Materialshunoslik nimani o’rganadi

Materiallar asosiy turlari 
 
Tabiatda hozir ma’lum bolgan 112 clementning taxminan 3/4 qismi metallardir. 
Mctalllar metall yaltiroqligiga ega bcflgan plastik moddalardir. Ular o‘zidan issiqlikni 
va elcktr toqini yaxshi o4kazadi. Metall atomlarining sirtqi qavatidagi elektronlar 
soni. odatda, 1-2 ta bo‘lib, ular bu elektronlarini ma’lum sharoitda boshqa 
elementlarga osongina beradida musbat zaryadlangan ionlarga aylanadi (bunday 
xossalar metallmas elementlarda boMmaydi). Xatto juda kichik potensiallar 
ayirmasi hosil qilindi deguncha metal laming atomlaridagi elektronlari tartibli 
harakatga kelib, musbat qutb tomon boradi, natijada elektr toqi paydo bcrladi. 
Metallarning elektr toqini yaxshi o‘tkazishiga sabab ham ana shu. 14 Temperatura 
pasaygan sari elektr о ‘tkazuvchanligi ortadigan, elektr о 'tkazuvchanlikka ega bo 
‘Igan, bolgalanuvchan, issiq о ‘tkazuvchan va у alt iroq moddalar metallar deb 
ataladi. Metallar D. I. Mendeleev elementlar davriy jadvalining asosan chap qismida 
joylashgan. Shuni aytish kerakki, metallar bilan metallmaslar orasiga keskin chegara 
qo‘yib boMmaydi, chunki ba’zi metallarda, masalan, kumushda gaz holatida 
metallik xossalari bo‘lmaydi, ba’zi metallmaslarda esa, masalan, fosforda yuqori 
bosim ostida metallik xossalari paydo boMadi. Demak, elementlami metallar va 
metallmaslar deb ajratish shartlidir. Barcha metallar ikki gruppaga, ya’ni qora 
metallar gruppasi bilan rangli metallar gruppasiga boMinadi. Qora metallar 
gruppasiga, asosan, temir kiradi (temiming qotishmalari -c h o ‘yan va poMat ham 
qora metallar gruppasiga kiritiladi), qolgan barcha metallar rangli metallar 
gruppasini tashkil etadi. Rangli metallar, o4z navbatida, quyidagi gruppalarga 
bo‘linadi: A) og‘ir metallar gruppasi; bu gruppaga mis, nikeP, qo‘rg‘oshin, qalay, 
kadmiy, kobalt, mish’yak, surma, vismut, simob va boshqalar kiradi; B) yengil 
metallar gruppasi; bu gruppaga Aluminiy, magniy, titan, natriy, berilliy, litiy, bariy, 
kalsiy, stronsiy va kaliy kiradi; V) asl, boshqacha aytganda, qimmatbaho metallar 
gruppasiga: oltin, kumush, platina, osmiy, iridiy, rodiy, ruteniy va palladiy metal lari 
kiradi; G) nodir metallar gruppasi; bu gruppaga suyuqlanishi qiyin metallardan 
vol’fram, molibden, tantal, niobiy va sirkoniy, tarkoq metallar (talliy, galliy, 
germaniy, indiy, reniy, gafniy, rubidiy, seziy va boshqalar), siyrak-er metallar (lantan 
va lantanoidlar) radiaktiv metallar (poloniy, radiy, aktiniy, toriy, uran va boshqa 

---

transuran metallar) kiradi. Rangli og'ir va yengil metallar bir-biridan, asosan, zichligi 
jihatidan farq qiladi. Rangli og‘ir metallarning zichligi 5 dan 13, 6 g/sm3 gacha, 
rangli yengil metallarning zichligi esa 0, 53 dan 5 g/sm3 gacha bo‘ladi. Asl metallar 
kimyoviy aktivligi juda past metallar bo'lib, kislorod bilan bevosita birikmaydi, 
demak, ular korroziya bardosh metal lardir. Metallarning ichki tuzilishini rentgent 
nurlari ostida sinchiklab o'rganish shuni ko‘rsatadiki, ulaming atomlari ma’lum 
tartibda 15 joylashgan bo‘lib. fazoda ma’lum qonuniyat bilan takrorlanadi. Shuning 
uchun ham metallaming ichki tuzilishini (strukturasini) o‘rganishda metallar 
atomlarining joylashuvi kristall yoki fazoviy panjara deb ataluvchi panjarada 
ko‘rsatiladi. Ishlatilishi jihatdan tarixi atigi ikki asrga teng bo‘lgan aluminiy egallaydi. 
Aluminiyning kichik zichligi, yuqori qattiqlikka ega bo'lgandagi egiluvchanligi, 
korroziyaga bardoshligi kabi xususiyatlari yangi texnika yaratuvchilarni - 
konstruktorlarni diqqatini jalb qilmoqda. Elektr va isiqlik o‘tkazuvchanligi bo‘yicha u 
faqatgina misdan keyin turadi. Boshqa metallar (Si, Mg, Be, Ti, Cu, Ni) bilan 
legirlanishi va termik ishlov berilganda qattiqligi va mustahkamligi jihatdan 
aluminiydan ancha ustun bo‘lgan turli qotishmalar olish mumkin. Bunday 
xususiyatlari uchun aluminiy aviasiya va raketasozlik sanoatidagi asosiy metall 
hisoblanadi. Aluminiyning raketalardagi ulushi teng yarimni, fuqaro aviasiyasida esa 
2/3 yoki 3/4 qismni tashkil etadi. Boshqa transport vositalarida ham aluminiy ulushi 
uzluksiz ortib bormoqda. Aluminiyning eng yirik iste’molchisi uzatkich, kabel, 
transformator okramlari, kondensatorlar ishlab chiqaradigan elektrotexnika sanoati 
hisoblanadi. Aluminiyning korroziyaga chidamligi uning yuzasida yupqa oksid qavat 
hosil bo4lishi va bu metallni keyingi havo bilan oksidlanishidan saqlashi bilan 
izohlanadi. Aluminiy po'latdan kislorodni tortib oiuvchi qaytaruvchi va ko‘pgina 
metall va qotishmalar olish uchun ishlatiladigan alyumotermik usulda faol kimyoviy 
element sifatida metallurgiyada ishlatiladi. Uchinchi o‘rinda ishlab chiqarilishi va 
ishlatilishi jihatdan mis turadi. Mis - yuqori elektr o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan 
elektrotexnikadagi asosiy metall hisoblanadi. Yaxshi bolg‘alanuvchan va yuqori 
o‘tkazuvchanlik qobiliyatiga ega boUgani uchun o‘tkazgich, kabel, kontakt kabi tok 
o‘tkazuvchan mahsulotlar ishlab chiqarishda mis eng ma’qul metall hisoblanadi. 
Misning o‘ta yuqori issiqlik o4tkazuvchanligi uni isitgich, sovutgich va boshqa 
ko‘plab issiqlik o4tkazuvchi qurilmalar ishlab chiqarishda almashtirib bo'lmaydigan 
qilib qo‘ydi. Misning rux bilan (latun) va qalay bilan (bronza) qotishmalari keng 
tarqaldi. Misning nikel bilan qotishmasi tanga (pul belgisi) ishlab chiqarish uchun 
ishlatiladi. Metallar nisbatan og4ir, yarqiroq bo4lib, shaffoflik xususiyati yo4q. 

---

Metallar mustahkam, lekin ulaming shaklini bolg4alab ishlov berish yoki, chig4irlash 
orqali o4zgartirish, shuningdek, eritish va payvandlash mumkin.