Massa ha’m onin’ birlikleri sabaqtıń ulıwma maqseti

21- tema; Suyıqlıq hám gazlarda basımnıń beriliwi
Sabaqtıń ulıwma maqseti: suyıqlıq hám gazlarda basımnıń beriliwi, Paskal nızamı hám gidravlikalıq press haqqında úyreniw.
Tálim resursları : sabaqlıq, tarqatpa materiallar, multimedia.
Innovciyalıq metodlar : mashqalalı jaǵday, mashqalalı soraw, kishi gruppalarda islew.
Oqıwshılar sabaqta iyelewi kerek bolǵan juwmaqlawshı nátiyjeler.

	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler Barlıq oqıwshılar.	uwmaqlawshı kishi nátiyjeler Kópshilik oqıwshılar.	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler. Ayrım oqıwshılar..
A	Sırtqı basımnıń suyıqlıq hám gazlerde beriliwin biledi.	Suyıqlıq hám gázlerde basımnıń beriliwi járdeminde isleytuǵın qurılmalarǵa mısallar keltiredi, hám olardı analiz qıladı.	Kúndelik turmısdan basımnıń beriliwine tiyisli mısallar keltiredi, olardı analiz qıladı hám juwmaq shıǵaradı.
B	Paskal nızamın táripleydi.	Paskal nızamına tiykarlanıp isleytuǵın qurılmalarǵa mısallar keltiredi; Gidravlikalıq pressge tiyisli formulalardı biledi.	Paskal nızamına tiyisli mashqalanı analiz qıladı, sheshimin tabadı hám juwmaq shıǵaradı.
C	Gidravlikalıq press dúzilisin biledi.	Gidravlikalıq presstińń jumıs prinsipin túsindiredi. Basımnıń beriliwine tiyisli mısallar keltiriledi, olardı táripleydi.	Paskal nızamı hám gidravlikalıq presstiń jumıs prinsipin qollaǵan halda ápiwayı modellerin jaratıw haqqındaǵı idealardı alǵa súredi.

Sabaq rejesi.

I-basqısh. Bilimlerdi aktivlestiriw hám xoshametlew (motivaciya)
Kishi gruppalarda talqılaw etiń.
Ne ushın vodoprovod kranınan aǵıp atırǵan suwdı barmaq penen tosıp toqtatıw qıyın?
Ne ushın tesilgen trubadan suw atılıp shıǵa basladı?
Juwabıńızdı anıqlama beriń.
II- basqısh. Bilimdi jaratıw hám úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (A)
Qattı denelerde basım sırtqa tik tásir etip atırǵan kúsh baǵdarında uzatılıwı Suyıqlıq hám gazlarda basımnıń uzatılıwı fransuz fizigi Blez Paskal ótkergen tajriybeler ibalar járdeminde tusindiriledi (22.1-súwret), bunda Porshenge tásir etiwshi basım ıdıs ishindegi suyıqlıq (suw) yamasa gaz (tútin) nıń hámme noqatlarına birdey uzatılıwı nátiyjesinde suyıqlıq yamasa gaz sharınıń hámme noqatlarınan birdey atılıp shıǵıwına aytıladı. Bul tájiriybelerdiń juwmaǵı Paskal nızamı dep júritiledi hám ol tómendegishe tariyplenedi:
Tuyıq ıdısda turǵan suyıqlıq hám gazǵa tásir qılıp atırǵan sırtqı basım hámme tárepke ózgerissiz birdey uzatıladı.
Suyıqlıq hám gazlar basımın ólsheytuǵın ásbap manometer dep ataladı (22.2-súwret).

Monometrdiń islew prisipi haqqında maǵlıwmat beriledi.

Paskal nızamnıń kúndelik turmısda qollanılıwı plastmassa ıdıslardıń soǵılıw processi arqalı túsindiriledi (22.3-súwret) hám bunda qálipdegi qızdırılǵan plastmassa ıdıs ishine úlken basım astında hawa aydaladı. Paskal nızamı tiykarınan hawa basımı qızıqqan plastmassa ıdıs diywallarınıń hámme noqatına birdey tásir etiwi nátiyjesinde ol qálip formasın iyeleydi.
Ne ushın rezina shar isirilgende ol shar formasın iyeleydi? (Juwabı: sebebi úplengen hawa basımı shar diywalınıń hámme noqatlarına birdey beriledi.)
Paskal nızamı turmısda, texnikada hám óndiriste keń qollanıladı. Buǵan mısal retinde shırsha aǵashı oyınshıqları, plastmassadan tayarlanatuǵın oyınshıqlar, hár qıylı formadaǵı jaqtılandırıwshı shıralarınıń shiyshe bólimleri sıyaqlı denelerdi tayarlaw texnologiyalarına mısal keltiriw múmkin.
Paskal nızamına tiykarınan isleytuǵın hám óndiriste keń qollanılatuǵın apparatlardan biri gidravlikalıq press ekenligi belgilenip, onıń dúzilisi hám islew principi oqıwshılardıń ózlerine tapsırıladı.
Gidravlikalıq mashina (gidravlikalıq press). Gidravlikalıq mashina jińishke nay menen bir-birine jalǵanǵan hár qıylı diametrli cilindr formasındaǵı sistemasınan ibarat. (22.4- súwret). Eger kishi porshenǵa úlkenligi F₁ bolǵan kúsh tik baǵdarda tómenge tásir qılsa, suyıq - " ~f"
_F1 K
suyıqlıqda qosımsha pi - ~ basım júzege keledi. Bul basım Paskal _L
Si nızamına kóre ekinshi porshenǵa ózgerissiz beriledi. Ekinshi F₂ porshen astındaǵı basım p₂ - — bolıp, Paskal nızamına kóre hám bunnan tómendegi munasábetke 2 kelib shıǵadı :

