog'liq. Markov tasodifiy maydoni tasodifiy o'zgaruvchilar maydoni yoki grafigi sifatida tasavvur qilinishi mumkin, bu erda har bir tasodifiy o'zgaruvchining taqsimlanishi u bog'langan qo'shni o'zgaruvchilarga bog'liq. Aniqrog'i, grafadagi har qanday tasodifiy o'zgaruvchining qo'shma taqsimoti grafadagi ushbu tasodifiy o'zgaruvchini o'z ichiga olgan barcha kliklarning "klik potensiallari" ning mahsuloti sifatida hisoblanishi mumkin. Muammoni Markov tasodifiy maydoni sifatida modellashtirish foydalidir, chunki u grafadagi har bir tepalikdagi qo'shma taqsimotlarni shu tarzda hisoblashi mumkin. 7. Markovning ierarxik modellari Ierarxik Markov modellari abstraktsiyaning turli darajalarida odamlarning xatti-harakatlarini turkumlash uchun qo'llanilishi mumkin. Masalan, odamning xonada joylashgan joyi kabi bir qator oddiy kuzatuvlar talqin qilinishi mumkin, masalan, odam qaysi vazifa yoki faoliyatni bajarayotgani kabi murakkabroq ma'lumotlarni aniqlash uchun. Markov modellarining ikki turi - Ierarxik yashirin Markov modeli va Abstrakt Yashirin Markov modeli. Ikkalasi ham xulq-atvorni aniqlash uchun ishlatilgan. va modeldagi abstraktsiyaning turli darajalari orasidagi ma'lum shartli mustaqillik xususiyatlari tezroq o'rganish va xulosa chiqarish imkoniyatini beradi. 8.Tolerant Markov modeli Tolerant Markov modeli (TMM) - bu taxminiy-algoritmik Markov zanjiri modeli. U ehtimollikni haqiqiy ro'y beradigan belgi o'rniga, ehtimol yuzaga keladigan ketma-ketlikdan so'nggi belgini ko'rib chiqadigan shartli kontekstga muvofiq belgilaydi. TMM uch xil tabiatni modellashtirishi mumkin: almashtirish, qo'shish yoki o'chirish. Muvaffaqiyatli dasturlar DNK sekanslarini siqishda samarali amalga oshirildi. 9. Markov zanjiri prognozi modellari Markov zanjirlari bir necha mavzularda bashorat qilish usullari sifatida ishlatilgan, masalan, narx tendentsiyalari, shamol energetikasi va quyosh nurlanishi. Markov zanjirining prognozlash modellari turli xil sozlamalardan foydalanadilar, vaqt oralig'ini diskretlashtirishdan to yashirin Markov modellariga qadar to'lqinlar va Markov zanjiri aralashmasi tarqatish modeli (MCM) Nisbat kategoriyasi. Fe’ldan anglashilgan harakatning bajaruvchi va bajariladigan harakat o‘rtasidagi munosabatining ifodala-nishi fe’l nisbati deyiladi. Masalan: Sobir akasidan kelgan xatni Alisherga o‘qitdi gapida Sobir ega, Alisherga to‘ldiruvchidir. Ushbu gapda asosiy harakat bajaruvchi Alisher, ya’ni to‘ldiruvchi bo‘lib, Sobir, ya’ni ega harakat bajarilishi\da vosita bo‘lgan shaxs xolos. Jumladagi ikki bajaruvchi orasidagi harakat bajarish bilan bog‘liq ana shunday munosabat fe’lning nisbat shakli orqali ifodalanadi: o‘qi+t+di. Fe’l nisbati maxsus shakl yasovchi affikslar vositasida ifodalanadi. Bu affikslar fe’lning lug‘aviy ma’nosini batamom yangilamay, unga qo‘shimcha ma’no bo‘yog‘i qo‘shadi. Qiyoslang: yuv+(di)-yuv+in+(di) - yuv+il+(di) - yuv+ish+(di) – yuv+dir+(di). Ba’zi fe’llarga nisbat qo‘shimchalari birdan ortiq qo‘shilib kelishi ham mumkin: yoz+dir+il+di, beza+n+tir+ish+di. Bunday holda fe’l nisbati oxirgi nisbat qo‘shimchasiga qarab belgilanadi. Fe’l nisbatlarning quyidagicha beshta turi bor: 1. Aniq nisbat. Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs yoki narsa tomonidan bajarilganini yoki bajarilmaganini ifodalaydi. To‘ldiruvchi esa harakatning obyekti bo‘ladi. Aniq nisbat maxsus affiksga ega emas: o‘qidi, yozdi, kutdi kabi sof fe’llar ana shu nisbatdadir. 