Mavzu. 1 Odam anatomiyasi va fiziologiyasi. Modda va energiya almashinuvi reja

OG'RIQSIZLANTIRISH.Narkotik moddalar yordamida og'riq sezuvchanlikni yo'qotish og'riq sizlantirish deyiladi.Og'riqsizlantirish to'g'risidagi fan anestoziologiya deyiladi. Barcha xirurgik operatsiyalar va yaralarni xirurgik tozalash og'riqsizlantirish yo'li bilan bajariladi. Og'riq sizlantirishning ikki xil: umumiy og'riqsizlantirish va mahalliy yoki joyli og'riqsizlantirish usuli bor.

Ingalatsion narkoz umumiy og'riqsizlantirishda eng ko'p qo'llaniladigan va oddiy usul hisoblanadi. Bu usulda bemorga biror narkotik moddaning bug'i bilan nafas oldiriladi.Narkotik moddalarni o'pka orqali yuborish katta qulayliklar tug'diradi. Bunda ular juda tez shimiladi va qonga o'tadi. Ingalatsion narkoz uchun efir, xloroform, xloretil, azot (Il)-oksid va keyingi vaqtlarda narsilen ishlatiladi. Narkoz berish vaqtida dorilarni hidlatish uchun maxsus niqoblardan foydalaniladi. Ilgarilari Esmarx niqobidan foydalanilgan, bu niqob bemorning og'zi va burnini berkitib turadi. Esmarx niqobi metall simdan yasalgan bo'lib, ustiga 3-4 qavat doka qoplanadi, efir yoki xloroform alohida shisha idishlar orqali tomchilab tushiriladi.Bundan tashqari Shimmel-Bush, Sadovenko-Ombredan niqoblaridan hamfoydalaniladi. Bu niqoblar yordamida narkoz berish quyidagicha bajariladi: bemor stolga chalqancha yotqiziladi, ustiga choyshab yopiladi. Shilliq pardalar efirdan kuymasligi uchun bemorning yuzi, burni, og'zi atrofiga vazelin surtiladi, ko'zini esa sochiq bilan yopib qo'yiladi. Bemorning qo'l vaoyoqlari mahkam bog'lanadi, protez tishlar bo'lsa olib qo'yiladi. Narkotizator yordamchisi bemorning boshini va pastki jag'ini ushlaydi, tili orqaga ketib qolmasligi uchun pastki jag'i bir oz oldinga chiqariladi. Bemor yuziga niqob qo'yib sochiq bilan mahkam o'rab, niqobga tomchilab efir qo'yib turiladi.Bemorga 100 gacha sanash buyuriladi. Uning yoshi, jinsi va umumiy ahvoliga qarab, minutiga 20-60 tomchi efir tomiziladi. O'rta hisobda bitta operatsiya uchun 2-3 flakon, ya'ni 200-250 g efir sarflanadi.Niqob yordamida narkoz berilganda bemor hidlayotgan efir miqdorini aniqlab bo'lmaydi, chunki efirning anchagina qismi havoga uchib ketadi.

Maxsus narkoz apparatlari yordamida ingalatsion narkoz berish xavfsiz va qulay. Bunda efir kislorod bilan aralashtirib beriladi.Keyingi yillarda operatsiyalar intubatsion narkoz bilan bajarilmoqda. Bunda gaz va bug'simon narkotiklar maxsus naychalar orqali traxeya va bronxlarga yuboriladi. Bemorlarga ingalatsion narkoz berilganda quyidagi bosqichlar o'tiladi.

Birinchi bosqich — mast bo'lish davri.Bu davrda bemorning ko'z oldi qorong'ilashadi, og'riq sezuvchanligi kamayib, keyin yo'qoladi.Savol-javobga yanglishadi. Tuyg'u va mushaklar tarangligi saqlanadi. Puis va nafas olish tezlashadi, ko'z qorachig'i bir oz torayadi. Bu davrda kichik operatsiyalar qilish mumkin.

Ikkinchi bosqich—qo'zg'alish davri.Bu davrda bemor ko'pincha baqiradi, so'kinadi va ashula aytadi. Qo'zg'alish davri ayollarda, bolalarda yengil o'tadi, baquvvat erkaklarda esa uzoq vaqt (15-20 minut) davom etadi va og'ir o'tadi.

Uchinchi bosqich — chuqur uyqu davri.Bunda sezuvchanlik butunlay yo'qoladi.Ana shu davrda operatsiya qilinadi.Agar operatsiya cho'zilib ketsa, bu davrni 2-3 soatgacha cho'zib turish lozim bo'ladi.

I fazada bemor butunlay hushidan ketadi. Og'riq sezuvchanligi,taktil-sezuvchanligi yo'qoladi. Mushaklar tonusi bo'shashadi. Bemor bir tekis va chuqur nafas oladi, bu uchinchi bosqichning birinchi fazasi deyiladi.

II fazada mushaklar tonusi butunlay bo'shashadi, ko'z qorachig'i torayadi, reflekslar yo'qoladi.Bu fazada til orqaga — halqumga ketib qolish xavfi tug'iladi.Nafas olish, puis oldingi darajada turadi.
Narkozni davom ettirish uchun ozgina miqdordagi efir bir tekis beriladi.

3. 
   faza chuqur narkoz bilan xarakterlanib, qisqa vaqtga ruxsat etiladi. Puis tezlashadi, arterial bosim pasaya boshlaydi, ko'z qorachig'i torayganicha qoladi.
   
4. 
   faza bemor uchun xavfli bo'lib, ko'pincha asfiksiya bilan tugaydi. Nafas olish tezlashadi, lekin yuza bo'ladi. Puis tezlashadi, arterial bosim pasayib boradi. Bu faza yo'l qo'yib bo'lmaydigan faza deyiladi.
   

