Mavzu: ahloqiy tarbiyada xalq maqollaridan foydalanish. I. Kirish II. Asosiy qism

2. Talabalarni axloqiy ruxda tarbiyalashda matal va maqollardan foydalanishning tarbiyaviy xarakteri

Har bir xalq asrlar davomida juda katta hayotiy tajriba to‘playdi, shu tajribani turli vositalar bilan kelajak avlodga meros qilib qoldiradi. Maqol va hikmatli so‘zlar ana shunday bebaho ma’naviy merosimiz hisoblanadi.

O‘zbek xalq maqollari mukammal badiiy ijod namunasi sifatida folklorshunoslar, adabiyotshunoslar tomonidan o‘rganilgan va o‘rganilmoqda. Chunonchi, bundan ming yillar oldin yaratilgan «Devonu lug‘otit turk» asarida xalq maqollaridan yuzlab namunalar keltirilgan va bu maqollar XI asrning qomusiy olimi Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan o‘rganilgan, izohlangan. O‘tgan davrlar mobaynida o‘nlab maqollar to‘plamlari chop etildi: «O‘zbekcha otalar so‘zi» (1924), «Maqollar va hikmatli so‘zlar» (1939), «Otalar sњzi – aqlning kњzi» (1947), «O‘zbek xalq maqollari» (1978), «O‘zbek xalq maqollari» (2 jildlik, 1987-88) kabilar shular jumlasidandir. Xalq maqollarini to‘plash va o‘rganishda Hodi Zaripov, Buyuk Karimov, G‘ozi Olim Yunusov, G‘ulom Zafariy, Mansur Afzalov, Oxunjon Sobirov, Zubayda Xusainova, G‘ani Jahongirov, To‘ra Mirzayev, Bahodir Sarimsoqov, Malik Murodov, Ibrohim Haqqulov, Asqar Musoqulov kabi olimlarning hissasi kattadir.
Xalqimiz ming yillar davomida dono fikrni, o‘tkir haqiqatni, teran mazmunni, so‘z xazinasining gavharlarini o‘zida mujassamlashtirgan son-sanoqsiz maqollar yaratgan. Ularning kishilik jamiyati va har bir inson hayoti uchun naqadar qimmatli ahamiyatga ega ekanligini jahon donishmandlari qadim-qadimdan e’tirof etib kelganlar. Miloddan avvalgi IV asrlarda yashagan yunon mutafakkiri Aristotel xalq hikmatlarini yuksak baholar ekan, «barcha kishilarning kuchi ovqatdandir, aqlning kuchi esa hikmatdandir», - deydi.
Bundan o‘n asr muqaddam yashagan donishmandlardan biri Unsur al-Maoliy Kaykovus esa «Qobusnoma» asarida shunday deydi: «Ey farzand, umidim shuki, sen shu pandlarni qabul qilgaysen. Bu bilan men otalik vazifasini bajo keltirgan bo‘lurman. Bilgilki, xalqning rasmi-odati shundayki, yugurib-yelib, qidirib-axtarib, dunyodan biror narsa hosil qiladilar va bu topgan narsalarini o‘zlarining yaxshi ko‘rgan kishilariga qoldirib ketadilar».
Darhaqiqat, ajdodlarimizning asrlar davomida hayot tajribalari asosida yugurib-yelib, qidirib-axtarib topgan eng noyob narsalaridan biri bu buyuk tafakkur maxsuli bo‘lgan xalq maqollaridir.
Maqol qadimdan xalq donishmandligi, aql-zakovatining ifodasi sifatida yuzaga kelgan. Maqollarni «Hayot qomusi», o‘ziga xos bir badiiy-tarixiy solnoma deyish mumkin. Ular kishilarning aqlini o‘tkirlashtiradi, nutqini ravshan va ta’sirchan qiladi, hayotda to‘g‘ri yo‘lni tanlay bilishga, hayotiy jumboqlar va muammolarni to‘g‘ri yechishga o‘rgatadi, turmushning jamiki katta-kichik masalalari xususida qimmatli maslahatlar beradi:
Onasi maqtagan qizni olma,
Yangasi maqtagan qizdan qolma.

