Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

Mutagenezsholiekiladiganhammamamlakatlardaseleksiyajarayonidaqo’llaniladi. AyniqsabuusulYaponiya, Italiya, Fransiya, XindistonvaXitoydakengavjolgan.
Sun’iymutagenezusuliqo’llashnatijasidasholiningko’plabyuqorihosilli, ertapishar, pakanabo’yli, kasalliklrgachidamli, immunali, navlariyaratilgan. Bulardan Oration 38, Pars 1, Pars – 2, KT – 20 – 74 vaboshqalarniaytishmumkin. Buusulniqo’llabFransuzseleksionerlariDeltanaviniyaratadilar. BunavdastlabSigalonnavidandonningyuqoriroqsifatliligi, yotibqolishgachidamliligivamahsuldorligibo’yichaqolishmasligibilanfarqqiladi.
ButunRossiyasholichilikilmiytadqiqotinstitutiningPrimorskfilialidakimyoviymutagenezusulibilanMalыshnaviyaratilibrayonlashtirilgan. Turliseleksionmuassasalardasun’iymutagenezqo’llanilishinatijasidadastlabshakllardanbirqanchaqimmatlibelgivaxususiyatlaribilanijobiyfarqqiladigansholiningmutantlarihosilqilingan. Bumutantlar – pakana, yarimpakanabo’yli, kasalliklarga, tuproqningsho’rlanishiga, yotibqolishgachidamli, fotoperiodikvaharoratgamunosabatio’zgargan, donmassasini (baland, yirikdonli), ro’vaginingzichligi, donchashaklivapo’stini, yormaningchiqishi, tuplanishdatuklarniko’pligi, ko’pmiqdordaoqsilmoddasinisaqlashi, ertapisharligibilanfarqqiladi.
Sholiseleksiyasidafizikaviymutagenez(nurlatish) bilangaploidiyausulinibirgalikdao’tkazishistiqbolliusulbo’libhisoblanadi, chunkigaploidlarko’proqresessivmutasiyalarhosilqilishimumkin. Hamdo’stlikmamlakatlaridasholiseleksiyasidasun’iymutagenezishlarinisbatanyaqindaboshlangan, shungaqaramasdansholiningko’pqimmatlimutantlariyaratilibVIRningjahonkolleksiyasigatopshirilgan. JumladansholiningMutant – 418 – uningtarkibidaoqsilmoddasiningmiqdori 14% nitashkilqiladi.
Poliploidiyausulisholiseleksiyasidaistiqbollibo’lsaham, haligachapoliploidiyanavlariyaratilibishlabchiqarishgajoriyqilinganiyo’q. Buningsabablaridanbiri – poliploidlarfertilliginingpastligi (70–75 %). Yaponiyadasholiningtabiiy (spontan) avtotetraploidlaribirinchimarta 1931 yildatopilgan. Tetraploidlarbo’yiningpastroqbo’lishi, mahsuldortuplanishiko’proq, doniyirikroqvavegetasiyadavriuzunroqbo’lishibilanfarqqiladi. O’simliklarningbarglarikeng, poyasi – (somoni) – yo’g’on. Donidagioqsilidiploidlarganisbatan 1,5 – 2 martako’p (14 % gacha). Tetraploidshakllarikolxisinyordamidahamdasovuqhavoning, suvningyokiyuqoriharoratning (40 ⁰S) ta’siriostidahosilqilinadi.
ButunRossiyasholichilikilmiytadqiqotinstitutidasholiningpoliploidshakllariKuban – 3, Dubovskiy 129, Krasnodarskiy 424 vaboshqanavlarasosidayaratilgan. Ko’pmamlakatlardaturlararoduragaylarningfertilliginioshirishuchunpoliploidiyausulidanfoydalaniladi. Xindistondayirikdonliqatoramfidiploidlaryaratilgan.
Gaploidiya. Sholiseleksiyasidakengmiqyosdafoydalaniladi. Buusulyordamida, boshlang’ichduragaymaterialnigomozigotagao’tkazishjarayonini 3 – 4 martatezlashtirishmumkin. Agarbuisho’zidanmajburanchatishtirish, insuxtusulibilano’tkazilsa 5 – 6 vaundanko’pyiltalabqilinadi. Sholiningbirinchitabiiy (spontan) populyasiyalaridahosilbo’lgangaploidlari 1932 yildaYaponiyada, 1934 yildaXindistondaajratibolingan. Sholiguliningchangdonlaridanbirinchiyashilo’simliklari 1963 yildahosilqilingan. Buusulqo’llanib 100 danziyodnavlaryaratilgan. Xitoydabirnechaistiqbolliduragayshakllariyaratilgan. Masalan, Xin Xiu va Tang Huo navlari: hamdo’stlikmamlakatlaridachangdonlarnio’stiribgaploidhosilqilishusuli 1974 yildaishlabchiqilgan.
Gaploidlarhosilqilishuchunchangdonlarbiryadroliyokiertangiikkiyadrolistadiyasidaolinibkallushosilqilishnita’minlovchiozuqamuhitigajoylashtiriladivategishliuslubqo’llanilishinatijasidagomozigotalitozaliniyalarhosilqilinadi. Changdonlaro’stirishidantoo’simlikpaydobo’lishigacha 9 oyo’tadi. Italiya, Yaponiya, AQSh, Xitoyxalqrespublikasi, hamdo’stlikmamlakatlarivaboshqalar, hamda JRRJdabuishningsamaradorliginioshirishborasidakengravishdatadqiqotlaro’tkazilmoqda. Sholiseleksiyasidabiotexnologiyaningboshqausullaridanhamfoydalaniladi.