Mavzu: Aerodrom qoplamalari holatining havo kemalari xavfsiz uchishiga ta'siri

TOSHKENT DAVLAT TRANSPORT UNIVERSITETI


Mustaqil ish

Mavzu: Aerodrom qoplamalari holatining havo kemalari xavfsiz uchishiga ta'siri

Bajardi: Abduxalilov O.

Toshkent-2023

Aerodrom qoplamalari holatining havo kemalari xavfsiz uchishiga ta'siri
Havo kemalarining xavfsiz ko'tarilishi va qo'nishi uchun eng muhim sharoitlardan biri qoplama yuzasining ilashish hususiyati va g'ildiraklarning glisserlanishi bo'yicha ekspluatatsiya holati hisoblanadi. Bu sifatlar atmosfera yog'inlariga va qoplama yuzasining g'adir-budirligiga bog'liq. Havo kemasining 60% foizigacha kinetik energiyasi qo'nib tormozIanayotganda yutiladi, demak, tormozlanisbga Ioyiq sharoit bo'lmasa, havo kemasining barqarorligi yo'qoladi, uni boshqarib bo'lmaydi, u SUQM chegarasidan chiqib ketishi, BPB tomonga surilIb ketishi mumkin. Ko'tarilishda ham g'ildiraklar qopIama bilan yaxshi ilashmasa, boshqarish qiyinlashadi.

Qoplamaning ilashish xususiyati kocmtsiyent bilan baholanadi:

bu yerda T -qarshilik (ishqalanish) ning bo'ylama (tangensial) kuchi; tonnozlanayotgan g'i1dirak qoplamaga tckkan yuzada hosil bo'ladi; G-g'ildirakka tik tushgan yuklama.
Ilashish koeffitsiyenti tutash jismlaming o'zaro ta'sirl jarayoniga va sharoitiga bog'Jiq. U doimiy emas, g'ildirakJaming sirpanish darajasiga, harakat tezligiga va boshqa omillar (shinadagi bosirn, protektor naqshi va uning yeyilish darajasi, shinaning qizishi va sh.k.) ga qarab o'zgaradi. Sirpanishning nisbiy kattaligi:

bu yerda Uk - aviag'ildirakning qoplamaga tellan nuqtalarining harakat tezligi; u1 - havo kemasining harakat tezligi; u2 - tormozlayotgan g'ildirakning burchak tezligi; w2 - yetaklanayotgan g'ildirakning burchak: tezligi


Ilashish koeffitsiyenti, tormozlanish bosblangan ondan, g'ildiraklarning nisbiy sirpanishi ko'paygan sari, ortib boradi va E=15-25% bo'lganda eng katta qiymat - ga yetadi. G'ildiraklaming tormozlanishi yanada kucbayganda va E ning qiymati osbganda ilashish koeffitsiyenti asta pasayib, eng kichik qjymatgacha tusbadi. V.K. Dedkovning tadqiqotIaridan olingan 2.23-rasmdagi diagrammadan ko'rinadiki, havo kemasining tezligi S,=40 km/s. bo'lganda ilashish koeffitsiyentining eng kichik qiymati E= 100% (l-chiziq) ga to'g'ri keladi. Bunda g'ildiraklar butkul qotirilgan, aylanmasclan sirpanadi, to'la sirpanish ro'y beradi, u ilashisb-sirpanish koemtsiyenti - bilan tavsiflanadi. Bunday qonuniyat S, = 100 km/soat gacha
davom etadi.

Ilashish koeffitsiyenti (/-I) ning nisbiy sirpanish (E) ga bog'liqligi (SUQM yuzasi quruq, shinadagi bosim q=O,6 MPa): I-V=40 Ian/soat; 2-V-124 krn/soat; 3-V=222 Ian/soat.

Ilashishning chegaraviy koeftitsiyenti va ilasbisb-sirpanish ~mtsJYellti rung havo kemasining tezJigiga bog'liqligi (shinalardagi boslDl 1 MPa): 1,3,5-1l1I'= f(v); 2,4,6- Il,= f(v); 1,2- qoplama yuzasi quruq; 3,4- qopIama yuzasi ho'l; 5,6- qoplama yuzasida ho'l qor.

Tezlik undan oshganda (2-chiziq) ning ko'rinishi shunday o'zgaradiki, g'ildiraklar to'la muhosaralanganda, ilashish koeffitsiyenti sirpanishdagi qiymatiga qaraganda birmuncha ortadi. Tezlik 200 kIn/soat va undan ortiq bo'lganda, g'ildiraklar muhosaralangunga qadar ilashish koeffitsiyenti ortib ketadi.

Buni shinalarning qizib ketishi bilan izohlash mumkin. 2.24-rasmdagi graflklardan ma'lum bo'lishicha, ilashish koeffitsiyentining chegaraviy qiymati ho'l yuzada quruq yuzadagidan 1, 5-2 marta karn bo'ladi. Tezlik 100 km/soat dan yuqori bo'lganda 1J.d: Ding qiymatlarida ham shun day bo'ladi. Chegaraviy ilashish koeffitsiyenti kamayganiga qaramay, havo kemasining quruq qoplama ustidagi tezligi 250 km/soat va shinadagi bosim 1 MPa bo'lganda 0,4 dan kam bo'lmaydi, tonnozlanish samarali bo'ladi. Uchish xavfsizligi nuqtai nazaridan, Hashish koefitsiyenti 0,5 va undan ortiq bo'lsa, tormoz1anish sharoiti yaxshi; 0,3-0,5 o'rta; 0,3 dan kam bo'lsa-yomon hisoblanadi. 0,3 (ba'zi kemalar uchun 0,35) dan past bo'lsa, turboreaktiv dvigatelli havo kemalarini ko'tarilisbga va qo'nisbga qo'yish mumkin emas. Aerodrom qoplamalarining ilashish koeffitsiyenti quyidagicha: quruq va toza sementbetonda 0,7-0,8; asfaltbetonda-O,6-0,9; ho'l sementbetonda-O,4-0,6; ho'l asfalbetonda-0,35-0,55; qor bosgan sementobeton va asfaltbetonda 0.3-0,35. Chirnsiz grunt polosaIarning yuzi muzlagan, lekin qor bosmagan va yaxmalak bo'lsa, ilashish koeffitsiyenti 0,4-0,7 bo'ladi. Muzlagan tuproq va 50S tuproq gruntlarning ilashish xususiyati havo ilishi bilan keskin yomonlashadi, chunki unda loy parda hosil bo'lib, sirpanchiqqa aylanadi (1J.=0,2). Qor zichlanib, yuzasi tekis bo'lsa, IJ. =0,2-0,4. Havo kemasi qor qop\amasi ustida yaxshi tonnozlanadi, chunki iz tushirish uchun energiya sarflanadi.
Havo kemalarining ko'tarilish-qo'nish tavsitlari ilashish koeffitsiyentiga bog'tiq. Masalan, I1-62 ning qo'nish masofasi, koeffitsiyent 0,8 dan 0,3 gacha kamaysa, 1,2-1,3 marta, Yak-40 da ],2-1,4 marta, Tu-1S4, Tu-134 A da-1 ,3-1,5 marta, An-12, An-24 da-l,S marta ortadi.
Qoplama yuzasida suv va toy bo'lsa, ilashish koeffitsiyenti keskin pasayib, havo kemasining g'ildirnklari glisserlanadi (gidroplan yoki akvaplan ham deyiladi), ya'ni g'ildirak qoplama yuzasiga bevosita tegmaydi, yupqa parda ustida sirpanadi. Sharoitga qarab dinamik, yopishqoq va busli glisserlanish bo'ladi. Dinamik glisserlanishda qoplama ustidagi suv parda kritik kattalik-hpr dan kam bo'lmaydi suyuqlikdan pona hosil bo'lib, u g'ildirakka dinamik bosim beradi. Havo kemasining tezligi oshgan sari suyuq pona tutash zona ichiga kirib boradi va bosimini kuchaytirib, tezlik kritik nuqtaga yetganda aerodinamik Vel gidrodinarnik lruchning vertikal qismi g' ildirnkka tushgan tik yuklama bilan mtNozanatga keladi. Bu aviag'ildiraldarning qoplama yuzasidan uzilishiga olib keladi va havo kemasi xuddi «suv yostig'i. ustida yurgandek bo'ladi. Bunda tormozJangan g'ildirak1arning aylanishi sekinlashadi, ba'zi hollarda butlrul to'xtab, batto teskariga ayJanib ketadi.
Dinamik glisserlanish suyuqlik qalinligi 2-3 mm. va qoplama g'adirbudurligi 10 rnm. dan yuqorida yuzaga keladi, kritik tezligi q=0,64 MPa da 120-160 lan/soat, q=0,78-1,18 MPa da-170-210 lan/soat.
Dinamik glisserlanishda g'ildiraklar bilan tormozlanish imkoni yo'qoladi, chunki ilashish koeffitsiyenti juda kam (0,02-0,05), havo kemasini bosbqarish yomonlashadi, kuchsizgina shamol (5 km/s) ta'sirida bam SUQM o'qiga ko'ndalang turib qoladi.
Juda silliq qoplama yupqa suv pareasi (0,25 mm), chang, qurum va boshqa chiqindilar bilan ifloslangan bo'lsa, yopishqoq glisserlanish ro'y beradi. Yopishqoq suyuqlik pardasi g'ildirak ostidan to'la siqib chiqiuilmaydi, natijada juda kichik tezliklarda ham g'ildiraklar qopiama bilan ilashmay qoladi yoki sust ilashadi. Busli glisserlanish yetarlicha sadir-budur qoplamada bo'ladi. Bunda qo'nish onida g'ildirak aylanib ketganida yoki tormozlanishni olib tashlaydigan avtomat ilashmay qolib, shinalar bir muddat muhosaralamb qolganida ro'y beradi. Bu sharoitda g'ildirak ishqalanishdan katta harorat hosil bo'lib (200·e va undan yuqori), suv pardasi buslanib ketadi. Lekin bus erigan rezina ostidan chiqolmay, kuchli bosim bilan g'ildirakni ko'tarib tashlaydi. Busli glisserlanish qirovli yuzada ham ro'y beradi.
Glisserlanishning oldini olish uchun qoplama yuzasini yog'iolardan tozalab turish kerak. Bundan tashqari SUQM qoplamasining sadirbudurligini oshirish uchun yuzasi tirnaladi, sementbeton qoplama yuzasida ariqchalar hosil qilinadi. Asfaltbeton yuzalarga chaqiqtoshli yoki yirik qumli aralashma yotqiziladi; o'ta mustahkam chaqiqtosh bosib kiritiladi. Yuzada hosil qilinadigan ariqchaiar o'1chami 6 x 6 nun bo'lib. oralig'i 25 mm dan olinadi. Agar bo'ylama nishablik kam bo'lsa, g'adir-budurlikni ko'ndalangiga tushirish mumkin.

Sementbeton qoplamaning taram-taram ft silliq ynzasida S-144 A samolyot tormozlanganda iJashish koeffitsiyentining o'zgarishi: 1- taram-taramlilik 0,64 x 0,64 x 2,54 sm; 0,51 x 0,51x 3,18 sm; 3- 0,64 x 0,64 x 3,18 sm; 4- 0,32 x 0,32 x 0,32 x 1,9 sm; 5- 0,64 x 0,64 x 5,08 sm; 6- silliq yuza (taram-taramsiz)

Sementbeton qoplamaning taram-taram ft silliq ynzasida S-144 A samolyot tormozlanganda iJashish koeffitsiyentining o'zgarishi: 1- taram-taramlilik 0,64 x 0,64 x 2,54 sm; 0,51 x 0,51x 3,18 sm; 3- 0,64 x 0,64 x 3,18 sm; 4- 0,32 x 0,32 x 0,32 x 1,9 sm; 5- 0,64 x 0,64 x 5,08 sm; 6- silliq yuza (taram-taramsiz)