2. O‘zlik nisbat. Harakatning bir shaxs yoki narsaning o‘zida sodir bo‘lishini anglatadi. Bu nisbat quyidagi affikslar orqali hosil bo‘ladi: a) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -n, undoshdan keyin -in affiksini qo‘shish orqali: o‘ra+n, yuv+in; b) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -l, undoshdan keyin -il affiksini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: cho‘m+il, surka+l; d) fe’l o‘zak-negiziga unlidan keyin -sh, undoshdan keyin -ish affiksini qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: joyla+sh, ker+ish. Yetakchi ko‘makchi fe’lli birikmalarga o‘zlik nisbati qo‘shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo‘shilib keladi: suya+n+ib turmoq, yuv+in+ib kelmoq, qo‘zg‘a+l+ib ketmoq kabi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, tilimizdagi zavq+lan, achchiq+lan, foyda+lan, o‘ng‘aysiz+lan kabilar o‘zlik nisbatdagi fe’llar hisoblanmaydi. Chunki zavqlanmoq, achchiqlanmoq kabi fe’llar tarkibidagi -n nisbat yasovchi emas, balki -la va -n bir butun holda (-lan) affiksidir. Shu bois, zavqlan, achchiqlan fe’llari aniq nisbat shakli hisoblanadi. Xuddi shuningdek, ba’zi o‘timli va o‘timsiz fe’llardan ham o‘zlik nisbati yasalmaydi: bor, yugur, o‘qi, hayda, ek, min, sug‘or kabilar, shular jumlasidandir. 3. Orttirma nisbat. Harakatning boshqa bir shaxs yoki narsa ta’sirida, tazyiqida bajarilishi, orttirilishini ifodalovchi fe’l shaklidir. Quyidagicha affikslar orqali hosil qilinadi: 1) - dir (tir): yozdir, kuldir; 2) - gaz (-giz, -g‘az, -g‘iz, -kaz, -kiz, -qaz, -qiz): ko‘rgaz, ketkiz, o‘tqaz; 3) -t: o‘qit, qurit, ishlab; 4) - iz: oqiz, tomiz; 5) - ir: botir, tomir,oqir; 6) – ar: chiqar, qaytar; 7) - sat: ko‘rsat. Ayrim fe’llarning orttirma nisbatni yasashda ko‘rsatilgan affikslardan faqat bittasini, boshqa fe’llarda esa bir nechtasini sinonim sifatida qo‘llash mumkin: ko‘n+dir - to‘la+t-to‘l+dir - to‘l+g‘iz kabi. Shuningdek, orttirma nisbat boshqa nisbatlardan farqli ravishda fe’lga birdan ortiq affikslar qo‘shish bilan yasalishi mumkin: jo‘na+t+tir+di, yoz+dir+tir+di. Orttirma nisbat o‘timli yoki o‘timsiz fe’llardan ham yasaladi: uxla - uxlat, o‘qi-o‘qit kabi. Orttirma nisbat o‘timsiz fe’llardan yasalganda, o‘timli fe’l yuzaga keladi: ko‘kar- ko‘kartir, uch - uchir kabi. Ayrim fe’llarda orttirma nisbat yasovchi affiks aniq ko‘rinib tursa-da, lekin hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan ularni morfemalarga ajratib bo‘lmaydi: tuzatmoq, surishtirmoq, uzatmoq kabi. Ayrim fe’llarda orttirma nisbat ko‘rsatkichini boshqa nisbat ko‘rsatkichi bilan almashtirish mumkin: uyg‘ot- uyg‘on, yupat- yupan kabi. Lekin bu fe’llar ham hozirgi til nuqtai nazaridan morfemalarga bo‘linmaydi. Yetakchi va ko‘makchi fe’lli birikmalarga orttirma nisbat qo‘shimchasi, asosan, yetakchi fe’lga qo‘shiladi: ye+dir+ib qo‘ydi, aylan+tir+ib keldi. 4. Majhul nisbat. Harakat to‘ldiruvchi anglatgan narsa yoki shaxs tomonidan bajarilib, egaga o‘tadi yoki haqiqiy bajaruvchisi noma’lum bo‘ladi: O‘qish boshlandi (bajaruvchisi noma’lum), yer haydaldi (harakat bajaruvchisi traktorchilar).Bu nisbatan -in / -n va -l / in affikslari orqali hosil qilinadi: tara+l, ulu+n, keltir+il, ol+in kabi. Fe’lning majhul va o‘zlik nisbatlariga xos ko‘rsatkichlar o‘zaro grammatik omonim bo‘lib, ba’zan ayni bir affiks ham o‘zlik, ham majhullik nisbatni yasashi mumkin. Bunday holda, fe’lning qaysi nisbatdaligi gap mazmunidan anglashiladi: Ot qoqildi- mix qoqildi. Majhullik va o‘zlik nisbatlari bir xil affiks bilan yasalganda, ularni farqlashda orttirma nisbat affiksini qo‘shib ko‘rish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Chunki majhullik nisbatdagi fe’l ayni paytda orttirma nisbatda ham qo‘llanishi mumkin, biroq o‘zlik nisbat bunday xususiyatga ega emas: polga mix qoq+tir+il+di. O‘zlik va majhullik nisbat affikslari ayni bir fe’lga qo‘shilib, ham o‘zlik, ham majhullik shaklini hosil qilishi mumkin: tara+n (o‘zlik) - tara+l(majhullik), yuv+n (o‘zlik) – yuv+il(majhullik) kabi. Yetakchi va ko‘makchi felli birikmalarda majhul nisbat ko‘rsatkichi, asosan, ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi: so‘rab ko‘r+il+di, aytib qo‘y+il+di. O‘zlik nisbati kabi majhullik nisbat affikslari ham o‘timli fe’lni o‘timsiz fe’lga aylantiradi: o‘rinni bo‘shatdi- o‘rnidan bo‘shatildi. 