Massa ha’m onin’ birlikleri sabaqtıń ulıwma maqseti

3- basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (B)
Oqıwshılarda informaciyalar menen islew hám de ilimiy sawatlılıq kompetensiyalarg’a bag’darlaw.

• 
  Massanıń taǵı qanday birliklerin bilesiz?
  
• 
  250 gramm neshe kilogrammǵa teń?
  

3 kg paxta mayın 4 ıdısqa teń etip bólinse, hár bir ıdısda neshe gramm may boladı? Massanı ólshew. Denelerdiń massası tárezi járdeminde ólshenedi. Táreziniń túrleri júdá kóp. Massanı ólshew ushın dáslep pálleli ( 2. 1-súwret), keyin táreziniń aǵashlı táreziler (2. 2-súwret) jaratılǵan.


2.4-rasm


2.3-rasm

2.2-rasm

2. 3- súwretde mektep fizika, ximiya, biologiya sabaqlarında ólshew jumısların orınlawda isletiletuǵın mektep laboratoriya tárezisiniń ulıwma kórinisi keltirilgen.

Mektep laboratoriya tárezisi ushın arnawlı tárezi tasları kompleksi ámeldegi (2. 4-súwret). Toplamda 100 g, 50 g, 20 g, 20 g, 10 g, 5 g, 2 g, 2 g hám 1 g nan ibarat 9 tárezi tasları bar. Sonday-aq, toplamda massası bir grammnan kishi bolǵan tárezi tasları bar. Bul taslar alyuminiyden juqa plastinka formasında qırqıp islengen. Olardıń massaları : 500 mg, 200 mg, 100 mg, 50 mg, 50 mg, 20 mg hám 10 mg.
Táreziniń bir pallasiga kerek bolǵan dene, ekinshi máwsimine tárezi tasları tańlap qoyıladı. Tárezi teń salmaqlılıqta bolǵanda onıń máwsimlerinde turǵan denelerdiń massaları bir-birine teń boladı. Sol usılda deneniń massası ólshenedi. Mısalı, qandayda bir kitaptıń massası 250 grammǵa teń bolsa, onı m = 250 g dep jazamız.




2.5- súwret.
Búgingi kúnde massanı joqarı anıqlıqta ólshey alatuǵın elektron táreziler bar bolıp, olardan ámeliyatda keń paydalanılıp atır (2. 5-súwret).

Sabaqta ótilgen tema boyınsha zárúrli juwmaq shıǵarıladı.

Massa birligi etip Xalıq aralıq birlikler sistemasında 1 kilogramm qabul etilgen.
Deneniń massası tárezinde ólshenedi.
Deneniń inertlik ózgesheligin xarakterleytuǵın fizikalıq shama massa bolıp tabıladı.
basqısh. Refleksiya
Gruppalarda talqılaw etiń.
“Pikir shou" oyını. Oqıtıwshı oqıwshılardıń temadan qanday juwmaq alǵanlıǵın tekseriw maqsetinde paydalanıladı.
Ne sebepten tárezi tasların qol menen uslaw múmkin emes?
Suw massasın ólshew tájiriybesinde suwıq suw ornına ıssı suw alınsa nátiyje birdey shıǵadıma?
Teń salmaqlılıq tasları ne?
Bir deneniń massası ekinshi deneniń massasınan eki ret kishi. Olardıń inertligi haqında ne aytıw múmkin?
Velosipeddiń inertligi úlkenbe yamasa motacikldiń inertligima? Juwabıńızdı tiykarlań.
basqısh. Úy tapsırması
Temanı úyreniń. Temadaǵı ámeliy shınıǵıwdı orınlań.

