Ma'ruza Kirish. Tuproqlarning umumiy sayyoraviy ahamiyati va vazifalari

Suv toshqinlari - daryo vodiylarining suv toshqini paytida suv bosadigan qismlari. To'lqinli tekislik doirasida quyidagi cho'kindi zonalari ajralib turadi: kameradan oldingi - eng baland, katta allyuviydan tashkil topgan; markaziy - pastki, ko'proq tartiblangan allyuviylardan tashkil topgan; terasli - eng past botqoq, loyli materialdan tashkil topgan.
Oxirgi (Paaser) muzligidan hosil boʻlgan baland togʻli soʻnggi moren relyefi (I tip)ning tarqalish zonasida daryo vodiylari nisbatan yosh, shuning uchun tekisliklar unchalik aniq emas, tor yoki umuman yoʻq. Muvozanat holatiga kelgan eski daryo vodiylari (Belorussiyaning janubiy va markaziy qismlari) 2-8 km dan 15 km gacha, ba'zi joylarda esa 20-30 km gacha kengliklarga ega.
Shunday qilib, Belarusiyaning relefi va geomorfologiyasi murakkab va xilma-xil ekanligini ta'kidlash kerak. Tuproq shakllanishiga rel'efning ta'siri Belorussiyaning shimoliy qismida eng aniq namoyon bo'ladi. Bu yerda tuproq eroziyasi yanada yaqqol namoyon boʻladi, tuproq hosil qiluvchi jinslarning granulometrik tarkibi tez-tez oʻzgaradi – togʻliklardagi mayda-chuyda tosh qumlardan tortib togʻ yonbagʻirlaridagi koʻl-muzlik qumloqlar va gillargacha. Respublikamizning turli fizik-geografik rayonlari xududida tuproqlarning rivojlanishi va ularning o`zgarishi relef bilan bog`liq.
K l i m a t
Iqlim tuproq shakllanishining eng muhim omillaridan biridir.
Belarusiya hududi o'rtacha issiq va nam zonada joylashgan. Atlantika okeani respublika iqlimiga sezilarli taʼsir koʻrsatadi. G'arbdan tarqaladigan havo massalari yozda bulutli va yomg'irli ob-havoni, qishda esa sezilarli isish va erishni keltirib chiqaradi. Shimoliy shamollar sovuq Arktika havosini respublika hududiga koʻchiradi va havoning ochiq boʻlishini keltirib chiqaradi. Yozda Atlantikadan shamollar ustunlik qiladi, ular namlik keltiradi va isitiladigan tuproqning haroratini pasaytirishga yordam beradi. Sharqqa harakat qilganda okeanning ta'siri zaifroq. Sharqiy rayonlarda qit'a ichidagi havo massalarining ta'siri kuchayib, iqlimning kontinentalligi ortib bormoqda. Sharqiy viloyatlarda gʻarbiy viloyatlarga nisbatan yozda havo issiqroq, qishda sovuqroq, bahor va kuzda muzlash ehtimoli koʻproq.
Yillik o'rtacha yog'ingarchilik (540-700 mm) bo'yicha Belarus etarli namlik zonasiga kiradi va faqat uning janubiy va janubi-sharqiy qismlari beqaror namlik zonasiga kiradi. Yillik eng ko'p yog'ingarchilik miqdori (700 mm) Navagrud tog'iga to'g'ri keladi, 650 mm dan ortig'i Slonim, Minsk va Vitebsk tog'lari chegaralariga, shuningdek, Orshansk-Mogilev platosiga to'g'ri keladi. 600 mm dan kam yog'ingarchilik Polotsk, Nemansk va Polesk pasttekisliklariga to'g'ri keladi. Yillik yog'ingarchilikning 70% ga yaqini issiq davrga to'g'ri keladi. Bahor va kuzda tuproq odatda suv bilan to'yingan. Bu vaqtda organik qoldiqlarning o'zgarishi namlangan sharoitda sodir bo'ladi, bu esa ko'chma hümik kislotalarning shakllanishiga yordam beradi.
May va avgust oylari orasida ko'pincha yog'ingarchilikdan ko'ra ko'proq bug'lanish sodir bo'ladi. Bunday sharoitda suvning yuqoriga ko'tarilishi sodir bo'ladi, bu esa turli mineral moddalarning pastki qismidan tuproqning yuqori gorizontlariga o'tishiga yordam beradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, faol o'simlik vegetatsiyasi davrida 10 ^o C dan yuqori haroratda o'rtacha 300 dan 400 mm gacha yog'ingarchilik tushadi.
