Materializm va idealizm

Kopernik olami.
Polsha astronomi Nikolay Kopernik (polyak Kopernik Mikołaj, lotincha Kopernik Nikolay, 1473-1543) Ptolemeyning dunyoning geosentrik tizimi tubdan noto'g'ri degan xulosaga keldi. Buning o'rniga Kopernik markazda Quyosh bo'lgan dunyoning geliotsentrik tizimini ilgari surdi. Shunday qilib, u Yerni Olamning markazi emas, balki Quyosh atrofida aylanadigan sayyoralardan faqat bittasi deb e'lon qildi. Bu fanlarning keyingi rivojlanishiga ulkan ta'sir ko'rsatgan kontseptsiyalardagi eng katta inqilob edi.
Kopernik koinot bizdan va Quyoshdan tasavvur qilib bo'lmaydigan darajada ulkan, ammo baribir chekli masofada joylashgan sobit yulduzlar sferasi bilan cheklangan deb hisoblagan.
Kopernikning asosiy va deyarli yagona asari, 40 yildan ortiq mehnatining mevasi "De revolutionibus orbium coelestium" ("Osmon sferalarining inqilobi haqida", Nyurnberg, 1543 yil). Muqaddimani uning do'sti, protestant ilohiyotchisi va bibliya olimi Andreas Osiander (Osiander, 1498-1552) yozgan, u geliotsentrik nazariya faqat gipoteza sifatida ilgari surilganligini ta'kidlagan. Kitob Papa Pol III ga bag'ishlangan bo'lib, Galiley davrigacha cherkov tomonidan rasman qoralanmagan.
Cherkov rahbarlari Kopernik kitobi dinga qanday zarba berishini darhol anglamadilar. Bir muncha vaqt uning asarlari olimlar orasida erkin tarqatildi. Faqat Kopernikning izdoshlari bo'lganida, uning ta'limoti bid'at deb e'lon qilindi. 1616-yil 5-martda inkvizitsiya (Papa Pavel V) farmoni bilan Kopernik kitobi “tuzatishgacha” sharti bilan “Taqiqlangan kitoblar indeksi”ga kiritilgan va 1828-yilgacha taqiqlangan.Faqat 1835-yilda Rim papasi Gregori. XVI Kopernik kitobini undan chiqarib tashladi va shuning uchun u cherkov nazarida o'z ta'limotining mavjudligini tan oldi.
Kopernikning to'liq asari astronom Ivan Osipovich Baranovskiy (1800-1879) tomonidan 1854 yilda Varshavada lotin va polyak tillarida nashr etilgan.
3.4.5. Kuza olami.
Aristotel va Ptolemeyning so'zlariga ko'ra, yulduzlar Quyoshdan 10-20 marta uzoqroq edi, lekin ularning tabiati ilohiy hisoblangan va shuning uchun hech kim o'ylamagan: yulduzlar doirasi aniq qanday joylashtirilgan? Yulduzlar fazoviy jihatdan bu sferaga teng bog'langan va o'zgarmas abadiy ekanligi tabiiy deb qabul qilingan.
Nemis kardinali (1448) va faylasuf Nikolay Kuza (haqiqiy ismi Krebs, Nikolay Krebs, 1401-1464) aqlining kuchi bilan bizning koinotimiz o'zining ekstremal sobit yulduzlar doirasini yo'qotdi va bo'ldi. cheksiz. Bu dissident g‘oya o‘z-o‘zidan na astronomiyaga, na falsafaga yangi bilimlar qo‘shmadi, balki cherkovning “Olam va insonning yaratilishi” haqidagi ta’limotining eng muhim yarmidan biriga birinchi zarbani berdi. Bu g'oya Xudoni Yerdan tashqarida yashash joyidan mahrum qildi. Astronomiyaning "xatolari" 20-asrda, inson kelib chiqishi tarixi "kashf qilinganidan" keyin jiddiy tuzatiladi (Charlz Darvin, 1859).
Nikolay Kuzaskiy "De docta ignoratia" ("O'rganilgan jaholat haqida", 1440) risolasida shunday yozadi: "Dunyoning markazi Yerning ichida emas, balki uning tashqarisida ... Dunyoning markazi kim? anavi Xudo muborak, bu Yerning markazi, barcha sharlar va dunyodagi hamma narsa; u ayni paytda hamma narsaning cheksiz doirasidir" [2-kitob, 11-bob].
“Bizning Yerimiz haqiqatda harakatlanyapti, lekin biz buni sezmasak ham, harakatni faqat harakatsiz narsaga qiyoslab idrok etayapmiz.. Darhaqiqat, suvning oʻrtasida turgan kemada boʻlgan kimdir suv oqayotganini bilmagan va qirgʻoqlarni koʻrmagan boʻlsa. Shu munosabat bilan, u Yerda bo'ladimi, Quyoshda yoki boshqa yulduzda bo'ladimi, har doim hammaga u xuddi harakatsiz markazda va qolgan hamma narsa harakatlanayotgandek tuyuladi. Albatta, har safar turli xil qutblar o'rnatiladi, ba'zilari Quyoshda, boshqalari Yerda, boshqalari Oyda, Marsda va hokazo. Dunyo mashinasi hamma joyda markazga va hech qanday joyda aylanaga ega bo'ladi. hamma joyda va hech qaerda" [2-kitob, 12-bob].
"Agar siz aytilganlarni diqqat bilan o'ylab ko'rsangiz, Anaksagorning "hamma hammada" degan haqiqatini, ehtimol Anaksagorning o'zidan ham chuqurroq tushunish qiyin bo'lmaydi. Agar birinchi kitobdan ko'rinib turibdiki, Xudo hamma narsa uning ichida va endi Xudo hamma narsada, go'yo olam vositachiligida ekanligi ma'lum bo'ldi, shunda aniqki, hamma narsa hamma narsada va hamma hammada" [2-kitob, 5-bob. ].