Atmosfera basımınıń ámelde

LOYIHA ISHI. Atmosfera bosimining amalda namoyishini ko'rish. Bob yakunida muhokama qi- linadi.
Tıǵızlıq hám onıń birlikleri
Sabaqtıń ulıwma maqseti: tıǵızlıq hám olardıń birlikleri haqqında túsinikke iye boladı; suyıqlıq hám qattı denelerdiń tıǵızlıǵın anıqlaw usılın bilip aladı; areometrdiń islew principi menen tanısadı.
Tálim resursları: sabaqlıq, tarqatpa materiallar, massa hám tıǵızlıqqa baylanıslı plakat hám multimedia. Innovaciyalıq metodlar: mashqalalı jaǵday, mashqalalı soraw, kishi toparlarda islew.
Oqıwshılar sabaqta erisiwi zárúr bolǵan juwmaqlawshı nátiyjeler.

	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler. Barlıq oqıwshılar.	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler. Ayırım oqıwshılar.	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler. Bazı-bir oqıwshılar.
A	Tıǵızlıqtıń táripin biledi.	Tıǵızlıqqa tiyisli mısallar keltiredi	Kóndelik turmısdan tıǵızlıqqa mısal keltiredi, olardı táripleydi hám juwmaq shıǵarıladı.
B	Tıǵızlıq formulasın hámde onıń birliklerin bir sistemadan basqa sistemaǵa ótkiziwdi biledi.	Tıǵızlıq esaplawǵa tiyisli máselelerdi sheshedi.	Tıǵızlıqqa tiyisli mashqalanı analiz qıladı, sheshimin tabadı hám juwmaq shıǵaradı.
C	Tıǵızlıqtı ólshewde qollanılatuǵın ásbaplardı biledi.	Tıǵızlıqtı ólsheytuǵın ásbaplardan kúndelik turmısda paydalana aladı.	Tıǵızlıqqa baylanıslı ápiwayı modellerdi jaratıw haqqında ideaların aldıǵa súredi. Modelda jaratılǵan mashqalalardı erkin sheshedi.

Sabaq jobası
1-basqısh. Bilimlerdi aktivlestiriw hám xoshametlew (motivaсiya )
Kishi gruppalarda talqılaw etiń.
Kólemi 8 dm³ ke teń bolǵan deneniń massasi16 kg ga teń.
Bul dene 4 teń bólekke bólinse, bir bóleginiń kólemi hám massası qanshaǵa teń boladı?
Eger joqarıdaǵı deneden 1 dm³ kólemli bólek kesip alınsa, onıń massası qansha boladı?
2-basqısh. Bilimdi payda etiw hám úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (A)
Kúndelik turmısda denelerdiń massaların salıstırıwlawdı ańsatlastırıw maqsetinde tıǵızlıq túsinigi hám úlkenligi kiritiledi. Birdey kólemdegi qattı dene, suyıqlıq hám gaz alınsa, olardıń massaları túrlishe boladı. Sebebi elementlerdıń dúzilisine kóre gazlarda olardı quraytuǵın bólekler siyrek, suyıqlıqlarda bir-birine jaqın, qattı denelerde bolsa tıǵız jaylasqan boladı. Sol sebepli birdey kólemde alınǵan qattı, suyıq hám gaz halındaǵı elementlerdıń massaları túrlishe boladı. Sonday eken, birdey kólemdegi túrli elementlardıń massaları salıstırılǵanda, olardıń qaysı birinde bólekleri tıǵız jaylasqan bolsa, sol elementtıń massası úlken boladı.
Tıǵızlıq dep, deneniń kólem birligindegi massasına muǵdar tárepten teń bolǵan skalyar shamaǵa aytıladı hám ol ρ(ro dep oqıladı ) hárıbi menen belgilenedi. Tıǵızlıq mánisin tabıw ushın dene massası onıń kólemine bólinedi:

_{ }

ρ- J г i [m] 1 kg 1 kg

ρ – nıń Si daǵı birligi: [ρ]^-1
[V ] 1m m
Kóbinese (mısalı, kóbirek ximiya páninde) tıǵızlıqtıń basqa g/cm³ birligi isletilip, onıń kg/m³ birlik menen ortasında munasábet tómendegishe:
^ — 10³ g —10"-g- . m³ 10⁶ cm³ cm³
ρ nıń mánisi: kólem birligindegi massanı ańlatadı : Mısalı, suwdiń tıǵızlıǵı ρ = 103 kg/m³ - 1 m³ kólemdegi suwdiń massası 10³ kg ga teń ekenligin ańlatadı.
Hár bir element óziniń tıǵızlıǵına iye bolıp, onıń ma`nisi tájiriybe jolı menen tabıladı hám arnawlı kestelerde beriledi (sabaqlıqtıń 57-betida keltirilgen kesteler). Elementtıń tıǵızlıǵı berilgen element ushın ózgermeytuǵın hám deneniń massasına da, onıń kólemine de baylanıslı emesligi aytıp ótiledi.
3- basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (B)

1000 kg/m3

900 kg/m3

800 kg/m3

700 kg/m3

600 kg/m3
Tıǵızlıqtı ólshew.

Qattı denelerdiń zilchligi tikkeley (1) ańlatpa járdeminde anıqlanadı. Onıń ushın deneniń massası tárezide ólshep anıqlanǵannan keyin onıń kólemi de esaplanadı.

Ólshengen massa mánisi kólemge bólip, dene tıǵızlıǵı anıqlanadı. Bul usıl járdeminde qurılıs materialları - qum, topıraq, sement; azıq-awqat ónimleri - qumsheker, un biyday hám soǵan uqsas ónimlerdiń tıǵızlıqları anıqlanadı.
Suyıqlıqlardıń tıǵızlıǵın anıqlawda bolsa kóbinese areometr dep atalıwshı ásbap qollanıladı. Onıń sırtqı kórinisi 16. 2-súwretde súwretlengen. Suyıqlıqtıń tıǵızlıǵın anıqlawda areometr suyıqlıqqa túsiriledi. Bunda suyıqlıq júzesine shekem batqan areometrdiń shkalasına mas keliwshi mánisi sol suyıqlıqtıń tıǵızlıǵın ańlatadı.
Gazlerdiń tıǵızlıǵın anıqlawda bolsa kóbirek analitikalıq usıl (yaǵnıy formulalardan paydalanıp) qollanıladı. Bul usıllardı siz joqarı klasslarda fizika hám ximiya sabaqlarında úyrenesiz.
IV-basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi qollaw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (C) 1-másele. Kólemi 1,5 l bolǵan ıdısqa qansha ósimlik mayı sıyadı?

Berilgeni:	Formula	Esaplaw
V = 1,5 l = 0,0015 m^3 p = 930 kg/m^3 m = ?	m kg m — p-V [ m] — —3 • m^3 — kg	m — 930• 0,0015kg — 1,395 kg. Juwap: m^2 = 1,395 kg.

Berilgeni	Formula	Esaplaw
m = 1800 g = 1,8 kg p = 900 kg/m^3 V = 1	m p =V v=m [V]=тЦ=m^3 P m3	V = 1 8 m3 = 0,002 m3 = 2000 cm3. 900 Juwabı: V = 2000 cm^3 = 2 l.

3- másele. Klass bólmesiniń ólshemleri eni 8 m, uzınlıǵı 12 m hám biyikligi 3 m ge teń. Eger hawanıń tıǵızlıǵı 1,29 kg/m³ bolsa, xanadaǵı hawanıń massasın esaplań.

Berilgeni:	Formulası	Esaplaw
a = 8 m b = 12 m c = 3 m p = 1,29 kg/m^3 m = ?	V = a • b • c m = p-V [m] = - m^3 = kg m^3	V = 8-12-3 m^3 = 288m^3. m =1,29-288 kg = 371,52 kg. Juwabı: m = 371,52 kg.

Sabaqta ótilgen tema boyınsha zárúrli juwmaqlar keltiriledi.

