Matbuotda yangilik va sharh

Xulosa va takliflar

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish

Jurnalist – O‘zbekiston Respublikasining yoki xorijiy davlatning ommaviy axborot vositalarida xizmat qiladigan yoxud ularda shartnoma asosida ishlaydigan va ma’lum mavzudagi axborotni to‘plash, tahlil etish hamda tarqatish bilan shug‘ullanuvchi shaxsdir.¹

Tahliliy jurnalistik material, axborotdan farqli o‘laroq, muallifga faqat o‘quvchiga hodisa haqida ma’lumot berish emas, balki u bilan bog‘liq baholash, xulosa, prognozlar haqida ma’lumot berish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, gazeta tahlillariga murojaat etishda (masalan, bosma OAV jurnalistikasi bu ishda muhokama qilinadi), faqat bitta haqiqat emas, balki ma’lum bir fikr – muallif pozitsiyasi bilan ham shug‘ullaniladi. Bu ish uni ifodalash usullarini o‘rganishga qaratilgan.

Ishning asosiy maqsadi muallif pozitsiyasini nashr siyosati fonida muayyan jurnalist shaxsini aks ettirish sifatida ko‘rib chiqishdir. Shu sababli jurnalistlar dunyoqarashi va o‘ziga xos xususiyatlariga katta e’tibor beriladi. Bu esa ular nashrlarining turli qismlarida uchraydi, tadqiqotning amaliy qismida ko‘rib chiqiladi.

Tadqiqotni olib borishda quyidagi vazifalar bajariladi:

• 
  muallifning pozitsiyasi tushunchasini aniqlash;
  
• 
  tahliliy jurnalistikaning janr xususiyatlarini o‘rganish;
  
• 
  muallif pozitsiyasini ifodalashning o‘ziga xos usullarini ko‘rib chiqish;
  
• 
  jurnalist-sharhlovchining ishida axborot beruvchi jurnalistga nisbatan farqlarni aniqlash va hokazo.
  

Ushbu masalalarni o‘rganish nafaqat nashr xodimi tomonidan materiallarni yaratish va taqdim etish, balki uni o‘quvchi tomonidan qabul qilish nuqtayi nazaridan ham amalga oshiriladi.

Tadqiqot obyekti sifatida xorijdan «Известия» ijtimoiy-siyosiy gazetasining «Fikrlar va sharhlar» ruknlaridagi materiallar tanlandi. Yurtimizdan esa «Правда Востока» ijtimoiy-siyosiy nashri bir qator mualliflarining ijod namunalari ko‘rib chiqildi. Tanlov «Известия» hamda «Правда Востока» tahlilchilarining tajribali mutaxassislar sifatida uzoq vaqtdan beri o‘zini namoyon qilgani va tanlangan doimiy tahliliy bo‘lim ushbu mavzu bo‘yicha batafsil o‘rganishga juda qulay.

Jurnalistikaning tahliliy janrlariga axborot bilan bir qatorda hali ham talab mavjud. Buning isboti shuni ko‘rsatadiki, eng yirik nashrlar hali ulardan voz kechmagan (yana o‘z sahifalaridan deyarli yo‘q bo‘lib ketgan adabiy janrlardan farqli o‘laroq). Hayot tezlashdi, axborot oqimi oshdi va odamlar gazetalarni o‘qishga kamroq vaqt ajrata boshladi. Ommaviy auditoriyani asosiy yangiliklarni o‘rganuvchilar va ko‘pincha sarlavhalarni o‘qish bilan cheklanayotganlar tashkil qilmoqda. Bu jurnalistikaning badiiy janrlarini «yo‘q qilish»ning qayg‘uli haqiqatiga o‘xshab ketadi. Biroq bunga aslo yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi.

Ziyolilar «Известия» gazetasining katta auditoriyasini tashkil etadi. Undagi analitik materiallarni o‘qib, muallifning fikriga rozi bo‘lish yo bo‘lmaslik, muammoni hal qilish yo‘llariga qo‘shilish yoki qo‘shilmaslik mumkin. Xuddi shu gap «Правда Востока»ga ham taalluqli. Uning ham asosiy o‘quvchilari – yoshi kattalar va siyosatga qiziquvchilar.

Bugungi kunda hayotga hamohang fikrlashimiz ham tezlashdi. Odamlar metro yo mashinada gazeta o‘qishmoqda. Ular muallifning muammolari, pozitsiyasini, badiiy va jurnalistik ishlarni o‘qishga ko‘p vaqt sarflamasligi kerak. Chunki bu zamon talabiga aylanib bormoqda.