4. Birgalik nisbat shakli -(i)sh affiksi yordamida yasaladi va harakatning birdan ortiq shaxs tomonidan bajarilishini bildiradi: yozishdi,tozalashdi. Birgalik nisbatdagi fe’llar mazmunan a) harakatni bajarishda birga ishtirok etish ma’nosi: tozalashdim, yuvishdim ; b) o‘zaro, galma-gal bajarilgan harakat ma’nosi: urishdi, tortishishdi, talashishidi kabilarni ifodalaydi. Birgalik nisbat shaklidagi fe’l ko‘plik ifodalovchi -lar affiksi bilan sinonim hisoblanadi: keldilar-kelishdi, o‘qidilar-o‘qishdi. Yetakchi va ko‘makchi felli birikmalarda birgalik nisbat ko‘rsatkichi quyidagi tartibda qo‘shiladi: a) yetakchi fe’lga: kel+ish+ib qoldi, quv+ish+ib ketdi; b) ko‘makchi fe’lga: quvib ket+ish+di, kelib qol+ish+di; b) har ikkalasiga qo‘shiladi. Bunda yetakchi fe’ldagisi birgalik ko‘makchi fe’ldagisi esa ko‘plik ifodalaydi: kul+ish+ib qo‘y+ish+di, ayt+ish+ib qol+ish+di. 2. Bo‘lishli va bo‘lishsizlik kategoriyasi. Tildagi har qanday fe’l bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda bo‘ladi. Bo‘lishli shakl harakatning tasdig‘ini, bo‘lishsiz shakl esa uning inkorini ifodalaydi: keldi- kelmadi. Fe’lning bo‘lishli shakli maxsus grammatik ko‘rsatkichga ega bo‘lmaydi. Chunki uning bosh shakli doimo bo‘lishli bo‘ladi. Bo‘lishsizlik esa quyidagi kabi maxsus vositalar yordamida ifodalanadi: -ma affiksi deyarli barcha fe’l shakllarida bo‘lishsizlik ifodalash uchun xizmat qiladi: kelmadi, kemagan, kelmabdi kabi. Fe’lning ba’zi vazifadosh shakllarining bo‘lishsizligini hosil qilishda –ma affikisining quyidagi morfologik shakllaridan foydalaniladi: -maslik affiksi harakat nomining bo‘lishsiz shaklini yasaydi: aytish-aytmaslik, borish-bormaslik kabi. -may\-mayin affiksi fe’lning –b(-ib) affiksi bilan yasaluvchi ravishdosh shaklining bo‘lishsiz shaklini yasashda ishlatiladi : bilib-bilmay, ko‘rib-ko‘rmay. -mas affiksi fe’lning –r//-ar qo‘shimchasi asosida hosil bo‘ladigan shaklining bo‘lishsiz shaklini hosil qilishda ishlatiladi: yurar- yurmas, borar-bormas. –ma affiksi yetakchi+ko‘makchi fe’lli birikmalarga quyidagicha qo‘shiladi:1) yetakchi fe’lga qo‘shiladi: bormay tur; 2) ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi: bora ko‘rma; 3) har ikkalasiga qo‘shiladi: bormay qo‘yma.. Bunday birikuvda yetakchi yoki ko‘makchi fe’l yoki ularning har ikkalasi birgalikda ifodalaydigan ma’no o‘zaro farqlanadi: a) -ma affiksi yetakchi fe’lga qo‘shilganda, ana shu fe’lga xos harakat inkor etiladi. Biroq ko‘makchi felda bo‘lishlilik ma’nosi saqlanadi: yurmay qoldi, kelmay qo‘ydi kabi; b) bo‘lishsizlik shakli ko‘makchi fe’lga qo‘shilsa, bu fe’l bildirgan ma’nodagi harakatning inkori ifodalanadi: kelib qolmadi, aytib qo‘ymadi; d) bo‘lishsilik shakli yetakchi va ko‘makchi fe’lga qo‘shilganda esa qat’iy bo‘lishlilik ifodalanAdi: aytmay qo‘ymadi, kelmay qo‘ymadi. -emas to‘liqsiz fe’li faqatgina –gan qo‘shimchali sifatdosh va -moqchi affiksli maqsad maylidagi fe’llarning bo‘lishsiz shaklini yasash uchun qo‘llanadi: ketgan emas, ketmoqchi emas kabi. Shuningdek, emas yordamida qiyoslanayotgan ikki harakat-hodisadan sifatdosh, ravishdosh yoki harakat nomi hamda narsa, belgi, miqdor kabilarning inkorini ifodalashda ham foydalaniladi: o‘qib emas, yozib kelish kerak; qarashi emas, kulishi chiroyli; behi emas, olma; katta emas, kichik; o‘nta emas, to‘qqizta. yo‘q so‘zi faqatgina –gan// -yotgan qo‘shimchali sifatdoshning bo‘lishsiz shaklini yasash uchungina qo‘llaniladi: 'yozgani yo‘q., borayotgani yo‘q. Bu fe’llarning yuq so‘zi yordamida yasaluvchi inkor shaklida shaxs-son ko‘rsatkichlari fe’lning o‘ziga qo‘shiladi: yozganim yo‘q, borganing yo‘q, kabi. na yordamchisi vositasida harakatning inkori alohida ta’kid bilan ifodalanadi. Bunda fe’llar bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanishi mumkin. Fe’lning o‘zi bo‘lishsiz shaklda qo‘llanganda, na yordamchisi bog‘lovchi vazifasini bajaradi va ma’noni kuchaytirish-ga xizmat qiladi: Na o‘qidi, na yozdi. Bo‘lishsizlik ma’nosining ifodalanishida ohangning ham alohida o‘rni bor. Bunday hollarda inkor shakli bo‘lsa, tasdiq ma’nosi, tasdiq shakli bo‘lsa, inkor ma’nosi anglashiladi: Bu bosh bevafo dunyoda nimalarni ko‘rmadi deysiz.