Mavzu : Dasturiy ta’minot arxetekturasimahsulot tariqasida. Reja: Asosiy tushuncha va ta`riflar

narsa haqidagi bilim larim izdaginoaniqlikning bartaraf etilishi kabi e‘tirof

etadi. Kibemetika fanining asoschisi Norbert Viner axborotni bizni

vasezgilarimizni tashqi olamga moslashuvimizdagi mazmunniifodalash, deb

qaraydi. Axborotga olim lar tom onidan yuqoridagi kabi ta‘rif berishga urinishlar

ko‗p bo‗lgan. Lekin, axborot tushunchasiga har tomonlama ilmiy asoslangan ta‘rif

berishmumkin emas. Chunki, axborot inform atikaning asos tushunchasi bo‗lib,

yuqoridagi misollardan ko‗rinadiki, u juda ko‗p ma‘noni o‗z ichiga oladi. Dasturiy ta‘minotni ishlab chiqishga tizimli va kompleks yondashuv dasturiyinjiniring (Software Engineering) tushunchasini keltirib chiqardi. Kelinglar, dasturiy injiniring tushunchasini vujudga kelishi sabablariga to‘xtalib o‘taylik.

Dasturiy ta‘minotni ishlab chiqish faoliyatini rivojlanishini dasturiy ta‘minot bilan

bog‘liq bo‘lgan bir qator muammolarni vujudga kelishi va ularni hal qilish uchun

amalga oshirilgan ishlar orqali izohlash mumkin. Dasturiy ta‘minotni ishlab

chiqish bo‘yicha vujudga kelgan asosiy muammolar quyidagilardan iborat bo‘lgan:

1. Dasturiy ta‘minot tan-narxining juda yuqoriligi;

2. Talab etilayotgan dasturiy ta‘minotni yaratishning murakkabligi;

3. Dasturiy ta‘minotni ishlab chiqish jarayonlarini boshqarish va

bashoratlash bo‘yicha zarurat paydo bo‘lishi va h.k.

Dasturiy injiniring – bu dasturiy ta‘minot ishlab chiqishni samaradorligini

oshirish va optimallashtirish bilan shug‘ullanuvchi amaliy fan bo‘lib, u dasturiy

ta‘minotni yaratishni loyihalashtirish(tahlil qilish), ishlab chiqish, joriy qilish

vakuzatishni ilmiy asoslangan usullarini o‘z ichida mujassamlashtirgan. Ushbu

o‘quv uslubiy majmuada dasturiy injiniring tushunchalari, dasturiy ta‘minot

yashash sikli, dasturiy ta‘minot ishlab chiqishning modellari va texnologiyalari,

dasturiy ta‘minot arxitekturasi, dasturiy ta‘minotni testlash va tekshirish yo‘llari,

dasturiy ta‘minotni ishlab chiqishdagi extimolli holatlar va ularni bartaraf etish

yo‘llari va usullari, dasturiy ta‘minot sifati, dasturiy ta‘minotni ishlab chiqish va

testlash bo‘yicha standartlar muammolari bayon etilgan.

Dasturiy injiniring modulining maqsad va vazifalari: - dasturiy injiniring

tushunchalari, dasturiy ta‘minot yashash sikli, dasturiy ta‘minot ishlab chiqishning

modellari va texnologiyalari, dasturiy ta‘minot arxitekturasi, dasturiy ta‘minotni

testlash va tekshirish yo‘llari, dasturiy ta‘minotni ishlab chiqishdagi extimolli

holatlar va ularni bartaraf etish yo‘llari va usullari, dasturiy ta‘minot sifati, dasturiy

ta‘minotni ishlab chiqish va testlash.

Yana dasturga qaytadigan bo'lsak dasturlashning mohiyati ikki turga

bo'linadi va bular:

1.Dasturni yaratish jarayoni.

Dasturlash o‗z ichiga dasturga bo‗lgan talablar taxlili va uni ishlab chiqish va yaratishning barcha bosqichlarini oladi:

• 
  algoritm, ma‘lumotlar tuzilmasi va dasturlash tizimini tanlash; dasturni yozish (kodlash) va ma‘lumotlarni tayyorlash; dasturni sozlash va sinovdan o‗tkazish;
  
• 
  dastur uchun qo’shimcha hujjatlarni yaratish.
  

2. Hisoblash mashinalari uchun dasturlar tuzish va amalga oshirish uslublari

va vositalarini ishlab chiqish bilan Shug'ullanuvchi fan.