Sharhda muallif pozitsiyasi tahliliy materialning muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Yuqoridagilarni hisobga olgan holda bu ishni dolzarb deb hisoblash mumkin.

Ushbu mavzu nisbatan kamroq o‘rganilgan. Ehtimol, bu jurnalistikaning obyektiv bo‘lishi kerakligi haqidagi umumiy fikr bilan bog‘liqdir. Biroq obyektivlik qay darajada bo‘lishi mumkin, axir ish inson, shaxs tomonidan yaratilgan-ku?! Bu – alohida tadqiqot uchun savol. Mavzuni yoritishda jurnalistik ishdagi obyektivlikning (buning ustiga, tahliliy) deyarli iloji yo‘q. Shu nuqtayi nazardan, matnlardagi subyektiv boshlanish har doim yodda tutilishi kerak va uni qanday hal qilishni bilish juda muhim.

Bu mavzu ilmiy tadqiqotlar uchun ham keng imkoniyatlar beradi: u nafaqat jurnalistika va ijodiy faoliyat nazariyasi, balki til, ritorik, psixologik tomondan ham qiziqarli. Muallif fikrini taqdim etish usullarini o‘rganish, o‘quvchi bilan muloqot qilish (hatto polemika) jurnalistik materiallar samaradorligini oshirishi mumkin. O‘z pozitsiyasini ifodalash uchun ishlatiladigan o‘ziga xos uslub, metodlarni bilish kelajakda amaliy faoliyatda asosiy xatolarni aniqlash va oldini olishga yordam beradi. Shu bilan muallif ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlarning ilmiy-amaliy ahamiyatini ko‘radi.

Jurnalistning mualliflik pozitsiyasi jurnalistika nazariyasi, ijtimoiy matbuot psixologiyasi, adabiy-tanqidiy maqolalar, ritorika bo‘yicha tadqiqotlar va boshqalar yuzasidan ilmiy ishlar doirasida bir necha bor to‘xtalib o‘tilgan. Ishning bir qismi sifatida ilgari surilgan alohida xulosa va farazlarni birgalikda to‘plash hamda tizimlashtirish, shuningdek, gazetalarni o‘rganish orqali ularni amalda sinab ko‘rish mumkin. Asosiy adabiyotlar sifatida jurnalistika nazariyasi bo‘yicha kitoblar tanlandi, shuningdek, muallif konsepsiyasining leksik va uslubiy vositalari batafsil ko‘rib chiqiladi.

Ish uch asosiy qismlarga bo‘linadi. Birinchisida nazariy asoslar tahlil qilinadi: jurnalistik asar ko‘rib chiqiladi, tahlil qilinadi, umumlashtiriladi va xulosalar chiqariladi.

Ikkinchi va uchinchi qismlar – amaliy. Unda birinchi qismdagi qoidalar tekshiriladi, «Известия» va «Правда Востока» jurnalistlari asarlari tahlil qilinib, pozitsiyasi xususiyatlari aniqlanadi.

1. Muallif shaxs va pozitsiyasi tushunchalari talqini va ularning sharhlash jurnalistikasida ifodalanishi

«Pozitsiya» atamasi (ishning asosiy tushunchasi) qandaydir masala yuzasidan nuqtayi nazardir. Yana u fakt, voqea-hodisalarning aniqlangan bahosi, munosabat, baholashdan kelib chiqadigan xatti-harakatdir.

Ijtimoiy psixologiyada bu holat «jamiyatga, xususan, boshqa shaxsga va o‘ziga nisbatan barqaror, ichki ongli munosabatlar tizimi» deb tushuniladi. Pozitsiya uning qiymat tizimiga bog‘liq va muhim elementlaridan biridir. Pozitsiya – bu shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar xususiyatini aks ettiradigan, shaxsning ijtimoiy faolligi va uning ijtimoiy ahamiyatga ega maqsadlarga yo‘naltirilganini belgilaydigan tizimli va shaxsiy ta’limdir».²

Inson psixologiyasi va subyektivlik psixologiyasini tadqiq qilishda bu holat «shaxsning eng yaxlit shakllanishi» deb ta’riflanadi. Ayni paytda, «boshqalar bilan munosabatlarda bir marta va bir umrga bajarish mumkin emas». Mavjud har bir nuqtada erkin va mustaqil tanlovga ehtiyoj bor. Inson har doim o‘zini shaxs deb bilishi kerak, u o‘z pozitsiyasini tanlashi va himoya qilishi lozim».