(tasdiq). Ketasiz-a, ketasiz,... sizni bu yerdan ketkizarmidik (inkor). 3. Mayl kategoriyasi. Ish harakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi fe’l shakli mayl deyiladi. Fe’l mallari harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, grammatik zamon, grammatik shaxs bilan uzviy bog‘lanadi. Bu uch hodisa fe’lning gapda kesimlik vazifasidan kelib chiqadi. O‘zbek tilida fe’l mayllarining to‘rt turi bor: 1) xabar mayli, 2) buruq-istak mayli, 3) shart mayli, 4) maqsad mayli. 1. Xabar mayli. Ish-harakatning uch zamondan birida bajarilish va bajarilimaganligini ifodalaydi. Xabar maylining maxsus grammatik ko‘rsatkichi yo‘q. U fe’lga uchala zamon va shaxs-son affikslarini qo‘shib tuslash orqali shakllanadi. Masalan: o‘qidim, o‘qiding, o‘qidi, o‘qiganman, o‘qigansan, o‘qigan, o‘qimoqchiman, o‘qimoqchisan, o‘qimoqchi. Xabar maylidagi fe’lning asosiy sintaktik vazifasi gapda kesim bo‘lib kelishdir. 2. Buyruq-istak mayli. Ish-harakatni bajarish-bajarmaslik haqida buyurish, istash, so‘rash,iltimos, maslahat,chaqiriq kabi ma’nolarni ifodalaydi. Buyruq-istak maylidagi fe’l xabar maylidan farqli ravishda maxsus mayl ko‘rsatkichlariga ega bo‘lib, bu mayl tuslanadi.
So‘zlovchining o‘ziga o‘zi buyruq berishi mantiqqa to‘g‘ri kelmay-di, shuning uchun birinchi shaxs sof buyruq ma’nosida ishlatilmaydi. Xususan, o‘zgaga bo‘lgan murojaatda istak bilan birga iltimos ham ifodalanadi: Siz bilan boray. Xuddi shuningdek hollarda buyruq, do‘q ham ifodalanishi mumkin: Bu qilig‘ingni ikkinchi ko‘rmay! Birinchi shaxs ko‘plik faqat istakni emas, harakatga da’vat, iltimos kabi ma’nolarni ham ifodalaydi. Chunki bu shakl so‘zlovchidan tashqari u bilan birga bo‘lgan shaxslarni ham o‘z ichiga oladi: Bir yoqadan bosh chiqaraylik. Keling, mana shu ona-yer oldida so‘z beraylik. (P.Qodirov) Qat’iy buyruq ma’nosi ikkinchi shaxs vositasida ifodalanadi. Chunki bunda nutq qaratilgan shaxsning o‘zi qatnashadi: Salim qoraga ayting, fermada hisob-kitobni to‘g‘rilab qo‘ysin. (H. F.) Bu shaklda sof buyruq bilan birga do‘q qilish, iltimos, hatto yalinish kabi munosabatlar ham ifodalanishi mumkin: Yo‘qol, dedim! Ko‘zimga ko‘rinma!(do‘q). Stol ustiga qo‘ya qol (iltimos). Yo rabbiy, ilmimni ziyoda qilg‘il (o‘tinch). Ikkiichi shaxsning –gin\\ -gil affiksi bilan yasaluvchi shaklida esa buyruq ma’nosi kuchsizlanadi. Bu shakl ko‘proq iltimos yoki oddiy undash, da’vat uchun qo‘llanadi: Boshingga qilich kelsa ham to‘g‘risini gapirgin. Otangga bo‘lmagil arzanda bandi, Bandidan chiqib bo‘l hunar farzandi. ( A.Jomiy) Uchinchi shaxsda harakatga undash, buyruq ma’nolari ikkinchi shaxs orqali bo‘ladi: Odamlar bilan yaxshi tanishsin, keyin menga uchrasin. (H. F.) Uchinchi shaxsning sof buyruq uchun qo‘llanishi, asosan, majhul nisbatdagi fe’llarda uchraydi: Tuyaning dumiga bog‘lab sazoyi qilinsin. (As.M.) Shuningdek, 3-shaxs istak, iltimos kabi ma’nolarni ifodalash uchun ham qo‘llanadi: Farzandlarimiz murod-maqsadlariga yetishsin, qo‘sha qarishsin. Buyruq-istak maylining birinchi va uchinchi shaxs so‘roq, taxmin, o‘ylash kabi ma’nolarni ifodalovchi vositalar bilan qo‘llana oladi. Ikkinchi shaxs shakli esa bunday xususiyatga ega emas. Bunga bu shaxs shakllarining ma’no xususiyatlari sabab bo‘ladi. Masalan, ertaga kelaymi, ertaga kelsinmi, ertaga kelaymikin, ertaga kelsinmikin kabi qo‘llanish ko‘p uchraydi. Buyruq-istak maylining bo‘lishsiz shakli harakatning bajarilish ehtimoli borligi, unga ogohlantirish kabi ma’nolarda ham qo‘llanadi: Otlariga ishonib biror falokatga yo‘liqishmasin, tag‘in. Yordamchi fe’llardan faqat edi to‘liqsiz fe’li buyruq-istak mayli-dagi fe’llarning ikkinchi va uchinchi shaxs shakli bilan qo‘llana oladi: borgin edi, borsin edi kabi. Bunday qo‘llanish natijasida: 1) buyruq-istak mayli shakliga xos ma’no butunlay yo‘qoladi: bor - borgin edi, aytma - aytmagin edi; 2) buyruq - istak maylida harakatning bajarilishi mantiqan kelasi zamonga, edi to‘liqsiz fe’li bilan qo‘llanganda esa o‘tgan zamonga oid bo‘ladi: kelsin -kelsin edi; 3) buyruq-istak shakli edi to‘liqsiz fe’li bilan yoki usiz qo‘llanganda ham istak ma’nosi ifodalanadi.