Birni kessang, o‘nni ek.

Darding bo‘lsa bo‘lsin, qarzing bo‘lmasin.

Mehnatdan qo‘rqma, minnatdan qo‘rq.

Ogohlantiradi:
Birovga kulmagin zinhor,
Senga ham kulguvchilar bor.
Shoshgan qiz erga yolchimas.

Birovga choh qazisang, o‘zing yiqilasan.

Ikki shunqor urushsa, bir qarg‘aga yem tushar.

Tanbeh berib shoshma-shosharlik bilan xulosa chiqarmaslikka undaydi:

Cholni ko‘rib buvam dema.

Bir qarg‘a bilan qish kelmas.

Sanamay sakkiz dema.

Maqollar mehnatsevarlikni ulug‘laydi:

Intilganga tole yor.

Ishlaganning og‘zi oshga tegar,

Ishlamaganning boshi toshga tegar.

Daryo suvini bahor toshirar,

Odam qadrini mehnat oshirar.

Ot surinmay yo‘l topmas,

Yigit urinmay mol topmas.

Yuk ko‘targan – yuzaga chiqar.

Maqollar xalq idealiga to‘g‘ri kelmaydigan yaramas illatlarni tanqid qiladi:
Ishtoni yo‘q tizzasi yirtiqqa kular.

O‘ylamay gapirgan – og‘rimay o‘lar.

Yasanchoq mardona bo‘lmas,
Kapalak parvona bo‘lmas.