Kodlash esa dasturlashning murakab tuzilishi bo'lib unda dasturlshni

bilmagan inson uchun juda tushunarsiz so'zlar bo'ladi.Kodlashga ikki xil tarif

berish mumkin:

1 Dastlabki alifboni obektli alifboga o‗zgartirish jarayoni.

2 Ma‘lumotlarni ramzlar ketma-ketligi bilan ifodalash jarayoni. Kodlash

dasturchi tomonidan yoki avtomatik ravishda amalga oshiriladi. Kodlashda harf,

sonlar va alifboning boshqa ishoralaridan tuzilgan kod ishlatilsa ham, bunday

kodlash harfli-raqamli kodlash deb ataladi. Kodlash harfma-harf, so‗zma-so‗z

bo’lishi mumkin. Kodlash axborot tizimlarida keng ishlatiladi. U ma‘lumotlarga

ishlov berishni va ma‘lumotlarni uzatishni, mumkin bo‗lgan eng katta tezlikni,

buzilishlardan muhofazalanishni ta‘minlaydigan bo‗lishi kerak. Shu maqsad bilan

shovqinga bardoshli kodlash alohida ajratiladi. Ma‘lumotlar xavfsizligini

ta‘minlash uchun shifrlash deb ataluvchi maxsus kodlash amalga oshiriladi.

Testlash biz hozirgi kungacha ko'rgab jarayonlarga o'xsha holat bo'lib unga

quydagicha tariflar berishimiz mumkin: Qurilma yoki dasturiy ta‘minot to‗g'ri

ishlayotganini yoki uning ish tezligini aniqlash jarayoni. Testlash uch asosiy

bosqichga ajratiladi. Bular ishlab chiqish, sifat nazorati va yaratilayotgan obektni

tatbiqqilish bos?ichlaridir. Xar bir bosqichda shu bosqich testlari amalga oshiriladi.

Bularning hammasi obektning sifatini va obektlarning behato ishlashini

kafolatlaydi. Testlash texnik va dasturiy mahsulotlarni tashxislashni va

haqiqiyligini tasdiqlashni ta‘minlaydi, ularning texnik talablarga mosligini

tekshiradi. Testlash uchun apparatlar yoki dasturlar, masalan, mantiqiy tahlilchilar

ishlatiladi. Testlash dasturlardagi xatoliklarni aniqlash imkonini beradi xolos.

Ularni tuzatish dasturlarni sozlashda amalga oshiriladi.

Dasturiy ta‘minotning hayotiy sikli deb, ayrim dasturiy ta‘minotni yaratish

g‘oyasi boshlangan vaqtdan uning ishlab chiquvchi – firma yoki kuzatuvchi

vazipredmeti bajaruvchi firma tomonidan qo‘llab – quvvatlash tugagan vaqtgacha

bo‘lgan davrga aytiladi. Hayotiy sikl jarayonining tarkibi xalqaro standart ISO /

IEC 12207:1995 ―Information Technologe – Software Life Cycle Processes‖

(―Axborot texnologiyalari – dasturiy ta‘minot hayotiy siklining jarayoni‖) bilan

tartibga solinadi. ISO – International Organization for Standardization -

Standartlashtirish xalqaro tashkiloti. IEC – International Electro technical

Commission – Elektrotexnika bo‘yicha xalqaro komissiya. Ushbu standart dasturiy

ta‘minot hayotiy siklining tuzilmasini va uning jarayonini tavsiflaydi. Hayotiy sikl

jarayoni ayrim kirish ma‘lumotlarining chiqish ma‘lumotlariga o‘zgaruvchi o‘zaro

bog‘lik bo‘lgan amallar majmui kabi aniqlanadi. 1.9 – rasmda standartbo‘yicha

hayotiy sikl jarayonlari ko‘rsatilgan. Har bir jarayon aniq vazifalar va

usullarningxulosalari, shuningdek, dastlabki ma‘lumotlari va natijalari bilan

xarakterlanadi.

Ishlab chiqish jarayoni (Development process) standartiga muvofiq ishlab

chiquvchi

tomonidan bajarilayotgan amallar va vazifalarni ko‘zda tutadi, hamda,

berilgan talablargamuvofiq dasturiy ta‘minot va uning komponentlarni yaratish

bo‘yicha ishlarni jumladan,loyiha va ekspluatatsion hujjatlarni rasmiylashtirishni,

shuningdek, ishlash qobiliyatini vaxodimlarni o‘qitish uchun zarur bo‘lgan

dasturiy ta‘minot materiallar sifatigamuvofiqligini tekshirish uchun zarur

materiallar tayyorlashini qamrab oladi.

Standart bo‘yicha ishlab chiqish jarayoni quyidagi amallarni o‘z ichiga

oladi: tayyorgarlik ishi – standartlar, usullar va ishlab chiqish vositalari hayotiy

siklining modelini tanlash, shuningdek, ishlar rejasini tuzish; tizimga qo’yiladigan