To'rtinchi bosqich — uyg'onish davri.Bu davrning uzoqligi har xil bo'ladi. Bu davr 1 soatdan 3-4 soatgacha cho'zilishi mumkin va u operatsiyaning xarakteriga bog'liq bo'ladi.

Uyg'onish davrida bemorni diqqat bilan kuzatib turish kerak, chunki bu davr qo'zg'alish davri kabi kutilmagan hodisalar ro'y berishi mumkin.

Xirurgiyada teridan tashqari, vena orqali va to'g'ri ichak orqali narkoz beriladi. Venaga geksenalning distillangan suvdagi 10% li eritmasi va tiopentai natriyning 2-5% li eritmasi juda sekinlik bilan yuboriladi. To'g'ri ichak orqali esa efir, narkolan yoki overtindan narkoz beriladi.

NARKOZ VAQTIDA RO'Y BERADIGAN ASORATLAR.Narkoz berishning buzilishi, narkotiklar dozasining oshirilishi va boshqa sabablarga ko'ra, narkoz berish vaqtida har xil asoratlar yuzaga keladi. Narkozning birinchi bosqichida qo'rqish natijasida psixik shok paydo bo'ladi, bu holat ba'zan bemorni hatto o'limga olib keladi.Bu og'ir asoratning oldini olish uchun bemorni operatsiyaga ruhan tayyorlash lozim, uni tinchlantirish uchun 1 ml morfin ukol qilish yoki luminal ichirish kerak.

Qo'zg'alish davrida aksari bemor qusadi.Qusish ancha xavfli hisoblanadi, chunki qusuq massalari nafas olish yo'liga ketib qolib, odam bo'g'ilishi mumkin. Qusish ro'y berganda darhol niqobni olish va bemorning boshini yon tomonga burish kerak. Bemorniig og'zini ochib, sochiq yoki doka bilan og'iz bo'shlig'ini artib tozalash lozim.Bemor qusib boigandan keyin narkoz berish davom ettiriladi.

Ko'pincha pastki jag'ni noto'g'ri ushlash natijasida chuqur uyqu davrida til orqaga ketib qoladi. Mushaklarning bo'shashishi natijasida til halqumning orqa devoriga tomon harakat qiladi vahiqildoqqa kiradigan yo'lni to'sib qo'yadi. Bu nafas olishni qiyinlashtiradi, natijada bo'yindagi vena qon tomirlari bo'rtib, bemor ko'karib ketadi, qonning rangi o'zgaradi, puis tezlashib ketadi.Bu asoratning oldini olish uchun bemorning pastki jag'i oldinga tomon chiqariladi. Og'zi og'iz kengaytirgich bilan ochibqo'yiladi va till tiltutqich bilan tortib turiladi, shunda nafas olish yo'H ochilib, bemor bemalol nafas ola boshlaydi. Narkoz berish vaqtida nafas olishning to'xtab qolishi (asfiksiya) kabi hodisalar juda og'ir asoratlarga kiradi.Bunday hodisa ro'y berganda darhol niqobni olib, bemorga kislorod bera boshlash kerak.Teri ostiga 1% li lobelin eritmasi 1 ml miqdorda yuboriladi va tezlik bilan sun'iy nafas oldirishga kirishiladi.

Sun'iy nafas oldirish maqsadida hozir Silvestr, Shefer, Lobardo, Ruben uslublaridan keng foydalaniladi.Sun'iy nafas oldirishning eng ko'p tarqalgan usullaridan biri Silvestr usulidir. Bu quyidagicha bajariladi, bemor chalqancha yotqizib qo'yiladi, sun'iy nafas oldiradigan odam bemorning bosh tomoniga o'tib, uning ikki bilagidan tutadi, qo'llarini yuqoriga ko'tarib, bosh tomoniga keltiradi, bunda ko'krak qafasi kengayadi va bemor nafas oladi. Bemorning qo'llarini tezlik bilan pastga tushirib, ko'krak qafasining pastki qismiga bosiladi va nafas chiqariladi. Bunday harakat ritmik ravishda har daqiqada 16-18 marta takrorlanadi va nafas olish yaxshilanguncha davom ettiriladi.

Asfiksiya vaqtida Shefer usulidan ham foydalanish mumkin.Bunda bemor qorni bilan yotqiziladi. Yordam beruvchi bemor dumbasiga o'tirib oladi va qo'llari bilan bemor ko'krak qafasining pastki qismini bosadi, natijada bemor nafas chiqaradi.kengaytirish nafas olish jarayonini yaxshilashga yordam beradi. Bunday harakat har daqiqada 16-18 marta takrorlanadi.

Bemorning qovurg'a, bilak va yelka suyaklari, umurtqalari singanda Silvestr, Shefer usullaridan foydalanib bo'lmaydi, chunki bunda singan sohada og'riq kuchayadi va bemorning ahvoli yana ham og'irlashib qolishi mumkin.

Nafas olishning to'xtashi ko'pincha tilning orqaga ketib qolishi natijasida kelib chiqadi.Bunday hollarda Lobardo usulidan foydalanish yaxshi natija beradi. Bemorning og'zi og'iz kengaytirgich bilan kengaytiriladi, tili tiltutqich, salfetka yoki ligatura yordamida ushlab, ritmik ravishda tortib-tortib turiladi vabu o'z navbatida nafas olishga yordam beradi.

Sun'iy nafas oldirishning hozir qo'llannilayotgan quyidagi uslublari ko'proq samara beradi.