Sovuq-sovuq so‘zlasang, qilich chiqar qinidan,

Iliq-iliq so‘zlasang, ilon chiqar inidan.
Ko‘ramizki, maqollarda chuqur mazmun, xalq donoligi, uzoq asrlik turmush tajribasi, tabiat va jamiyat hodisalari, insonlarga xos xatti-harakatlar va ularning oqibatlari haqidagi bahosi, xulosasi, hayot falsafasi mujassamlashgan.
Xalq og‘zaki ijodining eng hozirjavob, eng ommaviy janrlaridan biri bo‘lgan maqollarda u yoki bu xalqning bir necha yuz yillik hayoti, kurashi, orzu-intilishlari, shuningdek, falsafiy-estetik qarashlari aks etadi. Xalq maqollarining qachon va qanday paydo bo‘lishi haqida aniq bir fikr aytish mushkuldir, lekin har qalay, har bir maqol uzoq o‘tmish saboqlari, xalqning orzu-umidi mahsuli ekaniga shubha yo‘q.
Maqol arab tilidagi «qavlun»dan olingan bo‘lib, «so‘z» tushunchasini anglatadi, lekin shunchaki oddiy so‘z emas, balki hikmat va ibratlar bilan ziynatlangan dono so‘z ma’nosida tushunish lozim.
Maqol o‘z nomi darajasiga kelguncha uzoq davrlarni boshidan kechiradi, qayta-qayta sayqal topadi, hayot tajribalarida bot-bot sinovdan o‘tadi. Ana shundan keyingina biz oddiygina qilib aytadigan maqol, ya’ni xalq maqoli – fikrlar qaymog‘i yuzaga keladi. Shuning uchun ham undagi har bir so‘z doim uzukka qo‘yilgan ko‘zdek o‘z o‘rnida yarqirab, jilolanib turadi.
«Shunday fikrlar borki, ularni benihoya keng ma’noda qo‘llash mumkin; shu sababdan bunday fikrlar qanchalik ko‘pchilikka mos shaklda ifodalangan bo‘lsa, aql va yurakka shunchalik ko‘p oziq beradi, ular shu darajada chuqur his etilgan fikrlar bo‘lib chiqadi», - deydi L.N.Tolstoy.
Darhaqiqat, aqlga quvvat beruvchi bunday dono fikrlar – maqollar qadim-qadimdan ajdodlarimiz orasida keng tarqalgan va eng ta’sirchan tarbiya vositasi bo‘lib kelgan. Taniqli sharqshunos olim G.Vamberi XIX asrning ikkinchi yarmida o‘lkamiz bo‘ylab qilgan sayohat taassurotlari haqida shunday yozgan edi: «…Sharq qadimdan she’riyat tuyg‘ulari o‘lkasi bo‘lib kelgan… Shuning uchun ham o‘tovda istiqomat qiluvchi kishilarda she’riyatga bo‘lgan ishtiyoq Parij yoki Londondagi ma’lumotli jamiyat a’zolaridagiga qaraganda kuchliroq ekanligiga hech bir ajablanmaslik kerak… O‘rta Osiyoda bir-biriga muhabbat qo‘ygan yosh oshiq-ma’shuqalar, ruhoniylar va oqsuyaklar ham – xullas, hamma-hamma poetik ijodiyotga bir xilda qiziqadi. Maqollarni yozma tilda ham, jonli tilda ham uchratish, yurt kazolarining saroyida ham, ko‘chmanchining o‘tovida ham eshitish mumkin… Sahro o‘g‘loni bunday «otalar so‘zi»ni hamma vaqt yuziga jiddiy tus kiritgan holda tinglaydi. Maqol ma’nosiga zid bo‘lgan hech qanday oqilona gap, hech qanday inontiruvchi so‘z uning fikriga ta’sir qila olmaydi, uning tabiatdagi tug‘ma mutaassiblik hech narsaga ajdodlari va ular qoldirgan hikmatlarning donolik bilan aytilganiga, noto‘g‘ri aytilmaganiga astoydil, qattiq ishonchidan boshqa hech bir narsada bunchalik kuchli tarzda namoyon bo‘lmaydi».
Xalqimizning asrlar davomida to‘plagan boy hayotiy tajribasi, son-sanoqsiz maqollarda umumlashtirilgan va tipiklashtirilgan. Ularda ota-bobolarimiz bosib o‘tgan yo‘lni, kechirgan turmushlarini, shodliklari va qayg‘usini, teran mazmunli pand-nasihatini, qadimgi davrlarda, o‘rta asr va undan keyingi asrlarda yashagan ajdodlarimizning urf-odatlarini, an’analarini ko‘ramiz, his etamiz. Maqol qator xususiyatlari bilan xalq og‘zaki ijodining boshqa janrlaridan qat’iy farqlanib turadi. Negaki, xalq doston va ertaklari, afsona va rivoyatlari, naql va latifalari voqelikni epik planda, rang-barang obrazlarning xatti-harakatlari, kechinmalari orqali aks ettirsa, maqollar voqelikni xalqning bevosita ana shu voqelik haqidagi xulosalari, bahosi va hukmlari orqali aks ettiradi. Maqollardagi xulosa – bu keskin hukm bo‘lib, uni inkor etib bo‘lmaydi. Maqollarda keng tasviriylik, cho‘ziq bayon bo‘lmaydi. U ixcham shaklda keng ijtimoiy ma’no tashishi, mo‘ljalga aniq tegishi hamda o‘zidagi obrazlilik qudrati bilan nutqni bezab turadi.
Qo‘shiq, lapar, o‘lan, yor-yor kabi lirik janrlarda voqelik shaxsning kechinmalari fonida o‘z ifodasini topsa, xalq maqollarida ana shu kechinmalar haqidagi lo‘nda xulosalar ifodalanadi. Yuqorida aytilgan xususiyatlardan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, hajman ixcham bo‘lgan xalq maqolining har bir namunasida olam-olam kechinma bayoni ulkan dostonlarga jo bo‘luvchi voqealar mujassamlashgan bo‘ladi. Boshqacha aytganda, har bir maqolning mazmuni real voqelikdagi faktlar orqali sharhlansa ulkan hajmdagi asarlar yaratilishi mumkin. Mana shuning uchun ham xalq donoligi ramzi hisoblangan maqol va matallardan foydalanish o‘zbek adabiyotida o‘ziga xos an’anaga aylangan. Yusuf Xos Hojibdan Lutfiygacha, Alisher Navoiydan Ogahiygacha bo‘lgan so‘z san’atkorlari o‘z asarlarini xalq maqollari bilan muzayyan qilganliklarini ko‘ramiz. Bu an’ana hozirgi zamon o‘zbek adabiyotida ham davom etmoqda.
