Mavzu : Sayohatchilar, harbiylar, josuslar esdaliklarida keltirilgan toponomik atamalarning ahamiyati

Ibin Battuta
O’rta Osiyoda Ibn Batuta yirik savdo markazlari hisoblangan O’rganch, Buxoro, Naxshab (Qarshi) va Samarqand shaharlariga sayohat qilib, ularning O’rat asirlardagi hayoti to’g’risidagi qimmatliy malummotlar to’plashga muvofiq bo’ldi. O’rganchda sayyoh Oltin O’rda xonligining qudratliy no’yoni Qutlug’ Temur tomonidan katta hurmat bilan qabul qilingan. Sayyoh Xorazmda birmuncha uzoqroq vaqt bo’lib, bu yerdagi aholining turmush tarizi, xonlarning hayoti va ziyoratgoh joylari haqida qimmatliy malumotlarni yozib qoldirgan. Ibin Battuta Xorazm xalqi haqida o’z esdaliklarida shunday deb yozgan edi : <>.
Ibin Battuta Amudaryo to’g’risida qimmatliy malumotlar yozib qoldirgan : << Xorazm ortidan jannatdan boshlanuvchi torttda daryoning biri Jayhun (hozirgi Amudaryo) oqadi. Bu daryo xuddi Itil (hozirgi Volga daryosi) daryosiga o’xshash – qishda muzlaydi va shunda odamlar uning ustidan yurishlari mumkin. Daryo besh oycha muz bilan qoplangan bo’ladi. Muzing erish vaqtida uning ustida yurgan odamlarning bazilari cho’kib ketadi. Yoz kunlarida daryo bo’ylab kemalarda Terzgacha suzib borib, u yerdan bug’doy olib kelinadi.
Sayyoh Xorazm qovunlarining butun dunyoga taralgan dongi haqida shunday yozadi : << Dunyoning (musulmon dunyosi nazarda tutilgan) Sharqida ham, g’arbda Buxoro quvunlaridan tashqari Xorazm qovunlariga teng keladigani yo’q. Uning po’sti yashil,mag’izli qizil, juda shirin, shu bilan birgalikda qattiq. Shunisi qiziqarliki, uni bo’laklarga bo’lib, huddi bizda quritilgan anjirni tayyorlaganlari kabi quyoshda quritib, savatlarga solib Xorazmdan Hindiston va Xitoyning uzoq shaharlariga olib boradilar. Barcha quritilgan mevalar ichida unga teng keladigani yo’q>>. Xorazmdan 18 kun yo’l yurgan Ibn Battuta Buxoroga keldi. Uning Buxoro haqida qoldirgan malumotlar haqida olimlar o’rtasida turli munozaralar mavjud. Chunki sayyoh bu shahar haqidagi malumotlarni bir muncha buzib tashlagan, degan fikirlar bor. Buxorodan keyin sayyoh Naxshab (hozirgi Qarshi) shahriga yo’l olib , uning sultoni Tarmashirin haqida qator malumotlarni yozib qoldirgan.