Matritsali sintez reaksiyalari

genetik kod deyiladi. DNK tarkibida 4 ta har xil nukleotid bo‘lishi nazarda
tutilsa, 4³=64 ta kod hosil bo‘ladi. Bitta aminokislota 2, 3, 4, 6 ta kod yordamida
kodlanar ekan. Genetik kod 1962-yili amerikalik bioximiklar M. Nirenberg va
S. Ochaolar tomonidan aniqlangan.
Genetik kodning xususiyatlari:
1. Har bir aminokislotani nukleotidlar tripleti kodlaydi.
2. Har bir triplet (kodon) bitta aminokislotani ifodalaydi.
3. Bitta aminokislotani bir necha triplet kodlashi mumkin.
4. Genetik kod barcha tirik organizmlar uchun universal.
5. Genetik kodning 61 tasi «ma’noli», ya’ni ma’lum aminokislotalarni
ifodalovchi tripletlardir. UGA, UAA, UAG aminokislotalarni ifodalamaydi.
Ular polipeptid zanjirining tugallanishini bildiruvchi terminator kodon lar dir
(25-rasm).
Transkripsiya (RNK sintezi). Bu jarayonda DNK matritsa hisoblanadi.
Oqsil tuzilmasi to‘g‘risidagi axborot yadroda, DNKda saqlanadi. Oqsil
sintezi esa sitoplazmada, ribosomalarda o‘tadi.

O qsilning tuzilmasi haqidagi axborot yadrodan sitoplazmaga i-RNK

tomonidan o‘tkaziladi. DNK qo‘sh zanjirining bir qismi yoziladi va zanjirlarning birida komplementarlik asosida (A–U, G–S) RNK-polimeraza fermenti
yordamida i-RNK sintezlanadi. Bunda DNKning faqat bitta zanjiri ma’noga
ega bo‘lib, ikkinchi DNK zanjiri matritsa vazifasini bajaradi, shu matritsali
zanjirdan i-RNK sintezlanadi. Aminokislotalar izchilligi to‘g‘risidagi axborot
DNKdan i-RNKga ko‘chirilishi transkripsiya deyiladi (26-rasm).
Translatsiya (oqsil sintezi). Bu jarayonda i-RNK matritsa hisoblanadi.
Translatsiya irsiy axborotni i-RNK tilidan aminokislotalar tiliga tarjima
qilish. Translatsiya jarayonida RNKdagi axborot asosida ribosomalarda oqsil
molekulasining birlamchi strukturasi hosil qilinadi. Ribosomalar i-RNKning
oqsil sintezi boshlanadigan uchi bilan bog‘lanadi. i-RNKning bu uchida
AUG triplet joylashgan bo‘lib, bu triplet translatsiyani boshlovchi «start
kodon» deyiladi. Ribosomalarda i-RNK kodonlariga t-RNK antikodonlari komplementar tarzda bog‘lanadi. t-RNK tomonidan keltirilgan aminokislotalar
fermentlar yordamida ATF energiyasi hisobiga o‘zaro peptid bog‘lar orqali
birikadi, ya’ni oqsil sintezlanadi (27-rasm)

Demak, matritsali sintez reaksiyalari orqali genetik axborotning uzatilishi

organizmlarning ko‘payishi, regeneratsiyasi, hujayralarning bo‘linishi kabi
jarayonlar ta’minlanadi.
Tayanch so‘zlar: matritsali sintez, reduplikatsiya, transkripsiya, translatsiya,
genetik kod, start kodon, stop kodon.
Savol va topshiriqlar:
1. Replikatsiya, transkripsiya so‘zlarining ma’nosini tushuntirib bering.
2. DNKdan RNKning sintezlanish mexanizmini izohlang.
3. Genetik kod xususiyatlari nimalardan iborat?
4. Matritsali sintez nima?
5. Oqsil sintezida ribosomalar qanday funksiyalarni bajaradi?
6. t-RNKning oqsil biosintezidagi funksiyasini izohlang