Ijtimoiy-siyosiy nashrlarni o‘rganish doirasida siyosiy pozitsiya tushunchasiga ham duch kelinadi. «Siyosiy pozitsiya – o‘ziga xos yoki doimiy siyosiy xatti-harakatlar tendensiyasida ifodalangan shaxsiyat xususiyatlari. Siyosiy pozitsiyalar tushunchasiga quyidagilarni kiritamiz: siyosiy hodisalar bilan bog‘liq muayyan yoki doimiy hissiy holatlar; siyosiy hodisalar bilan bog‘liq e’tiqodlar; siyosat sohasidagi faoliyatga moslashish. Shu tarzda tushunilgan siyosiy pozitsiyalar sohasi siyosiy baholarga qaraganda kengroq. Siyosiy baholashlar faqat siyosiy pozitsiyalarning tarkibiy qismidir».³

Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, birinchidan, pozitsiya mavzu uchun biror tizim mavjudligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan (bu – eng muhimi), pozitsiyada baholashning muayyan ulushi, axloqiy ko‘rsatmalar va shaxsning ongli javobgarligi mavjud. Pozitsiyaning bunday umumlashtirilgan konsepsiyasi jurnalist pozitsiyasini talqin qilishda ham qo‘llanishi mumkin. Ammo unutmaslik kerakki, gazetada ifodalangan fikr aslida keng auditoriyaga qaratilgan bo‘ladi. Shu munosabat bilan aytilgan narsalar uchun ijtimoiy mas’uliyat keskin o‘sib bormoqda. Bundan tashqari, bu ishda jurnalist pozitsiyasi nafaqat materialda ifodalangan qarashlar tizimi, umuman, matnda uning mavjudligi sifatida ham ko‘rib chiqiladi.

«Tahliliy jurnalistika» atamasi boshqa ikkita – «axborot jurnalistikasi» va «badiiy-publitsistik jurnalistika» bilan bir qatordagi konsepsiyani belgilaydi. Bunday holda «tahlil» «tadqiqot» tushunchasiga yaqin: jurnalist-tahlilchi mavjud faktlar orasidagi yashirin aloqalarni, ularning sabab-ta’sir munosabatlarini aniqlash, baholash va prognozlash bilan shug‘ullanadi.

Jamiyatning dolzarb ijtimoiy hodisa va jarayonlari hamda ular bilan bog‘liq muammolarni o‘rganish juda muhim. Sharhlovchi voqealar mohiyatini tushuntirish, ularning ahamiyati, rivojlanish tamoyillari va oqibatlarini ko‘rsatishga intiladi. Shu tariqa uning asosiy vazifasi shakllantiriladi.

Tahliliy jurnalistikaning janrlar xilma-xilligi va xususiyatlariga ham kengroq to’xtalib o’tamiz. Jurnalist yozgan narsa – bu materialda tasvirlangan va oshkor qilingan hodisa. Tahliliy matn uchun muallif atrofidagi o‘rab turgan narsa-hodisalar ko‘proq xarakterlidir. Bu tahliliy axborot va badiiy-jurnalistik jurnalistikaga o‘xshaydi. Jurnalistning o‘zini tahlil qilishi – ichki dunyosi hodisalarini o‘rganishi esa tahliliy jurnalistikaga xos. Shu nuqtayi nazardan, analitik janr haqida gapirganda A.Tertichniyning mana bu so‘zlari yodimizga keladi: «Bu janrlarning nashrlari shu bilan farq qiladiki, ulardan biri «birlamchi haqiqat»ni – har xil narsa, vaziyat, amaliy harakat, jarayonlarni, boshqasi «ikkilamchi haqiqat» – axborot hodisalari (kitob, film, teleko‘rsatuv va boshqalar)ni yoritadi...»⁴

Birinchisida asosan tahliliy maqola, xabarlar, xat-xabar, ikkinchisida esa sharhlar, adabiy-tanqidiy maqolalar yoritiladi. Sharh-kommentariy, sharh-obozreniye, maqolalari, o‘z navbatida, ikkalasini ham qamrab oladi.

Haqiqatni aks ettirishning asosiy usuli sifatida tahliliy jurnalistika ratsional bilim (mantiqiy usul)dan foydalanadi. Undan farqli o‘laroq, axborot bu usulning empirik darajasidan foydalanadi. Bu faqat hodisaning «rasmini» yaratadi, tahlilchi esa rivojlanish tamoyillari, baholash, argumentning mustahkamligi-yu boshqalarni chuqur o‘rganadi.

