Materialshunoslik nimani o’rganadi

Metallarning ichki tuzilishi va Kristal panjaralari
Metallar strukturasi - metallarning ichki tuzilishi manzarasi; oddiy koʻz bilan yoki 
lupa va mikroskopda, rentgen nurlari yordamida aniqlanadi. Oddiy koʻz bilan yoki 
lupa orqali koʻrinadigan Metallar strukturasi makrostruktura, mikroskopda 
koʻrinadigani mikrostruktura, rentgen nurlari yordamida aniqlanadigani 
rentgenostruk-tura deyiladi. Makrostruktura ni aniqlashda namunaga reaktiv 
eritma (kuchsiz kislota eritmasi) taʼsir ettiriladi, yaʼni xurushlanadi, metallning ayrim 
komponentlariga reaktiv turlicha taʼsir etganidan namunada makrorelyef hosil 
boʻladi. Bunday na-muna sirti makroshlif deb ataladi. Quyma metallning 
makrostrukturasi dendrit tuzilishida boʻladi. Quyma metall bosim bilan ishlansa, 
dendritlar choʻzilib, tolalar hosil qiladi. Bunda metall makrostrukturasiga qarab, 
deformatsiyalanganlik darajasini va tolalarning yoʻnalishini aniqlash mumkin. 
Maxsus xurushlash usullaridan foydalanib, metallning bir jinsligini, ichki nuqsonlari 
(darz, aralashma, gʻovak va boshqalar) ni bilish mumkin. Makrostrukturani 
tekshirish usuli sanoatda va ilmiy tadqiqot ishlarida qoʻllaniladi. 
Metallarning mikrostruktur as i. Texnik metallarning hammasi nomuntazam shaklli 
mayda kristallar — donalardan tuzilgan. Bularni optik yoki elektron mikroskop 
yordamidagina koʻrish mumkin. Mikro-strukturani aniqlash uchun metalldan 
namuna qirqib olinib, bir tomoni koʻzgudek yaltiratiladi; unga reaktiv eritma taʼsir 
ettiriladi. Bunda namuna sirtida mikrorelyef (mikroshlif) hosil boʻladi. Mikroshlif 
mikroskopda kuzatilsa, mikrostrukturasi yaqqol koʻrinadi. Mikrostrukturani 
oʻrganish metallar sifatini baholashning asosiy usullaridan biridir. 
Kristall panjara - 
kristall
moddalarda 
atomlarning
joylashish tartibi.

---

Mashinasozlik materiallariga metallar va ularning qotishmalari, yogʻoch, 
plastmassa, rezina, karton, qogʻoz, shisha va boshqalar kiradi.Mashina ishlab 
chiqarishda metallar va ularning qotishmalaridan eng koʻp foydalaniladi. 
Metalllar - yuqori issiqlik va elektr o'tkazuvchanligiga ega bo'lgan moddalar; 
egiluvchanlik, yorqinlik va boshqa xarakterli xususiyatlar. 
Texnologiyada barcha metallar va qotishmalar odatda qora va rangli bo'linadi. Qora 
metallarga temir va temir asosidagi qotishmalar kiradi. Rangli - barcha boshqa 
metallar va qotishmalarga. Mashina qismlarini ishlab chiqarish uchun to'g'ri 
materialni tanlash uchun, ularning ish sharoitlarini, mexanik yuklarni va 
mashinalarning ishlashi va ishonchliligiga ta'sir qiluvchi boshqa omillarni hisobga 
olgan holda, uning ichki tuzilishini, fizik-kimyoviy, mexanik va texnologik 
xususiyatlarini bilish kerak. metallar. 
Qattiq holatda metallar va ularning qotishmalari kristall tuzilishga ega. Ularning 
atomlari (ionlari, molekulalari) fazoda qat'iy belgilangan tartibda joylashib, fazoviy 
kristall panjara hosil qiladi. 
Kosmosda takrorlanganda panjara hosil qiluvchi eng kichik atomlar majmuasi 
elementar kristall hujayra deyiladi. 
Elementar kristall hujayraning shakli metallarning xossalarining kombinatsiyasini 
aniqlaydi: yorqinligi, erishi, issiqlik o'tkazuvchanligi, elektr o'tkazuvchanligi, ishlov 
berish qobiliyati va anizotropiya (kristal panjarasining turli tekisliklarida 
xususiyatlarning farqi). 
Fazoviy kristall panjaralar metallning suyuq holatdan qattiq holatga o'tishida hosil 
bo'ladi. Bu jarayon kristallanish deb ataladi. Kristallanish jarayonlarini birinchi 
marta rus olimi D.K.Chernov o‘rgangan. 

---

Kristallanish ikki bosqichdan iborat. Metallning suyuq holatida uning atomlari 
uzluksiz harakatda bo'ladi. Harorat pasayganda, atomlarning harakati sekinlashadi, 
ular bir-biriga yaqinlashadi va kristalllarga guruhlanadi. Kristallanish deb ataladigan 
markazlar hosil bo'ladi (birinchi bosqich). Keyin bu markazlar atrofida kristallarni 
qazish (ikkinchi bosqich) keladi. Dastlab, kristallar erkin o'sadi. Keyinchalik o'sishi 
bilan kristallar itariladi, ba'zi kristallarning o'sishi qo'shnilarning o'sishiga to'sqinlik 
qiladi, buning natijasida donalar deb ataladigan tartibsiz shaklli kristallar guruhlari 
hosil bo'ladi.