F1 = F2 b- F2 S2 m ~ - тг yoki — - — (1)

S1 S2 F Si ()
Bul formulaǵa kóre, súykelisiw kúshi júdá kishi bolǵanda gidravlikalıq mashina úlken porshennıń maydanı kishi porshennıń maydanınan neshe ret úlken bolsa, gidravlikalıq mashina kúshden sonsha ret tabıs beredi. Solay eken, gidravlikalıq mashina járdeminde kishi porshenǵa kishi kúsh tásir etip, úlken porshenda úlken kúsh payda etiw múmkin.
Gidravlik presstiń porshenları háreketke kelip birinen ekinshisine birdey kólemdegi suyıqlıq kóshedi: v = v₂ yamasa S₁ h₁ = S₂ h. Porshenlarınıń jılısıw aralıqları qatnası olardıń ústileri qatnasına teń, yaǵnıy :
— - ^ (2)
К Si ()
(2) ańlatpa (1) formulaǵa qoyılsa, porshenlardıń jılısıw aralıqları qatnası olardıń kúshler qatnasınada teris proporsional, yaǵnıy
h F₂ = F (3)
—2 F1
ekenligi kelip shıǵadı.
Solay eken, úlken porshennıń maydanı kishi porshen maydanınan neshe ret úlken bolsa, gidravlikalq mashinada úlken porshennıń kóshiwi kishi porshennıń kóshiwinen sonsha ret kishi boladı.
III-basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (B)
Oqıwshılardan kim birinshi sorawǵa juwap berse bahalanadı.
Suyıqlıq hám gazlarda ishki basım qanday payda boladı?
Sırtqı basım suyıqlıq yamasa gazǵa qanday beriledi?
Paskal nızamı tariypin ishki hám sırtqı basım ushın keltiriń.
Gidravlikalıq press qanday nızam tiykarında isleydi?
Maydanlar qatnası 5 ret parıq qılsa, porshenlardaǵı kúshler qatnası neshe ret parıq etedi?
IV- basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi qollaw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (C)
Oqıwshılarda ilimiy sawatxanlıq hám ámeliy kompetensiyalardı qáliplestiriwge baǵdarlanadı. Gruppalarda talqılaw etiń
Gidravlikalıq pressde kishi porshennıń maydanı úlken porshennıń maydanınan 100 ret kishi. Eger kishi porshenǵa 20 N kúsh tásir etse, úlken porshenda qanday kúsh payda boladı? (Juwabı: 2000 N)
Gidravlik presstiń kishi porshenına qoyılǵan kúsh úlken porshendaǵıdan 20 ret kishi. Kishi porshen 10 sm ge tómenlese, úlken porshen neshe sm ge kóterilgen boladı? (Juwabı: 10 sm )

Berilgeni:	Formulası;	Esaplaw;
F F - 20 F h2 = 0,5 sm h1 = ?	h_ - F —2 F F h - -#- —2 F1 [h] - N- m - m. N	— - 20-0,5 sm -10 sm. Juwabı: h1 = 10 sm.

Sabaqta ótilgen tema boyınsha zárúrli juwmaqlar shıǵarıladı.

Suyıqlıq yamasa gazǵa berilgen sırtqı basım onı shólkemlestirgen bólekler arqalı beriledi.
Jabıq ıdısda turǵan suyıqlıq (yamasa gaz) ga tásir qılıp atırǵan sırtqı basım suyıqlıq (yamasa gaz) dıń hámme noqatlarına ózgeriwsiz birdey beriledi.
Gidravlikalıq mashina járdeminde kishi porshenǵa kishi kúsh penen tásir etip, úlken porshenda úlken kúsh payda etiw múmkin.
V-basqısh. Refleksiya
Ballondagi gazdıń yarımı ketse, gazdıń ıdıs diywallarına beretuǵın basımı qanday ózgeredi?
Jabıq ıdısqa suyıqlıq toldırılǵan. Suyıqlıq qızdırılsa, ıdıs diywallarına beretuǵın basımı qanday ózgeredi?
Pısken máyekke oq atılsa, ol jaǵdayda sańlaq payda boladı. Shiyki máyekke atılsa, ol bóleklenip ketedi. Ne ushın?
Gidravlikalıq presstiń kishi porshenı 500 N kúsh tásirinde 15 sm tómenge túsirildi. Bunda úlken porshen 5 sm kóterildi. Úlken porshenǵa qanday kúsh tásir etken?
VI- basqısh. Úyge tapsırma
Temanı úyreniw. 14-shınıǵıw máselelerdi sheshiw.