Mavzu : Qipchoq lahjasi o'rganilishi Mavlonberdiyeva Mohinur

Mavzu : Qipchoq lahjasi o'rganilishi

Mavlonberdiyeva Mohinur

Reja:

• Qipchoq lahjasining shakllanishi



• Qipchoq shevalarining tarqalish geografiyasi.



• Qipchoq shevalaridagi o'xshashliklar.



• Qashqadaryo va Surxondaryo qipchoq shevalari.



• O'rganilishi haqida.

O‘zbek tilining qipchoq shevalari orasida “j”lovchilari bor (hamma qipchoq shevalari “j”laydi degan, keng tarqalgan fikr haqiqatga mos kelmaydi). Ba’zi hududlarda “j”lovchi sheva egalarini kamsitish, masxaralash holat­lari uchraydi. Bu — dolzarb ijtimoiy masala. Dialektologiya bu kabi masalalarni ochib beradi va ular hal etilishiga turtki bo‘ladi.

O'zbek shevalari

1
2
3
Qarluq
Qipchoq
O'g'uz

Qipchoq shevalari shakllanishi

Dialektologiya bu kabi masalalarni ochib beradi va ular hal etilishiga turtki bo‘ladi. Dia­lektologiya barcha shevalar go‘zalligi­ni va o‘zaro tengligini namoyish qiladi. Shunday qilib, u muhim amaliy vazifani bajaradi.

O‘zbekistonda dialektologik tadqiqotlar o‘tkazish zarurati kun sayin oshib bormoqda. Bunda sovet davridagidek ekspe­ditsiyalar o‘tkazib, nazariy material to‘plash bilangina cheklanib qolish kerak emas.
Albatta, buning ham o‘z o‘rni bor — qaysi hududlarda qanday shevalar tarqalgani, bu shevalar qanday so‘z boyligiga egaligi­ni bilish foydali. Lekin zamo­naviy, amaliy dialektologik tadqiqotlar ham o‘tkazish lozim. Ular shevalar tarixini, ijtimoiy va madaniy hayotdagi o‘rnini ko‘rsatib beradi.

Quyida o‘zbek tilining qipchoq shevalari misolida o‘zbek dialektologiyasining ayrim masalalarini ko‘rib chiqamiz.

Qipchoq lahjasi

Shevalar
O‘zbek tilining uch lahjasi turkiy tillar­ning uchta katta tarmog‘i bilan bog‘liq: qar­luq-chigil (yoki uyg‘ur), qipchoq va o‘g‘uz. Bu tillarda gapiruvchi qabilalar taxminan ming yil oldin bir-biridan ajralib chiqqan. XVI asrdan so‘ng, o‘zbek xonliklari davrida shu xonliklar hududida mavjud bo‘lgan qarluq, qipchoq va o‘g‘uz tillari qaytadan yagona til kontiniumi (o‘zaro yaqin sheva­lar jamlanmasi) bo‘lib birlashgan.