Analitik material muallifi o‘quvchini bu ishga kiritishni istaydi, haqiqatdan uzoq bo‘lmagan hodisani ko‘rsatadi. Tahliliy maqolalar, bir-biriga bog‘liq hodisalar yagona voqeani chuqur o‘rganishga qaratilgan. Ishni ko‘rib chiqish muayyan vaqt davomida (ijtimoiy hayotning ma’lum sohasida, bir mamlakatda va hokazo) eng muhim voqealar haqida xabar beradi. Matbuotga qisqacha ma’lumot beradi, uni baholaydi, sharhlar va adabiy-tanqidiy maqolalar san’at asarlarini baholaydi yoki ularni «yo‘q qiladi».

So‘nggi yillarda jurnalistikada janrlar o‘rtasidagi chegaralarni yo‘q qilish, ularning xususiyat va funksiyalarini aralashtirish tendentsiyasi paydo bo‘ldi. Ayrim janrlar o‘z-o‘zidan paydo bo‘ldi, boshqalari esa, aksincha, mashhurlik kasb etdi.

Jurnalistik janrlar qiziqarli, chunki jurnalistning o‘quvchiga ma’lumot beradigan usulini tanlash ham muallif pozitsiyasi elementi hisoblanadi. Albatta, ushbu tanlovni muayyan doirada olib boradigan nashrning siyosati va rejasini ham unutmaslik kerak.

Har bir nashrning modeli bor (bu holda qiziqarli mavzuga qiziqish bildiriladi). Unda nashrning qay bir yo‘nalishi qay bo‘limlarda qaysi mavzular yoritilishi, ularning janrli ijro etilishi aniqlanadi. Ushbu model tahririyat rejalarini aniqlaydi, ulardan faqat jurnalistlar haddan tashqari holatlarda chekinishi mumkin. Rejaga rioya qilish zarurati jurnalistning erkinligini o‘z-o‘zini ifoda etishga to‘sqinlik qiluvchi omillardan hisoblanadi.

Tahlil tahliliy asarlar yaratishda pozitsiya jarayon kaliti hisoblanadi. Tabiiyki, har bir jurnalistda uni qurishning o‘z metod va usullari mavjud. Shuning uchun u faktlarni qay tartibda keltiradi, qay tariqa asoslab bera oladi, qanday xulosalar chiqaradi – bular mualliflik pozitsiyasining muhim elementlari sanaladi. Misol uchun, jurnalist an’anaviy modeldan – (faraz–dalillar–xulosa)dan foydalanishi keng kuzatiladi. Yoki bo‘lmasa, teskarisini – xulosadan boshlab, dalillar va faraz bilan yakunlashi, yoinki bu zanjirdan istalgan bittasini tashlab ketishi mumkin.

M.Styuflyayeva o‘z tadqiqotida muallifning matndagi uchta holatini ta’kidlaydi: chetdan baho beruvchi va o‘ylovchi, fikrlovchi sifatida, qahramon (ishtirokchi)ning bevosita aks etishi. Uchta variant tahliliy jurnalistikada ishlatilishi mumkin, shu tufayli ularning barchasi qiziqarli.

Har qanday muallif bahosi o‘z hayotiy va o‘qish tajribasi, dunyoqarashi, muallifning shaxsiy axloqiy me’yorlariga asoslanadi. Shuning uchun hodisani baholash orqali jurnalist o‘z fikrini ifodalaydi, auditoriyaga o‘zini o‘quvchi, tinglovchi yoki ta’lim muassasasi bitiruvchisi va boshqalar sifatida ko‘rsatadi.

Faoliyat olib boruvchi shaxs sifatida jurnalist hodisalarni aks ettirish orqali o‘z nuqtayi nazarini ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, bunday tajribani tasvirlab, u muayyan vaziyatlarda o‘z xatti-harakatini namoyish qiladi. Bu esa o‘quvchiga «tirik odam» – jurnalistni bilishga yordam beradi. Xuddi shu holatda agar muallif ko‘zgu sifatida harakat qilsa, qahramonlarining his-tuyg‘u va fikrlariga javob berib, hissiy jihatdan o‘zini namoyon etadi. Bu esa o‘quvchiga jurnalistning «tirik odam» ekanini anglashiga yordam beradi. «Agar tahlilchi auditoriyaga ko‘zgu bo‘lolsa, qahramonlarining o‘y-hislarini boshidan o‘tkazolsa, o‘quvchilari ko‘z o‘ngida ta’sirchanlik ta’minlay olgan bo‘ladi»⁵.

