Mavzu-4: Turkiston general-gubernatorligi devonxonasi hujjatlari (O‘zr mda). O‘zbekistonning XX asr tarixiga oid manbalar

Esdaliklar, Kundaliklar va Maktublar
Tarixiy shaxslarning xayoti va faoliyatini, ularning ma’naviy qiyofasini gavdalantirishga xalq 
turmushining maishiy tomonlarini yoritishda esdaliklar, kundaliklar va maktublar muxum rol 
o‘ynaydi. Komil YAshinning «YOdnoma», Komil YOrmatovning «Qaytish», T.N. 
Qoriniyoziyning «Xayot maktabi», Xabibullo Qodiriyning «Otam xaqida», Asil Rashidovning 
«Akam xaqida», N.A.Muxiddinovning «Kremlda o‘tgan yillarim», Said Olimxonning «Buxoro 
xalqining xasrati tarix», S.Ayniyning «Buxoro inqilobi tarixi» nomli esdaliklarida sovet davri 
tarixi turli nuqtai-nazardan va pozitsiyalardan turib jonli tarzda yoritiladi. Maskur esdaliklardan

---

ilmiy-tadqiqot ishlarida foydalanish o‘tmishni yanada teranroq tushinib etish imkoniyatini 
beradi. Memuar manbalarga xos bo‘lgan muxum xususiyat-bu ularning sub’ektivligidir. 
Faktlarni bayon qilish va taxlil etishda muallifning shaxsiy xislatlari va dunyoqarashi va siyosiy 
qiyofasi o‘z aksini topadi. Esdaliklarning yana bir xususiyati bu ularning ko‘p xollarda bir 
yoqlamaligidir. Bu hol ko‘pincha muallifning egallab turgan vazifasi, mansabi va 
tasvirlanayotgan voqealar aloqadorligiga bog‘liqdir. Esdaliklar mualliflari ko‘pincha voqealarni 
to‘g‘ri bayon etmaydi. Esdaliklarda ba’zi voqea xodisalarning qasddan «unitib qolishi» yoki 
mavjud bo‘lmagan faktlar «esga tushishi» extimoldan xoli emas. Ayrim mualliflar o‘tmish 
voqealarga yangicha yondashishni istamaydilar. (Komil YAshinning «YOdnoma»), boshqalari 
esa o‘tmishni modernizatsiya (yangilash) qilishga urinadilar. SHu boisdan tadqiqotchi 
esdaliklarda bayon etgan mateiallarni sinchkovlik bilan taxlil etishlari kerak.
Memuar manbalarning yana bir turi kundaliklardir. Kundalik deganda biz voqealar 
jarayonida muallifning o‘z fikr muloxazalarini yozib borishini tushunamiz. Taasurotlar doirasi 
ko‘pincha muallifning ko‘rgan-kechirganlari bilan cheklanadi. Kundalik yozuvlarda ko‘pincha 
zamondosh shaxslarning jonli va yorqinli qiyofalar gavdalanadi. Mazkur manba muallifning 
ichki dunyosini bilib olish imkoniyatini beradi, voqealar bayoniga jonli tus beradi. Lekin shuni 
ham ta’kidlab o‘tish kerakki, bu davrda O‘zbekistonda kundaliklar yozish keng tarqalmagan edi.
Xatlar (maktublar) ham memuar manbalar qatoriga kiradi. Ularning kundalik bilan o‘xshash 
tomoni ko‘p. Maktublar, asosan voqealar jarayonida yoziladi. Ular odamlarning o‘zaro muloqot 
qilish vositasidir. Xatlar odatda kundaliklagar nisbatan kengroq funksiyalarni bajaradi. 
SHaxsiy muqotaba orqali odamlar ma’lum masalalar bo‘yicha fikr almashib oladilar. Xatlarni 
o‘qiganimizda ko‘p voqealardan xabardor bo‘lamiz. Muallifning qiyofasi va dunyoqarashi ko‘z 
o‘ngimizda qiyofalanadi. Masalan, II-jaxon urushi frontlaridan janchilarimiz yo‘llagan 
maktublarda urushning dahshatli manzaralari, soldat va ofitserlarning og‘ir turmushi o‘z aksini 
topgan. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sovet davri tarixi bo‘yicha nixoyatda boy va xilma-xil 
manbalar mavjuddir. Bu manbalarning ko‘pi sotsialistik mafkura ruxi bilan yo‘g‘rilgan bo‘lsada, 
ularni tanqidiy ruxda tahlil etish bu davr tarixining real manzarasini yaratish imkoniyatini beradi.