Respublika hududida o'rtacha yillik havo harorati janubi-g'arbdan shimoli-sharqqa o'tganda asta-sekin pasayadi va Brest viloyatida 7,3 ^{o C dan} Vitebskda 4,4 ^{o C gacha o'zgarib turadi. Havoning harorati 0 o} dan yuqori bo'lgan kunlar soni 220-260 ni tashkil qiladi. Vegetatsiya davrining umumiy davomiyligi 190 dan 205 kungacha. Janubi-g'arbiy qismida u oktyabr oyining oxirida, shimoli-sharqda - oktyabr oyining o'rtalarida tugaydi.
^o dan yuqori havo harorati yig'indisi 2400-3100, 5 ^o dan yuqori - 2300-3000, 10 ^{o dan yuqori} - 2000-2700, 15 ^{o dan yuqori} -- 1100-2100. Gidrotermik namlik koeffitsienti Belarus va Belarus hududida uneven janubiy qismida 1,0-1,2 dan shimoliy qismida 1,5-1,7 gacha.
Qish sharqiy qismida erta boshlanadi (9-12 noyabr) va 153-162 kun davom etadi. Gʻarbiy qismida 13—22-noyabrda boshlanib, 130—150 kun davom etadi. Eng sovuq oy - yanvar. Bu oyda eng yuqori harorat (–4 ^{o C) Brestskiy Polesyening g'arbiy qismida, eng pasti (–9 o gacha} ) Vitebsk viloyatining sharqiy qismida kuzatiladi .
Yozning boshlanishi haroratning 13 ^{°C ga o'zgarishi bilan belgilanadi} va sharqiy qismida 100-110 kun, g'arbiy qismida 105-119 kun davom etadi. Belarusiyada yoz o'rtacha issiq va nam nam. O'rtacha oylik harorat 13 dan 18 ° ^C gacha , yozning o'rtalari esa kunlik o'rtacha harorat 15 ^{° C dan yuqori bo'lgan eng issiq davr hisoblanadi} . Eng issiq oy iyul oyidir, o'rtacha harorat shimolda 17 ^{o dan} Palessida 19 ^{o gacha.}
Belorussiya hududi vegetatsiya davrining issiqlik resurslari va namlik darajasi bo'yicha 3 ta agroiqlim mintaqasiga bo'lingan:
Va – shimoliy o'rtacha issiq va nam;
II - Markaziy issiq o'rtacha nam;
III - janubiy issiq, barqaror nam.
Tanlangan agroiqlim rayonlarining har biri iqlimning kontinentallik darajasiga ko‘ra 2 submintaqaga bo‘linadi: g‘arbiy – kamroq kontinental va sharqiy – ko‘proq kontinental. Iqlimning kontinentalligining ko'rsatkichi havo harorati +5 dan +15 ^o C gacha bo'lgan kunlar sonidir. Bunday haroratli kunlar sonining izolatsiyasi Belarus hududini ikki qismga ajratadi: g'arbiy qism, bu erda. bunday kunlar soni 110 dan ortiq, sharqiy qismi esa 110 dan kam.
Belgilangan haroratli kunlar soni tuproq qoplamini shakllantirish va asosiy qishloq xo'jaligi ishlarini bajarish vaqtini rejalashtirish uchun muhim bo'lgan bahor va kuz davrlarining davomiyligi to'g'risida xulosa chiqarish imkonini beradi. Iqlimning kontinentallik darajasini aniqlashda qo'shimcha ko'rsatkich sifatida qish oxirigacha qumli va engil qumloq tuproqning muzlash chuqurligi to'g'risidagi ma'lumotlardan foydalanilgan.
Agroiqlim subregionlari o'z navbatida agroiqlim okruglariga bo'linadi. Ularni tanlashda tabiiy muhitning yetakchi omillari bo‘lgan relyef va tuproq qoplami jihatidan o‘xshash bo‘lgan fizik-geografik hududlar asos qilib olinadi.
Yuqoridagilarni umumlashtirib, biz Belarusiyaning iqlimi yumshoq va yog'ingarchilikka boy degan xulosaga kelishimiz mumkin. Respublikaning iqlim sharoiti nafaqat tabiiy o'simliklarning o'sishi va rivojlanishiga, qishloq xo'jaligi ekinlarini etishtirishga, balki zonal tuproq hosil bo'lish jarayonlarining faol rivojlanishiga ham yordam beradi.