Tıǵızlıq - elementtıń birlik kólemine tuwrı kelgen massa.
Tıǵızlıq birligi ushın kg/m³ qabıl etilgen.
Areometr - suyıqlıqtıń tıǵızlıǵın ólsheytuǵın ásbap.
V- basqısh. Refleksiya
Gruppalarda talqılaw etiń.
Suwdiń tıǵızlıǵı 1 g/cm³, ósimlik mayınıń tıǵızlıǵı bolsa 0, 8 g/cm³. Bul sanlar neni ańlatadı?
1 dm³ kólemdegi massası elementtıń 2 kg ǵa teń. Onıń tıǵızlıǵın g/cm³ hám kg/m³ larda ańlatıń.
2 kg suw hám 2 kg maydıń kólemlerin salıstırıń. ρ_suw = 1 g/cm³, ρ_may, =0, 8 g/cm³.
Máselelerdi sheshiwde hár bir gruppanıń máselelerdi sheshiwde formuladan tuwrı paydalanıwǵa itibar beriledi. Bunda oqıtıwshı barlıq gruppalar iskerligin qadaǵalap baradı.
VI-basqısh. Úy wazıypa
Temanı úyreniw. 9 -shınıǵıwdan 4-, 5-, 6 – máseleler.

LABORATORIYAlıq jumıs. Túrli formadaǵı denelerdiń tıǵızlıǵın anıqlaw.

Sabaqtıń ulıwma maqseti: tuwrı geometriyalıq formadaǵı hám tuwrı geometriyalıq formaǵa iye bolmaǵan denelerdiń tıǵızlıǵın anıqlawdı úyreniw.
Tálim resursları : jollama, tuwrı parallelepiped formadaǵı plastmassa, aǵash hám metall brusok hám de tuwrı formaǵa iye bolmaǵan metall deneler, elektron tárezi, sızǵısh, menzurka, suw, sabaq.
Oqıwshılar sabaqta erisiwi kerek bolǵan juwmaqlawshı nátiyjeler

	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler Barlıq oqıwshılar.	uwmaqlawshı kishi nátiyjeler Kópshilik oqıwshılar.	Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler. Ayrım oqıwshılar..
A	Denelerdiń tıǵızlıǵın anıqlawdı bilip aladı.	Túrli formadaǵı denelerdiń tıǵızlıǵın anıqlawǵa anıqlama beredi.	Túrli formadaǵı denelerdiń tıǵızlıǵın anıqlawdı biledi hám juwmaq shıǵaradı.
B	Jıynalǵan apparattan paydalanadı.	Apparattıń dúzilisi jáne onıń jumıs principin túsindiredi.	Massanı anıqlawda isletiletuǵın tárezi túrlerinen erkin paydalana aladı ; esaplaw imkaniyatın beretuǵın basqa apparatlar konstruksiyasına tiyisli ideyalardı alǵa súredi.
C	Jollamaǵa tiykarınan úlshew jumısların orınlaydı, kesteni toltıradı. Formuladan paydalanıp, esaplap shıǵadı.	Jollamada belgilengen izbe-izlilikde jumıstı atqaradı, kesteni qátesiz toltıradı. Esaplaw jumısların shamalardıń birliklerin itibarǵa alǵan halda orınlaydı. Alınǵan nátiyjeler tiykarında tuwrı juwmaq shıǵaradı.	Ólshew nátiyjeleriniń bir-birinen parıq etiw sebeplerin sanalı tárizde anıqlama beredi, olardı analiz etedi hám juwmaq shıǵaradı.
D	Tárezi hám menzurka haqqında túsinikke iye boladı..	Ólshew hám esaplaw nátiyjeleri tiykarında juwmaq shıǵaradı.	Tıǵızlıqtı anıqlawǵa tiyisli bilimlerdi ápiwayı turmıslıq jaǵdaylarǵa qollaydı.

