Ma’ruza materiallari 1-mavzu: investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati reja

9.3. Qurilishning tashkiliy shakllari. Kapital qurilishda loyihalashtirish

Kapital qurilishda, odatda, qurilish ikki usulda olib boriladi: xo’jalik va pudrat usuli, shu jumladan, qurilish obyektini «tayyor holda topshirish» usuli.

Xo’jalik usulida qurilish obyekti investorning yoki buyurtmachining o’z kuchlari yordamida amalga oshiriladi. Mazkur usul, odatda, faoliyat ko’rsatayotgan korxonalarni kengaytirish va ta’mirlashda, faoliyat yuritayotgan korxona hududida kichik obyektlarni qurishda qo’llaniladi. Ko’lami jihatidan kichik bo’lgan ishlar turli malakaga ega bo’lgan ishchilar tomonidan bajariladi. Xo’jalik usulida, ko’p hollarda, ishchilarning malakasi nisbatan past, yuqori ishlab chiqarish quvvatlariga ega bo’lgan maxsus texnikalar bilan ta’minlanish darajasi ham past va mehnat unumdorligi yuqori bo’lmaydi. Bularning barchasi qurilishni industrlashtirish, yuqori malakali qurilish jamoasini shakllantirish imkonini bermaydi. Biroq, bu usulning o’ziga xos afzalligi mavjud - turli xil kelishuvlar bo’yicha (masalan, pudrat qurilish tashkilotlarini jalb qilish va h.k.) vaqtning tejalishi va boshqalar. Xo’jalik usulida – obyektlar qurilishi yoki qurilish-montaj, ta’mirlash-qurilish ishlari xo’jalik subyektlarining – korxonalar, tashkilotlar, institutlar va shu kabilarning kuch va mablag’lari hisobiga amalga oshiriladi. Korxonalarni qayta ta’mirlash va kengaytirish, kichikroq qurilish obyektlari va hududlarni obodonlashtirish, ta’mirlash ishlari, ko’pincha, shu usulda olib boriladi.
Pudrat usulida qurilish obyekti doimo faoliyat ko’rsatuvchi maxsus qurilish tashkilotlari tomonidan buyurtmachi bilan tuzilgan shartnomalar asosida olib boriladi. Ushbu tashkilotlarning o’z moddiy-texnik bazasi, mexanizatsiya vositalari va transportlari, maxsus ixtisoslikka ega bo’lgan kadrlari mavjud bo’ladi. Pudrat usuli qurilishning butun davriga (qurilish to’liq tugallangunga qadar) buyurtmachi va pudratchi (bosh pudratchi) bilan shartnoma tuzishni nazarda tutadi. Mazkur shartnoma Bosh shartnoma deb ataladi. Qurilish jarayoni qatnashchilarining o’zaro munosabatlari ushbu shartnoma va respublika hukumatining tegishli qarorlari, vazirlik va idoralarning tegishli qoidalari, tartiblari bilan tartibga solinadi. Bosh pudrat shartnomasida tomonlarning (buyurtmasi va pudratchining) huquq va majburiyatlari, javobgarligi, qurilishni amalga oshirish tartibi, moddiy-texnik resurslar ta’minoti kabilar belgilab olinadi.
Qurilishning pudrat shartnomasi korxonani, binoni (jumladan, uy-joy binosini), inshootni yoki boshqa obyektni qurish yohud qayta qurish haqida, shuningdek, montaj, sozlash, ishga tushirish va qurilayotgan obyekt bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa ishlarni bajarish haqida tuziladi. Qurilishning pudrat shartnomasi to’g’risidagi qoidalar, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, bino va inshootlarni kapital ta’mirlash ishlariga nisbatan ham tatbiq etiladi.
Qurilishning pudrat shartnomasida nazarda tutilgan hollarda obyektni buyurtmachi qabul qilib olganidan keyin uni shartnomada ko’rsatilgan muddatda ishlatishni ta’minlash majburiyatini pudratchi o’z zimmasiga oladi.
Tugallanmagan qurilishning mulkdori u buyurtmachiga topshirilguncha va uning haqi to’languncha pudratchi hisoblanadi. Agar pudrat obyekti nobud bo’lsa yoki shikastlansa, obyekt qabul qilib olingunga qadar uning tasodifan nobud bo’lish yoki tasodifan shikastlanish xavfi pudratchi zimmasida bo’ladi. Bajarilayotgan ishlarning xavfsizligi uchun pudratchi javobgar bo’ladi. Agar shartnomada taraflar boshqacha tartib va shartlarni belgilab qo’ygan bo’lmasalar, shartnomada nazarda tutilgan obyektni yoki ishlar majmuini pudratchi o’z hisobidan sug’urtalashi shart.
Kapital qurilishda loyihalashtirish qurilishga tayyorgarlik ko’rish bosqichi hisoblanadi. Qandaydir obyektni (korxona, bino, inshoot) qurish uchun, eng avvalo, uni loyihalashtirish zarur bo’ladi.
Obyektlarni loyihalashtirish jarayoni, qoida tariqasida, 3 bosqichga bo’linadi. Obyektlarni loyihalashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Loyihalashtirishni tashkil etishning taxminiy sxemasini 9.1-jadval asosida ifodalash mumkin.