Tahlilchi «yaxshi», «yomon», «to‘g‘ri», «noto‘g‘ri» va boshqa so‘zlar yordamida to‘g‘ridan-to‘g‘ri hodisaga munosabatini ifodalaydi. Bundan tashqari, ishoralardan ham foydalanishi mumkin. Yana u dalillarning haqqoniyligiga tayanishi kerak, shundagina o‘quvchi uni qo‘llab-quvvatlash hamda fikrini qabul qilishga rozi bo‘ladi.

Sharhlovchi taxminiy so‘zlarga murojaat qilmasdan, tasvirlangan hodisa haqida aniq taassurot qoldirishi mumkin. Fuqarolarning turli toifalari (masalan, pensionerlar, o‘smirlar va boshqalar) uchun bir xil hodisalar turli ma’nolarga ega bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, jurnalist kerakli natijaga erishish uchun auditoriyaning xususiyatlarini hisobga olishi kerak. Ya’ni o‘quvchida hodisani to‘g‘ri baholashni yaratish, uni har doim analitik materialning maqsadi bo‘lgan muayyan xatti-harakatlarga undash... Bundan tashqari, mavzuning haqiqiy ijtimoiy ahamiyatga ega xususiyatlarini aniqlash ham juda muhim. Pozitsiyani ifodalashning bunday usuli muallifning auditoriyada yaratilgan fikr uchun javobgarligini kamaytirishi mumkin.

Shuni ta’kidlash kerakki, har qanday jurnalistik matn tanlangan bo‘ladi. Muayyan faktlarni tanlash axborotni bir kishidan ikkinchisiga uzatishda yuzaga keladigan subyektivlikning ajralmas qismidir. Muallif har qanday shaxs kabi Konstitutsiya va qonunlarga ko‘ra, o‘z fikrini bildirish huquqiga ega. Yana axloqiy tamoyillarga muvofiq harakat qilishi ham talab etiladi.

Muallif pozitsiyasini ifodalashning yana bir usuli leksik vositalarni tanlashdir. Jurnalist hissiy jihatdan bo‘yoqdor so‘zlarni ifodalash uchun ishlatishi mumkin. Aniqrog‘i professional yoki ma’lum bir ta’sir yaratish uchun muayyan qatlamlar so‘zlari, hodisaning muayyan fazilatlarini ta’kidlash maqsadida. Har bir inson ma’lum bir doirada ta’lim, muloqot orqali shaxsiy so‘zlarini ishlatadi. Bunday to‘siq, albatta, har bir jurnalistning materiallarida ishlatiladi.

Stilistika, muallifning yozish uslubi ham shunday. Ba’zi jurnalistlar (masalan, V.Peskov) mavzusi va o‘ziga xosligi tufayli ta’sirli, lirik, «asta-sekin» materiallarni yozadi. Boshqalar, aksincha, tezlik, tezkorlik, doimiy harakat (masalan, Y.Shchekochixin) muhitini yaratadi.

Mavzu muallif pozitsiyasini namoyon etishning muhim qismidir. Har bir jurnalistning o‘z mavzusi bor. Ushbu mavzuni tanlash insonning manfaatlari, xarakteri, hayotiy sharoitlari bilan bog‘liq.

Tahliliy material jurnalistning auditoriya bilan faol hamkorligini nazarda tutadi. Shaxsiy bo‘lmagan matnlar axborot janriga ko‘proq xos. «Yalang‘och» haqiqat bayon etilgan yangiliklarda muallif kimligi unchalik muhim emas. Tahlilda esa uning ulushi materialda paydo bo‘lishi kerak – namoyon bo‘luvchi shaxs yo voqea-hodisa allaqachon qiziq bo‘lmog‘i darkor. Bundan tashqari, analitik material insonning fikri va xulq-atvori shakllanishiga ta’sir etishni maqsad qiladi.

Jurnalistikada o‘quvchiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri murojaat qilinadi. Ko‘pincha jurnalist o‘quvchini birdamlik, birgalikdagi faoliyat uchun chaqiradi, unga o‘z fikrlarini taklif qiladi. Bu esa muayyan xulosaga olib keladi. Shunday qilib, auditoriya jurnalist bilan haqiqatni izlashga jalb qilingan va bu yerda ishonch muhim ahamiyatga ega.