Alisher Navoiyning deyarli barcha asarlarida – she’riyati va epik ijodida xalq maqollarining qo‘llanishi badiiy nafosat darajasiga ko‘tirilgan. Alisher Navoiy she’riyatida xalq ijodi an’analarini o‘rgangan adabiyotshunos olim M.Hakimovning ma’lumotlariga qaraganda ulug‘ mutafakkirning she’riy va nasriy, tarixiy va ilmiy asarlarida uch mingdan ziyod xalq maqoli, ta’birlari mujassam bo‘lgan. Bu narsa bir tomondan, shoirning xalq ijodi va an’analarini juda chuqur bilishini, ikkinchi tomondan esa, uning xalq hayotiga naqadar yaqin bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Shoir she’riyatida xalq maqollarini rang-barang uslubda qo‘llab, asarga shunday singdirib yuborganki, ko‘p o‘rinlarda o‘sha maqol yoki hikmat aytmoqchi bo‘lgan g‘oya va maqsadni g‘oyat muxtasar bir shaklda yorqin ifoda etadi:
YEtti jon og‘zimakim chiqmas uyidin ul hur.
«Chiqmag‘on jong‘a umid» - ushbu masaldur mashhur.
«Chiqmagan jondan umid» degan xalq hikmati hozir ham xalq orasida keng istifoda qilinadi. Ushbu maqol lirik qahramonning ichki kechinmalarini, ruhiy holatini ifodalashda juda qo‘l kelgan.
Labing ko‘rgach iligim tishlaram har dam tahayyurdin,
Ajab holatki: «bolni tutmayin barmog‘ yalaydurman».
yoki
Orazin ko‘rdim nihon ashk ayladi sirrimni fosh,
«Yoshurin qolmas o‘g‘urluq uy arokim bo‘lsa yosh».
«Bolali uyda sir turmaydi», «Bolali uyda o‘g‘irlik bo‘lmas» kabi maqollar orqali xalq yosh bolaning oldida oiladan tashqariga chiqmasligi lozim bo‘lgan sirli gaplarni gapirmaslik kerakligini ta’kidlaydi. Shoir ushbu maqolni san’atkorlik bilan qo‘llab, bir tomondan oshiqning ruhiy holatiga xalq maqolini parallel qo‘yish orqali o‘z fikr-mulohazasini xalqning dono so‘zi bilan tasdiqlagan.
Xullas, ma’lum maqsad va g‘oyalar ifodasi sifatida xalq maqollari Atoiy, Lutfiy, Navoiy, Gulxaniy, Ogahiy, Abdulla Qahhor kabi so‘z san’atkorlari tomonidan mahorat bilan qo‘llangan. Maqol mustaqil folklor janri bo‘lib, qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar uni boshqa aforistik janrlardan, xususan, matallardan keskin farqlab turadi. Bu farqlar quyidagilarda ko‘zga tashlanadi:
1. Maqol hamma vaqt aniq, tugal fikr anglatadi. Bu fikr esa qat’iy, lo‘nda, ixcham xulosa sifatida ifodalanadi. Shuning uchun ham maqolda birorta ortiqcha tasviriylik uchramaydi. Chunki maqoldagi ixcham fikrning o‘zi estetik jihatdan katta mohiyat kasb etadi. Matalda esa bunday xususiyatlar ko‘rinmaydi. Ular obrazli birikma yoki ibratli gapdir.
2. Maqol uchun ma’lum bir fikrni mantiqiy izchillikda va qat’iy qutbiylikda ifodalash xarakterlidir. Maqolda voqelik yo izchil ijobiy, yo keskin salbiy jihatdan baholanadi:
Yaxshidan bog‘ qolar, yomondan dog‘,
Bilgan topib so‘zlar, bilmagan qopib.
3. Maqol asosida ibratomuz tugal fikr yotsa, matal asosida chiroyli, obrazli, ammo tugal bo‘lmagan ifoda yotadi. Binobarin, matal ixcham, bir komponentli kompozitsiyaga ega.
4. Maqollar њz hamda ko‘chma ma’nolarda qo‘llana olish imkoniyatiga egadir. Bu xususiyat maqollarning tematik doirasini, qo‘llanish chegarasini kengaytiradi.
Matallar esa faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadi: «Sulaymon o‘ldi, devlar qutildi», «Burnini yerga ishqadi».
5. Matal nutqda ko‘rsatish vositasi bo‘lsa, maqol dalillash, isbotlash vositasi sifatida qo‘llaniladi.
Ko‘pgina Kurs ishiningchilar maqoldan matalning farqini ko‘rsatishga, ularning chegaralarini belgilashga harakat qilganlar. Chunonchi, XIX asrning ulkan Kurs ishiningchisi V.Dal o‘zining mashhur «Poslovitsы russkogo naroda» to‘plamining kirish qismida shunday fikr bildiradi: «Matal, xalqning ta’rificha, g‘uncha, maqol esa meva; bu ta’rif juda to‘g‘ri». Uning fikricha, maqol to‘liq, tugal mazmun, hukm anglatuvchi gap bo‘lsa, matal ko‘chma ma’no ifodalovchi ibora; u maqolning yarmidir. Folklorshunos olim B.Sarimsoqovning fikricha, maqol va matallar o‘zaro farqlanuvchi jihatlarga asoslangan ikki mustaqil, lekin bir-biriga o‘tib turuvchi janrlar hisoblanadi.
Maqollar va hikmatli so‘zlar o‘rtasida ham o‘zaro o‘xshashlik va mushtaraklik bor. Bu mushtaraklik shundan iboratki, har ikala janrda ham ibratli, dono fikr mujassamlashgan bo‘ladi. Lekin hikmatli so‘z yozma adabiyot mahsuli. Uning muallifi aniq: yozuvchi yoki shoir. Ijodkorlar tomonidan yaratilgan ko‘pgina hikmatli so‘zlarning yuzaga kelishida xalq maqoli ta’siri borligi ham seziladi.
Alisher Navoiy: Ushoq qand oq tuzga monand erur,
Va lekin biri tuz, biri qand erur.
Xalq maqoli: Odam olasi ichida.