Sabaq jobası:

I- basqısh. Bilimlerdi aktivlestiriw hám xoshametlew (motivatsiya) Kishi gruppalarda talqılaw etiń.
Tárezi, menzurka, sızǵıshdıń wazıypasın túsindiriń.
II-basqısh. Bilimdi jaratıw hám úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (A)
Ne ushın hár qıylı elementlardan tayarlanǵan birdey kólemli denelerdiń massaları hár túrlı boladı?
Gaz, suyıqlıq hám qattı denelerdiń tıǵızlıqları bir-birinen parıq eteme?
III-basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi úyreniw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (B)
Tuwrı parallelepiped formasındaǵı deneniń tıǵızlıǵın anıqlaw
Parallelepiped formadaǵı deneniń massası (m) dı tárezide ólsheń;
Parallelepiped tiykarınıń uzınlıǵı a, eni b hám bálentligi h sızǵısh járdeminde ólsheń;
Parallelepiped kólemin v = a b-h formulaǵa kóre esaplań;
Parallelepiped formadaǵı deneniń qısıqlıǵın _{ } formulaǵa kóre esaplań jáne onıń san ma`nisin kestege jazıń.
5. Ólshengen hám esaplanǵan nátiyjelerdi kestege jazıń.

Deneler	m (g)	Uzunligi a, (cm)	Eni b, (cm)	Balandligi h, (cm)	V, (cm3)	p, (g/cm3)
Plastmassa brusok
Aǵash brusok
Metall brusok

Tuwrı geometriyalıq formaǵa iye bolmaǵan denelerdiń tıǵızlıǵın anıqlaw.

Laboratoriya jumısın orınlawdan aldın tómendegi kesteni dápterińizge sızıp alın.

Dene	m, g	V1, cm^3	V2, cm^3	V, cm^3	P, g/cm^3
Anıq emes formaǵa iye dene

Jumıstı orınlaw tártibi:

Menzurkaǵa málim muǵdarda suw quyıń (bunda tıǵızlıǵı ólshenetuǵın dene suwǵa tolıq batırılıwı kerek).
Menzurkadaǵı suw kólemin anıqlań hám v. =... cm³. Nátiyjeni kestege jazıń.
Alınǵan anıq emes formadaǵı deneniń massasın tárezide ólsheń, m =...g. Nátiyjeni kestege jazıń.
Anıq emes formadaǵı deneni jipke baylaǵan halda suwǵa túsiriń, suw júzesine mas keliwshi kólemin anıqlań hám v₂ =... cm³ jazıp alın. Nátiyjeni kestege jazıń.
Deneniń kólemin tómendegi formula járdeminde esaplań :
= v - v
1
Ólshengen hám esaplanǵan nátiyjeler tiykarında deneniń tıǵızlıǵın anıqlań. Nátiyjeni kestege jazıń.
IV- basqısh. Jańa bilim hám kónlikpelerdi qollaw. Juwmaqlawshı kishi nátiyjeler (C)
Oqıwshılar ilimiy sawatlılıq hám ámeliy kompetensiyaların qáliplestiriwge baǵdarlanadı.
Elementlerdiń tıǵızlıqların anıqlaǵan watanlaslarımızdan kimlerdi bilesiz.
Suyıqlıqtıń tıǵızlıǵın qanday ásbap penen anıqlaw múmkin?
Klass bólmesiniń kólemin qanday anıqlaw múmkin?

Babaımız Abu Rayhon Beruniy jáhánde birinshi bolıp 50 den artıq elementlerdiń tıǵızlıǵın házirgi zaman anıqlıǵı dárejesinde ólshewge miyasar boldı

V- basqısh. Refleksiya


Gúrish Suw Duz
Hár bir 0, 5 l bolǵan plastik ıdıslarǵa duz, gúrish, suw salıń. Tárezi járdeminde olardıń massaların anıqlań. Alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında olardıń tıǵızlıǵın tabıń hám salıstırıń.