Tahliliy materialni o‘qib chiqqach, kimga yoki nimaga ishonish-ishonmaslikni bilmay bosh qotadi. Shunga qaramay, ko‘pincha aslida mavjud shaxs, voqea-hodisaga o‘zimizdan kelib chiqib ishonamiz va ishonganimizni bilmay qolamiz. Ko‘p hollarda jurnalist o‘zini muhim deb hisoblaydi, chunki ishi samaradorligi unga bevosita bog‘liq-da. Lekin unutmasinki, uning o‘quvchisi, auditoriya bo‘lmasa, u hech kim emas!

Kishi o‘zini gazeta sahifasining boshqa tomonidagi shaxs deb emas, balki oddiy odam – o‘quvchi sifatida boshqa dunyo vakili sifatida o‘zini tasavvur qilishi muhimdir. Buning uchun birgalikdagi tajribaning ba’zi elementlarini (tarix faktlari, san’at asarlari) ishlatish mumkin. Agar o‘quvchi, masalan, jurnalist bilan bir xil kitobni bir xil yoshda o‘qigani yoki bitta bino qarshisida yashaganini bilsa, u jurnalist bilan bir haqiqatga tegishli ekanini his qiladi. Bundan tashqari, bular jurnalistning shaxsiyati, dunyoqarashi, tarbiyasini yana bir bor ko‘rib chiqadi.

Auditoriya bilan aloqa o‘rnatish uchun muallif unga savollar berishi, vaziyatning alohida nyuanslarini aks ettirishi, har qanday nuqtayi nazarga shubha bildirishi, biron-bir taxminni ilgari surishi mumkin. Uning argumentlarida shubha o‘quvchi bilan yaqinlashishga yordam berishi mumkin. Shunda gazetxon, tomoshabin yo tinglovchi jurnalistning haqiqatni da’vo qilmasligi va boshqalar fikrini hurmat qilishini tushunadi. Biroq muallifning hamkorlikka taklifi o‘quvchi bilan bahslashish jihatidan o‘z nuqtayi nazarini himoya qilishdan boshqa narsa emas. Axir material ushbu fikrga rioya qilmaydigan tomoshabinlarga ham qaratilgan.

M.I.Styuflyayevaning jurnalistik janrlar haqidagi quyidagi fikrlari o‘qishga arzirli: «Bahslar xilma-xilligi – publitsistikaning oziqlanadigan hayot kuchi»⁶.

Polemizm (bahslar xilma-xilligi) xususiyatlari har qanday tahliliy materialda mavjud. Bu yerda ular badiiy adabiyot va publitsistikaga qaraganda ancha ochiq.

M.Styuflyayeva matnda polemizmning quyidagi ko‘rinishlarini sanab o‘tgan:

* so‘zlashuv (leksik qarama-qarshiliklar so‘zlashuv nutqi uchun tabiiy);

* savol-tezislar joriy etish (mavzuni ishlab chiqish yo‘nalishlarini belgilash uchun zarur);

* o‘quvchiga berilgan savol (jiddiy, global mavzu);

* ritorik savollar (bu mavzuni jonlantiradi)

Ba’zan jurnalist o‘zi bilan bahslashadi. Bunday bahs-munozarada publitsist o‘z bayonotlarini qo‘llab-quvvatlash uchun aniq va muhim dalillar keltirishi, ya’ni ularning ishonchliligini isbotlashi kerak. Brokgaus va Efronning lug‘atida bu atamaga shunday ta’rif beriladi: «Ishonchlilik – umuminsoniy tabiatdan va uning bilim qonunlaridan yoki aniq, diqqat bilan tekshirilgan faktlardan kelib chiqadigan haqiqatning ongidir».

Ushbu konsepsiyaning munosib ta’rifi P.Romanov tomonidan taqdim etiladi: «Haqiqiylik haqiqatga eng yaqin bo‘lgan haqiqiy bilim uchun kompensatsiya turi sifatida qaralishi mumkin. Unda obyektiv mazmun (haqiqat) bilan bir qatorda ushbu mazmunning muayyan subyektiv qabul qilish shakli ham mavjud bo‘lib, u asoslash tizimi hisoblanadi»⁷.

Yana A.Tertichniyning tadqiqotiga murojaat qilaylik. U tahliliy nashrlarda fikr va dalillarning ishonchli, to‘g‘riligini isbotlashning 7 usulini ta’kidlaydi: