Ma’ruza matnlari mavzu. Kirish. Qishloq xo‘jalik ekinlari yangi navlarini yaratishning axamiyati, xolati va istiqbollari. Reja

15mavzuSoyaseleksiyasidadasstdabkimatermalyaratish
Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar ro’yxati
1. Abdukarimov D.T.Qishloq xo’jalik ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi.(Darslik) T., 2010.
2. Abdukarimov D.T. Dala ekinlar xususiy seleksiyasi. .(Darslik) T., 2007.
3.Abdukarimov D.T. Donli ekinlar seleksiyasi va urug’chiligi. .(Darslik) T., 2010.
Xorojiy adabiyot
1.Principles of Plent Genetics and Breeding. George Acquaah Bowie State University, Maryland, USA. 2012.
2.Rex Bernardo. Essentials of PLANT BREEDING. Stemma press. USA-2014
Qo’shimcha adabiyotlar
1.Ergashtv I.T.va boshqalar . Qishloq xo’jalik ekinlari seleksiyasi va urug’shilik praktikumi.Toshkent 2012.
2.Qurbonov G.K. Javlar va triticale. O’simlikshunoslik.Toshkent .Mehnat,2002
3.O’zbekiston Resublikasi hugudida eksh ucyun tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari davlat reestriga kritilgan navlarning tavsifi Toshkent 2017
Internet manbalari
1.www.referat.ru
2.www.agronomy.ord
3.www.library:breeding of animals and crop plants.
4. http: www.Ziyonet.Uz
( O’zbekistondasoyaseleksiyasiningasosiyyo’nalishlari)
Soyadukkaklilar (Fabaceae L.) oilasigamansub (Glicina hispida L.) biryilliko’tsimono’simlik. Ildiztizimi – o’qildiz, maydavauzunyonshoxlardaniborat. Asosiyvayonildizlarda 30-300 tagachatuganakhosilbo’ladi.
Poyasiningbalandligio’rtacha 60-125 sm, yo’g’onligi 3-20 mmbo’ladi. Yonshoxlarorasi 3-15 sm. Barglarimurakkab, uchtalik.
To’pgulishingil, bargqo’ltig’idajoylashgan. Gulbandiqisqa. O’z-o’zidanchanglanadi. Harbirdukkagida 1-4 urug’bo’ladi. Birtupo’simlikdadukkaklarsoni 10-400 tagayetadi. Dukkaklarsoni, urug’vazni, o’simlikbo’yi, barglarsonivayuzasiqo’llaniladiganagrotexnikavanav­larningbiologikxususiyatlarigabog’liqholdao’zgaradi. . (Xalilovvaboshqalar, 2004).
Soyaekiniseleksiyasiningasosiyvazifalari: yuqorihosilli, tezpishar, yotibqolishga, kasalliklargavazararkunandalargachidamli, urug’iningtarkibidamoyvaoqsilmoddasiko’psaqlaydigannavlarniyaratishdir. (Abdukarimov, 2007)
Hosildorlikkaqaratilganseleksiya. Aksariyatrayonlashtirilgannavlarningsalohiyatlihosildorligi 3–4 t/ga; O’rtaOsiyomamlakatlarida, sug’oriladigansharoitda 3,5–4 t/ga. SoyadanengyuqorihosildorlikAQShda 7 t/gachayetgan.
Soyaekinininghosildorligiquyidagiko’rsatgichlarbilantaminlanadi: maydonbirligidagio’simliklarsoni, o’simlikdadukkaklarsoni, donningsoniva 1000 doniningvazni, yaninavninghosildorligio’simliklarningmahsuldorligi (o’rtachabiro’simlikninghosili) vamaydondagiekin (ko’chat) qalinligigabog’liq. MyakushkoB.P. (1984).
Seleksonerningvazifasinavnimahsuldorliginiko’tarish. Shuninguchungeterogenpopulyasiyalaridamahsuldorlikaqaratilganyakkatanlashninasldannaslgakuchliirsiyo’tkazuvchanlikkobilyatlivamodifikasiono’zgaruvchanlikimkoniyatipast (kam) ko’rsatgichlargaqarabo’tkazishkerak.
Buko’rsatgichlarquyidagilardir: o’simlikbo’yi, bo’g’imoralarininguzunligi, asosiy (bosh) poyasidagibo’g’imlarsoni, dukkakdagiurug’soni, 1000 urug’iningvaznivahosilningindeksi.
Seleksiyauchunboshlang’ichshakillarinishakllantirish, tanlashvayanginavlarniyaratishimkoniyatiborichabirtekiso’stirishsharoitidao’tkazishlozim.
Duragaylashdaota–onashakllariningbiridayuqoridarajadaajralibturganko’rsatgichniikkinchisidabuko’rsatkichnio’rtacharivojlanganligibilanto’ldirishkerak. Lukov. M. Q. (2007).
Seleksionmaterialnibaholashnibelgilarmajmuasigaqarabo’tkazishlozim, chunkibirko’rsatgichnimaksimalnamoyonbo’lishiodatdaikkinchisiniminimalnamoyonbo’lishibilanbirvaqtdao’tadi. (Yormatova, 1991)
Hosildorlikkaqarabtanlashnipastkidukkaklarnioptimalbalandlikda (15–17sm) joylashganligivayorilmaslikkachidamliligigaqarabbirgalikdao’tkazishkerak. Buo’znavbatidayig’ibolishdahosilinito’kilishinianchakamaytirdi.
Tezpisharlikkaqaratilganseleksiya.
Soyaseleksiyasidabuyo’nalishningahamiyatiekinniyangishimoliyroqmintaqalargaintroduksiyaqilishmunosabatibilanyanadako’tariladi. Shubilanbirgasamaraliharoratyig’indisiko’pbo’lganO’rtaOsiyomamlakatlaridaang’izdaekishuchunyanginavlarniyaratishdaahamiyatikattabo’libhisoblanadi. (Abdukarimov, Ostonakulov, Lukov, 1983)
Harqaysimintaqauchunekologiksharoitlarihisobigaolganholdao’ziningtezpisharnavlariniyaratishlozim. Janubiytezpisharnavlargasamaraliharoratyigindisi 2000–2200⁰Stalabkilinadi. Soyaekiningnavlarishimoliymintaqalardao’stirilgandavegetasiyadavriningdavomiyligiuzayibularo’rtatezpisharguruhidano’rtapisharyokio’rtakechpisharguruhigao’tadi, shimoliyo’tatezpisharnavlarjanubdao’stirilgandapakanabo’ylilikrivojlanibhosildorligikeskinpasayadi. (Abdukarimov, 2007)
Tezpisharnavlariningekinqalinligihosilniyig’ibolisholdida 500–600 mingto’pnitashkilqilishkerak. Bundayqalinlikdao’simliklarniyotibkolishxavfibo’lganligiuchunbunavlardayotibqolishgachidamlilikxususiyatibo’lishikerak. YormatovaD. Ye. (2008).
Shvesiyadao’tatezpisharnavlaryaratilgan (Fiskebiseriyasi, Shvedskaya 856), ammounavlarningdukkaklaripoyaningjudapastkiqismidajoylashadi (shuninguchunmexanizasiyayordamidahosilniyig’ibolishgayaroqliemas) vadukkaklariningyorilishiyuqori.
Temiryazevnomliqishloqxo’jalikakademiyasidasoyaningshimoliytiplishakllariyaratilgan (Mutant 1, qatorliniyalar), bushakllarMoskvaRyazanmintaqalaridaiqlimio’zgaribturadiganyillarisharoitidayaxshipishishgaulguribgektaridan 2–2,5thosilberadi.
Seleksiyayo’nalishidanqatiynazarmintaqadatarqalgankasallikvazararkunandalargachidamlishakllarinitanlashkerak
Asosiytarqalgankasalliklari: fuzariozvabakterioz, barglardog’lanishi – perenosporoz, askoxitoz, septorioz, ildizchirishi, bakterialso’lishivasklerotinioz. PersikovaT.F.(1999).
Oqsilvamoyiningtarkibigaqaratilganseleksiya. Soyaningekiladigannavlariningaksariatitarkibida 38–45% oqsilva 17–21% moysaqlaydi. Ayrimshakllardabuko’rsatkichlar 52 va 27 % oqsilmoddasiningtarkibibilanmoymiqdoriorasidayakkoltasvirlanganteskarikorrelyaqiya (minus 0,3–0,7) ko’zatiladi. Ko’pmoyliligibilanyirikurug’lio’rtapisharnavlarfarqlanibturadi. Soyamoyiningtarkibidao’tamuximbo’libalmashtiribbo’lmaydiganlinolkislotasi (50–60%) hisoblanadi. Ammouningmiqdorilinolenlikislotasibilan (2–3%) to’g’rikorrelyasiyalibo’libmoygao’zigaxosxidberadivamoynitezlikdaaynishigaolibkeladi. MesyasI. I.
