Maruza mashg’uloti: Mavzu: Ikki komponentli sistemalar

Komponentlari qattiq holatda bir-birida erimaydigan, lekin suyuq holatda bir-birida cheksiz eriydigan va evtektikaga ega bo‘lgan sistemalar
Ikki komponentli kondensatsiyalangan sistemalar A va V komponentlar o‘zaro kimyoviy birikma xosil qilmagan holda evtektikaga ega bo‘lgan holat diagrammalarini beradi. Bunday diagrammalar suyuqlanma va eritma uchun bir xildir.
V.10 -rasmdaA va V komponentlarning suyuqlanish temperaturalari T_A va T_V nuqtalar bilan belgilangan. T_AE egrisi suyuqlanmaning tarkibini bildiradi va undagi har bir nuqta suyuqlanmaning A moddaning kristallari bilan muvozanatini tavsiflaydi, ya’ni A moddaning suyuqlanmada ushbu temperaturadagi eruvchanligini ko‘rsatadi. T_VE egrisi V moddaning kristallari bilan ma’lum temperaturada muvozanatda turgan suyuqlanmaning tarkibini ko‘rsatadi: T_VE egrining har bir nuqtasi V moddaning suyuqlamadagi eruvchanligini ko‘rsatadi. T_AE va T_VE egrilar likvidus chiziqlari deyiladi.

TAE va TVE egrilarning kesishgan Ye nuqtasi suyuqlanmaning A va V moddalarning kristallari bilan bir vaqtning o‘zida muvozanatda turgan tarkibini ko‘rsatadi. Ye nuqta evtektik nuqta deyiladi, suyuqlanma Ye nuqtada evtektik suyuqlanma, TE

V.10-rasm. Evtektikali sistemaning holat diagrammasi.

temperatura esa, evtektik temperatura deyiladi. Qattiq evtektika 2 ta qattiq faza (A va V moddalarning kristallaridan) iborat bo‘ladi.
FG to‘g‘ri chizig‘idagi har bir nuqta suyulanma (E nuqta) dan va A va V kristallari bo‘lgan 2 ta qattiq fazadan iborat bo‘lgan sistemaning tarkibini ko‘rsatadi. (III.7–III.10) chizig‘i evtektik to‘g‘ri chiziq yoki solidus chizig‘i deyiladi. Ushbu chiziqdan pastda suyuq faza bo‘lmaydi.
Likvidus va solidus chiziqlari bilan diagramma 4 qismga bo‘linadi. Likvidusdan yuqoridagi qismda bitta faza (suyuqlanma) bo‘ladi. Qolgan 3 ta yuzalarda: suyuqlanma + A kristallar; suyuqlanma + V kristallar; AFGB yuzada-A va V kristallarning aralashmasi bo‘ladi.
M figurativ nuqta bilan belgilangan suyuqlanmaning sovish jarayonini ko‘ramiz. Diagrammada sistemaning temperaturasi va tarkibini tavsiflovchi har qanday nuqta figurativ nuqta deyiladi.
M nuqtada sistema bivariant: F=1; F=3-1=2, ya’ni fazalar sonini o‘zgartirmasdan (ma’lum chegaralarda) temperatura va suyuqlanmaning tarkibini ihtiyoriy ravishda o‘zgartirish mumkin.
Temperaturani a₀ nuqtagacha pasaytirsak, A moddaning 1-kristallari ajrala boshlaydi. Bunda F=2 va F=3-2=1, ya’ni monovariantli sistemaga ega bo‘lamiz: faqat temperaturani ihtiyoriy o‘zgartirishimiz mumkin, tarkib esa T_AE egri bilan belgilanadi.
Sistemani sovitishni davom ettirsak suyuqlanmadan A kristallari ajralib chiqishi davom etadi. Natijada suqlanma V komponent bilan boyiydi. v₀ figurativ nuqtada sistema 2 fazali, monovariantligicha qoladi. Suqlanmaning tarkibini aniqlash uchun v₀ nuqtada v₂v₁ gorizontal chiziq o‘tkazamiz. v₂v₁ chizig‘i konnoda chizig‘i deyiladi. v₂ va v₁ nuqtalardan muvozanatdagi fazalarning temperaturasi va tarkibi aniqlanadi: v₂ nuqta A kristallarini, v₁ nuqta suyuqlanma tarkibini ko‘rsatadi.
Sovish egrisi ad oralig‘ida M_aga nisbatanyotiqroqdir. Buning sababi A moddaning kristallanishida issiqlikning ajralib chiqishidir, natijada sovish jarayoni sekinlashadi. Sovitish davom ettirilsa temperatura T_E evtektikgacha pasayadi va sistema d₀ figurativ nuqtaga yetadi. Ye nuqtada suyuqlanmaning tarkibi evtektik bo‘ladi va qattiq evtektika (A va V kristallarining aralashmasi) ajralib chiqadi.
d₀ nuqtada (V kristallari ham ajralib chiqqandan so‘ng) muvozanatda 3 ta faza bo‘ladi: 1 ta suyuq, 2 ta qattiq, F=3 va erkinlik darajasi F=3-3=0, ya’ni d₀ nuqtada nonvariant, uch fazali 2 komponentli sistema bo‘ladi. F=0 ekanligi ushbu 3 ta fazalar ma’lum shartlar bajarilgandagina muvozanatda bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi: temperatura evtektik T_E bo‘lishi kerak, suyuqlanma esa evtektik tarkibga (E nuqta) ega bo‘lishi shart. Temperaturani ham, suyuqlanmaning tarkibini ham ihtiyoriy o‘zgartirib bo‘lmaydi (fazalar sonini o‘zgartirib yubormasdan).
d₀ figurativ nuqtasida T_E temperaturada kristallanish jarayoni suqlanmaning to‘liq sovishi bilan tugaydi. Suyuq faza yo‘qolgandan so‘ng sistemada 2 ta qattiq faza (A va V kristallari) qoladi (F=1). ye₀ nuqtada 2 ta qattiq fazaning sovishi davom etadi.
Suyuqlanmani sovitish jarayonining boshidan uni yo‘qolib ketishigacha suyuq faza tarkibining o‘zgarishini ko‘rsatuvchi Ma₀v₁E chiziq kristallanish yo‘li deyiladi.