Shart mayli biror ish-harakatning yuzaga chiqishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo‘lgan harakatni ifodalaydi. Shart mayli -sa affiksi va shaxs-son qo‘shimchalarining qo‘shilib tuslanishidan hosil bo‘ladi. So’z va uning ma’nolari 1.Ma’lum ma’no bilan bog’langan va morfologik shakllangan tovush yoki tovushlar birikmasi so’z sanaladi. 2. So’z ikki xil ma’no bildiradi. Bu ikki xil so’zni biz opa so’zi orqali ko’rib chiqaylik. - Opa so’zi aka,uka singil so’zlai bilan qarindoshlik ma’nosi bilan bir guruhga birlashadi . Ayni paytda bir guruhga mansub bo’lgan yuqoridagi so’zlar bir-biriga zidlanganda, ma’lum ma’nolari bilan o’zaro farqlanadi. Xususan ,opa so’zi : -- o’gay opaga zidlanganda ,qarindoshlik (o’gay emaslik ) ma’nosini bildirishi bilan ; --opa so’ziga zidlanganganda men bilan bir bo’g’inga mansublik ma’nosini bildirishi bilan ; -- aka,uka so’zlariga zidlanganda, ayol jinsiga mansublik ma’nosiga mansubligi bilan --singil so’ziga zidlanganda opaning mendan kattalik singilning kichiklik ma’nosiga egaligi bilan farq qiladi. . Opa so’zining boshqa qarindoshlik bildiruvchi so’zlar bilan birlashtirib turadigan va ayni paytda ularni bir-biridan farqlaydigan ma’nolarining jami uning atash ma’nosi yoki leksik ma’nosi deyiladi. Opa so’zi yuqoridagi ma’nodan tashqari predmetlik, bosh kelishik,birlik ma’nolariga ham ega. Bu ma’nolar uning Grammatik ma’nosi sanaladi. . Ko’rinadiki,nutq jarayonida har bir so’z leksik va Grammatik ma’’nolar uyg’unligidan tashkil topadi . 3. So’z shakl va mazmun yaxlitligiga ega bo’lib,ma’no va Grammatik jihatdan shakllangan til birligidir. 4.So’zning 2 tomoni bor: a)so’zning shakli ,ya’ni tashqi tomoni (moddiy tomoni) tovush (harflar)dan iborat bo’lib,bu xususiyatlar fonetikada o’rganiladi b)so’zning ichki tomoni (ma’no,mohiyat tomoni)esa unda ifodalanadigan ma’nolar bilan tavsiflanadi ya’ni so’z bo’lishi uchun tovush va harflar yig’indisi ma’lum ma’no ifodalashi kerak. 5. So’z ikki xil ma’no bildiradi . a)leksik ma’no ; b)Grammatik ma’no 6.Leksik ma’no (atash ma’nosi lug’aviy ma’no) leksikologiyada o’rganiladi. leksikologiyaga doir atama hisoblanadi a) So’zlarning borliqdagi qanday narsa –hodisalar belgi-xususiyatlar,harakat-holatlarni bildirishi ularning atash ma’nolari hisoblanadi. Atash manosiga faqat 5ta so’z turkumi ega .Olmoshlar bundan mustasno. Ular belgi bildiruvchi so’zlarga ishora qiladi. 7.(Grammatik ma’no) deganda esa so’zning qaysi turkumga mansubligi qaysi gap bo’lagi vazifasida kelishi ,shuningdek, tarkibidagi qo’shimchalar orqali yuzaga keladigan ma’nolar tushuniladi.Grammatik ma’no barcha so’z turkumlari uchun xos bo’lib,uni morfologiyada o’rganamiz. M:Kitoblar keltirildi. . kitoblar so’zining lug’aviy ma’nosi –predmet, o’quv quroli Grammatik ma’nosi –ot,bosh kelishikda ,ko’plik sonda,ega vazifasida keltirildi harakat tushunchasini ifoda etyapti bu uning lug’aviy ma’nosi. Grammatik ma’nosi:fe’l, o’tgan zamonda,IIIshaxs majhul nisbatda ,xabar maylida,bo’lishli shaklda,kesim vazifasida. 8.Demak, so’zlar lug’aviy va Grammatik ma’noga ega bo’lib bularning biri leksikologiyada, ikkinchisi morfologiyada o’rganiladi. .
2.Demak tahlil jarayonida gap tarkibidan so’zlarni ajratamiz. So’zlar esa leksema va Grammatik qo’shimchalarga ajraladi . So’zning Grammatik shakllarsiz qismi leksema sanaladi Lug’atlarda bosh so’z sifatida leksema beriladi. Bir ma’noli so’zlar 1.So’zlar anglatadigan ma’nolariga ko’ra 2ga bo’linadi: a)bir ma’noli so’zlar (monosemantik so’zlar; gr.mono—bir ,semiya—ma’no) b)ko’p ma’noli so’zlar (polesemantik so’zlar gr.poli—ko’p,semiya—ma’no) 2.Aniq bir ma’noni ifodalash uchun qo’llanilgan so’zlar bir ma’noli so’zlar sanaladi. 3.Bir ma’noli so’zlar gap tashqarisida ham gap ichida ham faqat bitta ma’no ifoda etadi. M: men; sen; Toshkent; Mirzacho’l,cho’pon 4.Bir ma’noli so’zlar tilimazda kam sonni tashkil qiladi,va ilmiy ,kasb-hunarga doir atamalarni,shuningdek,yangi paydo bo’lgan so’zlarni o’z ichiga oladi.Yani so’zlar (neologizmlar)ham davr o’tishi bilan qo’shimcha ma’nolarni anglatadi. Ko’p ma’noli so’zlar 1 Nutq jarayonida ikki va undan ortiq ma’noda qo’llanuvchi so’zlarga ko’p ma’noli so’zlar deyiladi 2.Polisemiya yunoncha poli— ko’p, semia ma’no so’zlaridan olingan bolib, ko’p ma’noli demakdir Polisemiya monosemiyaga zidlanadi 3.Ko’p ma’noli so’zlar gapdan tashqarida bir ma’noni gap ichida yana boshqa bir ma’noni bildiradi. 4.Ko’p ma’noli so’zlar konteksda ,ya’ni ma’lum bir gapning ichida faqat bitta ma’nosi bilan keladi. 5.Tilimizdagi so’zlarning juda kata qismi ko’p ma’nolidir. Chunki kishilar kundalik hayotda yangi paydo bo’lgan tushunchalarning har biri uchun alohida alohida so’zlar qo’llayveradigan bo’lsa,so’zlarning soni o’ta ko’payib ketib ,ularni xotirada saqlash mumkin bo’lmay qoladi, Shuning uchun tilda mavjud bo’lgan so’zlarga yangi-yangi ma’nolar yuklanadi. Natijada ko’p ma’noli yuzaga keladi. M: tosh so’zi dastlab qattiq sovuq jism ma’nosida qo’llangan M:Yo’l chetida yumalab yotgan toshni tepdim (M.Yusuf Osmonning oxiri dostonidan) Keyinchalik ,”qattiqlik”ma’nosini faollashtirib tosh bag’ir,bag’ri tosh birikmalarida bag’irning sifatlovchisi vazifasida ko’chma ma’noda qo’llaniladi. Yoki : ko’z so’zi dastlab faqat tirik organizmning qabariq shaklga ega bo’lgan bo’lgan ko’rish a’zosi ma’nosida qo’llangan bo’lsa keyinchalik qabariqlik ma’nosini faollashtirish maqsadida “daraxtning ko’zi”ma’nosida ; Yorug’lik bilan ta’minlash ma’nosini faollashtirish orqali “derazaning ko’zi”ma’nolarida qo’llanila boshladi 6.Ko’p ma’noli so’zlarda ma’no qanchalik ko’p bo’lsa ham lekin u bir so’z hisoblanaveradi. Shuning uchun kop ma’noli so’zlargda ma’nolardan biri to’g’ri ma’no (yoki o’z ma’no) qolganlari esa ko’chma ma’no hisoblanadi 7.Ko’chma ma’nolar nutq tarkibida boshqa so’zlar bilan bog’langanda nomoyon bo’ladi,nutq tarkibidan ajratilganda esa to’gri ma’nosi asosiy ma’no bo’lib qoladi. M: tosh so’zi nutq qurshovidan ajratib olinsa,”qattiq jism” ma’nosini anglatadi . 8.Demak, o’z va ko’chma ma’no birikib,ko’p ma’noli so’zni hosil qiladi. 9.Ko’p ma’noli so’zlarning ma’nosini bilish va undan nutq jarayonida o’rinli foydalanish nutqning ta’sirchan, ifodali bo’lishiga yordam beradi. Bosh va ko’chma ma’no 1.Bosh ma’no (o’z ma’no) deganda so’zning asl ma’nosi tushuniladi so’zlarning nutq jarayoniga bog’liq bo’lmagan atash ma’nosi tushuniladi. 2.Ana shu lug’aviy ma’no asosida boshqa ma’nolar ham ifodalansa,u yasama (ko’chma) hisoblanadi 3 Ko’chma ma’no deganda bosh ma’no zaminida hosil qilingan yangi ma’no,so’zning nutqqa boshqa so’zlarga bog’lanib hosil qiladigan yondash ma’nosi tushuniladi. M: tulki so’zi aslida yovvoyi hayvonning bir turi ma’nosini anglatadi. Mirzakarimboy—tulki odam gapida tulki so’zi ayyor quv kabi ko’chma ma’noda qo’llanilgan. Yoki kumush-nutq tarkibidan tashqarida oq rangdagi qimmatbaho metal ma’nosini ifoda etadi bu uning bosh ma’nosi .Kumush so’zi qish va qor kabi so’zlar bilan bog’langanda ko’chma ma’no kasb etadi. 4.Odatda so’zning o’z va ko’chma ma’nolari bir so’z turkumi doirasida bo’ladi. M:ko’z: odamning ko’zi (o’z ma’no) Ignaning ko’zi, uzukning ko’zi ,buloqning ko’zi, yog’ochning ko’zi, tizzaning ko’zi, xurjunning ko’zi (ko’chma ma’nolari) Ba’zan so’z o’zining ko’chma ma’nolari bilan boshqa so’z turkumlariga teng kelishi mumkin. M:oltin;kumush;temir—bular asli ot oltin yaproq, kumush qish,temir intizom kabi misollarda ko’chma ma’nosi bilan sifatga ko’chgan 5.Polisemantik so’zlargda so’z ma’nolari orasida ma’no zanjiri bog’liqlik bo’ladi Agar bunday ma’no zanjiri uzilsa,ko’p ma’noli so’z omonim so’zga aylanadi. M: ko’k (rang)—ko’k (osmon) Yoki: 1)dam 2)gap 3)salla 4)tepki 5)chechak 6)qavs 7)changal 8)nozik 9)tutash 10)to’y 11)ko’ch 12)atala kabi omonim so’zlar ko’p ma’noli so’zlar o’rtasidagi ma’no zanjiri uzilishidan hosil bo’lgan. Ko’p ma’noli so’zlar o’rtasidagi ma’no zanjiri uzilib omonim so’zlar yuzaga kelar ekan bu so’z yasalishning leksik-semantik usuli sanaladi. 6. So’zning o’z ma’nosidan ko’chishi,uslubiy mazmun olishi ko’proq badiiy uslub; ba’zan ommaviy uslub va o’rni bilan og’zaki so’zlashuv tilida uchraydi. Ma’no ko’chishi usullari 1.Tilimizdagi mavjud so’zlar ma’nolarining o’sishi Ma’no ko’chishi, ma’noning kengayishi yo torayishi tarzida ro’y beradi. 2.Borliqdagi narsa hodisa belgi-xususiyat harakat holat nomlari ma’lum bir asosga ko’ra boshqa narsa hodisa belgi xususiyat, harakat holatning nomi sifatida xizmat qiladi. M:burun sozi “tirik organizmning yuz qismidan bo’rtib chiqqan nafas olish organi ” ma’nosini ifodalash bilan birga “yerning suvlikka tomon bo’rtib chiqqan qismi” ma’nosini ham ifodalaydi.Predmetlar o’rtasidagi shakily o’xshashlik birining nomi ikkinchisining o’rniga asos bo’lgan. 3.So’zlarda ma’no ko’chishi nima asosida ko’chishiga ko’ra metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik, kinoya kabi turlarga bo’linadi. a) Metafora 1. Nutqimizda eng keng tarqalgan ma’no ko’chish usuli metaforadir. 2.Metafora (yunoncha-ko’chirish) bir predmet nomining boshqa predmet nomiga o’xshashlik asosida ko’chishidir M: tandirning og’zi birikmasida og’iz so’zining ma’nosi odam yoki hayvon og’ziga tashqi o’xshashligi asosida vujudga kelgan. 3.Demak metaforada predmet belgi harakatlar o’xshashlik asosida boshqa predmet va harakatga ko’chadi. M: qozonning qulog’i, varrakning dumi, rubobning qorni, kemaning tumshug’I, egarning qoshi, o’choqning og’zi, tog’ning etagi, qora niyat, sovuq xabar, shirin xotira, achchiq haqiqat, bemaza gap sayoz asar, yengil ta’zim yorug’ yuz, oltin yproq, kumush qish, zumrad bahor, po’lat iroda, temir intizom, majlisda savalanmoq, qarzini uzmoq, Qashqadaryo bilan ulanmoq… 4.Narsa va hodisalar o’rtasidagi o’xshashlik turli asosda bo’lishi mumkin. a) Ikki predmet o’rtasidagi shakliy o’xshashlik; M: Odam qulog’i—qozon qulog’I b)Ikki predmet qayerda joylashishi bo’yicha o’xshashlik M: Itning dumi ---- samolyotning dumi 5. Formula: MAVHUM OT + ANIQ OT shaklidagi ko’chma ma’noli birikmalar ham,odatda, metaforani yuzaga keltiradi. M:hayot ostonasi,visol uyi sabr kosasi, ishq bog’i, hayo ko’chasi, hasad o’ti, takabburlik libosi, g’amza o’qi Bular adabiyotshunoslikda istiora deb nomlanadi. 6.Ba’zan kishi ismlari metafora usulida ko’chishi mumkin. M: Yo’lbars, Bo’riboy, Qoplonbek, Lochin, Gulchehra, Feruza, Yoqutoy, Asalxon, Arslon, Charos, Ozoda… 7.Metaforalarga juda yaqin bir vosita “O’xshatishlar” bo’lib,ular yordamida shaxs,predmet bir biriga o’xshatiladi,qiyos qilinadi. –day; -dek; go’yo, yanglig’, singari, xuddi kabi o’xshatish vositalaridan ham foydalaniladi. M: Ulug’bek — misoli oftob Nutq jarayonida metaforadan o’rinli foydalanish nutqimizni ta’sirchan, jozibali qiladi. So’zlovchining badiiy-estetik qobilyatini namoyon etadi. b) Metonimiya 1.Metonimiya yunoncha qayta nomlash demakdir. 2.narsa va hodisalar o’rtasida makon va zamondagi o’zaro aloqadorlik asosida birining nomi ikkinchisiga ko’chishi metonimiya deyiladi. M: Fuzuliyni oldim qo’limga (aslida Fuzuliy asarlarini; Shoir va uning asarlari o’rtasidagi bog’liqlik) Samovarda osh yedik (aslida choyxonada; choy ichiladigan joy bilan choy qaynatiladigan buyum o’rtasidagi aloqadorlik) Zal kulib yubordi (aslida zaldagi odamlar) “Rossiya”ga qanday borsam bo’ladi? (bekatdagi yo’lovchi murojati) “Besh bolali yigitcha” kelmadimi? (kitobxon savolidan) Ichak-chavog’im qolmadi endi kalla sotaman (qassobning gapi) Navbatim sumka ko’targan “jinsi”dan keyin (xaridorning gapi) “Navoiyni kechadan beri ko’tarib yuribman”(o’quvchining nutqidan) 3.Demak, so’z ma’nolarining o’xshashlik emas, makon va zamondagi o’zaro bog’liqlik aloqadorlik asosida ko’chishi metonimiya sanaladi 4.ba’zan kishi ismlari ma’lum bir hodisa bilan bog’liq bo’lishi mumkin. M:Ramazon Juma, Odina , Safar, Hayit 5.Metonimiya asosida ko’chma ma’no hosil qilish fikrimizni lo’nda ifodali ta’sirchan bayon qilishning bir yo’li sanaladi. c) Sinekdoxa 1.Sinekdoxa yunoncha birgalikda angash yoki nazarda tutmoq qo’shib fahmlamoq so’zidan olingan bo’lib bo’lak orqali butunni yoki bo’lak orqali butunni anglatish mumkin. 