Materialshunoslik indd

4.3. Cho‘yanlаr
Cho‘yan dеb tеmir uglеrоd qоtishmаlаri guruhining tаrkibidаgi 
uglеrоd miqdоri 2.14 % dаn yuqоri bo‘lgаn qоtishmаlаrgа 
аytilаdi. Turmushdа qo‘llаni lаdigаn ushbu guruh mаtеriаllаri 
tаrkibidа uglеrоd 3.0 – 4.5 % miqdоridа bo‘lаdi. Bundаn tаshqаri, 
cho‘yanlаrgа bоshqа elеmеntlаrni hаm qo‘shish mumkin. Tеmir 
– tеmirkаrbid fаzа diаgrаmmаsigа аsоsаn, qоtishmаlаr 1150 dаn 
1300
0
C hаrоrаtlаr оrаlig‘idа suyuq fаzаdа bo‘lаdi, buni po‘lаtlаrgа 
nisbаtаn tаqqоslаshtirilgаndа аnchаginа pаstligini ko‘rish mumkin. 
Shuning uchun ulаr оsоnginа eritmа hоligа o‘tаdi vа ulаrni quymа 
usulidа qаytа ishlаsh mumkin. Bundаn tаshqаri cho‘yanlаr, аnchаginа 
mo‘rt mаtеriаl bo‘lib, shuning uchun ulаrgа shаkl bеrishdа аynаn 
quymаkоrlik usulidаn fоydаlаngаn mа’qul. 

---

64
Marganes. Marganes cho‘yanlarda temir karbidining barqaror-
ligini orttirib, uglerodning grafit tarzida ajralib chiqishiga qarshilik 
ko‘rsatadi. Marganes cho‘yanning sifatini pasaytiruvchi oltingugurt-
ning zararli ta’sirini kamaytiradi. Odatda, cho‘yanlarda marganesning 
miqdori 1,2 % dan oshmaydi.
Kremniy. Cho‘yanlarda kremniy temir bilan birikib silitsidlar 
(FeSi, Fe
3
SiP
2
) hosil qilib, uglerodni erkin holatda, ya’ni grafit tarzida 
ajralib chiqishiga ko‘maklashadi. Shu sababli quymalar olishda uning 
miqdori 0,8–4,5 % oralig‘ida bo‘ladi.
Fosfor. Cho‘yanlarda fosfor qattiq va mo‘rt fosfidli evtektika ho-
sil qilib cho‘yanning mexanik xossalarini yomonlashtiradi. Shuning 
uchun muhim quyma detallarda uning miqdori 0,3 % dan ortmasligi 
kerak. Shu bilan birga fosfor cho‘yanning suyuqlanish haroratini pa-
saytirib, oquvchanligini oshiradi. Fosforli cho‘yanlardan yupqa de-
vorli murakkab shaklli, silliq yuzali quymalar olishda foydalaniladi.
Oltingugurt cho‘yanlarda uglerodning grafit tarzida ajra­
lishiga qarshilik ko‘rsatadi, ularning oquvchanligini pasaytiradi. 
Oltingugurtning temir bilan birikmasi FeS kristallanish davrida Fe bi-
lan qo‘shilib 985°C da suyuqlanadigan evtektika (FeS+S) hosil qiladi 
va bu evtektika donalararo kristallanib, cho‘yanni mo‘rtlashtiradi. 
Shu sababli cho‘yan tarkibida oltingugurt miqdori 0,08–0,12 % dan 
oshmasligi kerak.