Oqsilmoddasinioshirishgaqaratilganseleksiyaishidashunietiborgaolishkerakkiurug’qobig’iningranglivaqoratuslitezpisharnavlariningurug’idasariqurug’lio’rtapisharlarganisbatanuko’proqsaqlanadi. Ko’poqsillinavlardaoqsilnivamoynijamlanganmiqdoriko’pmoylilarganisbatanyuqoriroqbo’ladi. (Abdukarimov, 2007)
Soyaurug’iningtarkibidaoqsilmiqdori – genetikshartlanganasoslanganxususiyat – simbiotikfaolligibilanchambarchasbog’liq.
Kattaaktivsimbiotikapparatinishakllantirishkobilyatlio’simliklaro’zinihavodanoladiganazotbilanto’ligichataminlashimkoniyatigaegabo’lib, yonidao’sibturganvarizobiyalargaimmunitetliyokikichikfaolbo’lmagansimbiotikapparatshakllantirishganisbatananchako’proqoqsilsaqlaydilar (farqito 10 % gacha)
Azotnihavodanfaolo’zlashtiruvchishaklarningvegetasiyadavriuzoqroqdavometadi, bundayo’simliklargafaolharoratniyig’indisiko’proqtalabqilinadi. MesyasI.I.(1987).
Seleksiyajarayoninatijasidasoyaningmoyliligi 14–15% dan 23–24% gachayetkaziladi, lekinbuningnatijasidayodrauamipasayadi, buesasalbiyholatbo’libhisoblanadi. O’tabalandmoylinavlargaAmurskaya43, Salyut 2, Primorskaya 508, 515, 520, 524, 563, 565, 573, Dneprovskaya 12 vaboshqanavlarikiradi. (Yormatova, 1991)
SeleksiyayutuqlariMustaqilhamdo’stlikMamlakatlaridasoyaekini, soxasidagiseleksiyaishlari 1927 yildanberio’tkazilmoqda. Soyaningengyaxshinavlari (Amurqishloqxo’jaliktajribastansiyasi, hozirgiButunRossiyasoyailmiytadqiqotinstituti) V.A. Zolotniskiy, K.K. Malыsh, T.N. Ryazansevatomonidanyaratilgan. SoyaningasosiyekinmaydonlariUzoqSharqilmiytadqiqotmuassasalariyaratilgannavlaribilanegallangan. BunavlargaAmurskaya 310, Smena, Primorskaya 494, ShimoliyKavkazdakengmiqyosdabutunRossiyamoyliekinlarilmiytadqiqotinstitutiningKomsomolka – Rannya 10, Moldaviyada – Aurika, Lumina, O’rtaOsiyodaO’zbekskaya – 2, Gruziyada – Kolxida 4, Aureula 6 navlariekilibkelmoqda. Tegishliparvarishsharoitidabunavlargektaridan 2,5–4 tonnahosilberadi. O’zbekistondasoyaekiniseleksiyasisoxasidaqatorilmiyxodimlarshug’ullanibbirnechanavlarniyaratgan, bo’lardanhozirgikundaquyidagiDo’stlik,O’zbekiston 6, Genenik -1, Oyjamolnavlariqishloqxo’jalikekinlarinavlarinisinashkomissiyagatopshirilib, ekishgatavsiyaetilganbo’lsada, ertagiboshoqlidonekinlaridanbo’shagan ( ang’izli) yerdayuqori (30-33s/ga) hosildorliknita’minlaydiganintensinavlaryaratilmagan, shularnihisobgaolganholda “Arpadanbo’shaganyerlardatakroriyekishgayaroqlisoyanavnamunalarinitanlash” mavzusibo’yichamagistraturadissertasiyasinibajarishuchunilmiytadqiqotlaro’tkazishnirejalashtirdik
Savollar:
1.Soya ekinining hosildorligi quyidagi ko’rsatgichlar
2.Asosiytarqalgankasalliklari
3.Seleksiyajarayoninatijasidasoyaningmoyliligi