2.sinekdoxa metonimyaning bir ko’rinishi bo’lib, bunda ma’no butun va qism munosabatlari asosida ko’chadi. 3.Shunga ko’ra sinekdoxa 2 xil bo’ladi. A)qism orqali butun ma’nosi ifodalash mumkin. b)Butun orqali qism ma’nosini ifodalash mumkin M: Tirnoqqa zor bo’ldi (qism orqali butun ya’ni farzandga zor bo’ldi demasdan shu (farzandning tirnoq) orqali farzand ma’nosi anglashiladi) Bitta shu tuyoq bilan 5 bolani qanday boqaman? (Qism orqali butun chunki tuyoq deganda sigirdir echkidir boshqa boshqadir tushuniladi) G’ildirakni yurgizib ko’cha bo’yi signal chalib ketdi. Cho’loqqa achinish bilan qaradi Yig’ilishga mo’ylovni chaqirib keldi. Ma’no ko’chishining bu turi ham nutqimizning ta’sirchanligini oshirishda ifodali jozibali bo’lishda kata ahamiyatga ega. d) Vazifadoshlik 1.Vazifadoshlik narsa va hodisalar o’rtasidagi vazifaviy birxillik asosida birining nomi orqali ikkinchisining ifodalanishidir. M:Ko’chalarni chiroqlar yop-yorug’ qilib turibdi. Chiroq piligini pasaytirdi. Yuqoridagi ikki gapda qo’llangan chiroq so’zi bir xil vazifa bajaruvchi 2ta bir-biriga o’xshamaydigan narsalarni ifodalayapti. Birinchi gapda elektr orqali yorituvchi noksimon (lampochka)asbobni; ikkinchi gapda esa kerosinga pilik solish vositasi bilan yorituvchi asos va shisha qismlaridan tarkib topgan asbobni bildiradi. Bu asboblarning makon va zamonda aloqadorligi yo’q Bu asboblar shakliga ko’ra bir-biriga o’xshamaydi.Lekin vazifasi bir ular vazifadosh ya’ni yozish vazifasini bajaradi. 2.Vazifadoshlik o’xshashlikka asoslanishi bilan metaforaga yaqin turadi. Farqi shundaki metaforada predmet belgi harakat o’xshashligi asos qilib olinadi Vazifadoshlikda esa ular bajaradigan predmet bajaradigan vazifalar o’xshashligi asos qilib olinadi. 3. Ba’zan maq’no ko’chishida metafora va vazifadoshlik usullari birga qo’llanishi mumkin. Bu tilshunoslikda funksional metafora deb nomlanadi M:Odamning tishi-- arraning tishi (Bunda ham shakily ham vazifalar o’xshashligi) 4 Vazifadoshlik asosida vujudga kelgan so’zlarni bilish ularning ilgari qanday shakldaligini narsalarni ifodalaganini bilish tilimiz imkoniyatlarini naqadar boy ekanligini his qilishimizga yordam beradi. e) Kinoya 1.Kinoya arabcha bir narsa demoq boshqa narsa tushunmoq ma’nosini bildiradi. 2.Bunda so’zlar o’z ma’nosida emas teskari aks ma’noda tushuniladi. 3.Kinoya usuli og’zaki nutqda maxsus intonatsiya ohang orqali yozma nutqda qo’shtirnoqqa olish orqali ifoda etiladi. M: Feruz nemis tilini “suv qilib ichgan”. Jasur urishganda bisotidagi eng “chiroyli” so’zlarni ishlatdi. ESLATMA: Ba’zan bir so’zning ma’nosi konteksda turli usullar bilan ko’chishi mumkin. (deylik bosh so’zi) Badanim o’t bo’lib yondi, boshim og’rib, ko’zlarim tindi. (o’z ma’nosida) Tog’ning ko’rki tosh bilan odam ko’rki bosh bilan (aql metonimiya) Uning boshi yaxshi ishlaydi. (miyasi Sinekdoxa) butun orqali qism Bir boshga bir o’lim (sinekdoxa inson) qism orqali butun YOki: Quloq so’zini olamiz Qiy-chuv baqir-chaqir quloqni kar qildi. (o’z ma’nosida) Qozonchining ixtiyori qaydin quloq chiqarsa (metafora shakl) Adl qulog’ila esgit holimi (Mavhum ot + aniq ot=metafora) Eshitgan quloq nima deydi ? (Qism-butun inson sinekdoxa) ESLATMA:Yuqoridagi so’z ma’nolarini ko’chishini ko’rib o’tdik. Ba’zan ifodalangan gapning ko’chma tag ma’nosi ham bo’ladi.Tag ma’no gap orqali ifodalangan gapning zamirida yotgan ko’chma ma’nodir. M: Xotin: Sizga tekkuncha alvastiga tegsam bo’lmasdimi? Er: Afsuski,yaqin qarindoshlar o’rtasida nikoh man etilgan. Download 110.67 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|