Ma’ruza №2 Elektr zanjirlar va ularning elementlari

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI TERANSPORT VAZIRLIGI

TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI
“ELEKTROTEXNIKA” kafedrasi
“Elektrotexnika va elektronika” fanidan ma’ruza
mashg’ulotlari
Ma’ruzachi: Fayzullayev Javhar Sulton o’g’li

Foydalanilgan adabiyotlar

• Amirov S.F., Yoqubov M.S., Jabborov N.G‘. Nazariy elektrotexnika: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. – Toshkent:ToshTYMI, 2016. – 481 b.
• Elektrotexnikaning nazariy asoslari: Oliy o’quv yurtlari talabalari uchun o’quv qo’l. K. I/S.F. Amirov, M.S. Yoqubov, N.G. Jabborov; O’zR Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. – Toshkent: Talqin, 2008. – 144 b.
• Axmedov A.P., Xudoyberganov S.B. Elektrotexnika va elektronika. O’quv qo’llanma. Toshkent.“Vneshinvestprom”, 2020 y.
• S.N. Qayumov, O.M. Burhonhodjaev, E.V. Iksar, U.F. Vaxidov. Elektrotexnika va elektronika asoslari. Darslik-Toshkent: “Complex Print”, 2018 y.
• A.S. Karimov va b.q. Elektrotexnika va elektronika asoslari: Oliy o’quv yurt. Talabalari uchun darslik. – T.: O’qituvchi, 1995. – 464 b.

1-ma’ruza. “O’zgarmas tok elektr zanjirlari”

Ma’ruza rejasi:

1. Kirish

2. Elektr zanjirlarni tavsiflovchi asosiy kattaliklar

3. Elektr zanjir va uning elementlari

1

Kirish

Nazariy elektrotexnika– elektr energiyasi hosil qilib, uni amaliy maqsadlar uchun foydalanish yo’nalishlarini o’rganadigan fan.
Elektr energiyaning ustunlik tomonlari:

• uni xohlagan energiya turiga aylantirish yoki xohlagan tur energiyani elektr energiyasiga aylantirish mumkin;
• uzoq masofaga uzatish va yuklamalarga taqsimlash;

O’zgaruvchan tokni amalda qo’llanilishiga P.N. Yablochkov (1847-1894) o’z hissasini qo’shdi. 1876- yilda “elektr sham” deb nomlagan ixtirosi uchun patent oldi. O’zgaruvchan tok kuchlanishini o’zgartirib beradigan elektrostatik qurilma - transformator birinchi bo’lib P.N. Yablochkov tomonidan yaratildi.

2

Elektr zanjirlarni tavsiflovchi asosiy kattaliklar

2
Zaryadlangan zarrachani l yo’l bo’ylab ko’chirishda maydon kuchlari ish bajaradi
Butun ab yo’l bo’ylab bajarilgan ish:
α
Elektr maydoni berilgan nuqtasi potensiali
Elektr maydoni ikki nuqtasi orasidagi potensiallar ayirmasi elektr kuchlanish deb ataladi:
Elektr zaryadlari erkin tashuvchilarining elektr maydoni ta’sirida tartibli harakati elektr tok deyiladi.
Elektr tok son jihatdan quyidagicha aniqlanadi:

3. Elektr zanjir va uning elementlari

G – akkumulyator – elektr energiya manbai. EL – cho‘g‘lanma lampa – iste’molchi. SA – kalit. pA – ampermetr, pV – voltmetr.
1.2-rasm. Elektr zanjirning sxemasi.
2
Elektr energiya manbalarining shartli belgilari - sxemalari: 1.4 - a, b, d, e, rasmlarda keltirgan.
Elektr energiyasi iste’molchilarining shartli belgilari-sxemalari 1.5 - a, b, d, e, f, g rasmlarda keltirgan
Manba ichida zaryadlangan zarrachani siljitish uchun tashqi kuchlar tomonidan bajariladigan A ishni shu zarracha q zaryadiga bo’lgan nisbati EYK ni qiymatini aniqlaydi:

Tarmoqlanmagan va tarmoqlangan elektr zanjirlar

2-rasm
Elektr sxemada shoxobcha, tugun va kontur tushunchalaridan foydalaniladi
3
Nazorat savollari
1. O‘tkazgich atrofidagi elektr magnit maydonini tavsiflang.
2. Elektr kuchlanishi deb nimaga aytiladi?
3. Potensiallar farqi tushinchasiga ta’rif bering.
4. O‘tkazuvchanlik tokiga ta’rif bering.
5. Elektr yurituvchi kuch tushunchasiga ta’rif bering.
6. Halqaro o‘lchov birliklari sistemasi (SI) bo‘yicha barcha o‘tilgan qiymatlarni ta’riflang.
7. Amperning ta’rifini ayting.
8. Elektr zanjiri deb nimaga aytiladi?
9. Elektr zanjirlari asosiy elementlarini sanab o‘ting.
10. Aktiv va passiv zanjirlar nima?
11. Kondensator, g‘altak va rezistiv elementlardagi fizikaviy jarayonlarni tushuntirib bering.
12. Parametrlari taqsimlangan elektr zanjiri deb qanday zanjirga aytiladi?