Sa’diy Shyeroziy: Yaxshiga yaxshi bo‘l, yomonga yomon.

Gulga gul bo‘lginu tikanga tikan.

Xalq maqoli: Egilganga egil boshing yerga tekkuncha,

Kekkayganga kekkay boshing ko‘kka yetguncha.
Xullas, maqollar juda ko‘p o‘ziga xos xususiyatlari bilan folklorning boshqa janrlaridan farqlanib turadi, biroq anonim yaratilishi, keng variantlashuvi bilan og‘zaki ijodning barcha janrlari bilan umumiylik kasb etadi.
Maqollarda ibratli fikr aytiladi. Biroq har qanday ibratli fikr maqol bo‘la olmaydi. Shunday ekan, ibratli fikrning maqolga aylanishi uchun muayyan shartlar mavjud. Ana shunday shartlardan biri maqolga aylanuvchi ibratli fikr xalqning uzoq yillar mobaynida hayotiy tajribasida sinalgan bo‘lishligidadir. Hayotiy tajribada sinalgan fikr esa kishini ishontira oladi. Ikkinchi shart shuki, maqolda ifodalangan ibratli fikr umuminsoniy xarakter kasb etishi lozim. Nihoyat, uchinchi shart – ibratli, sinalgan umuminsoniy fikr ixcham, mukammal badiiy shaklga ega bo‘lishi bilan belgilanadi. Ko‘rsatilgan ana shu uch shart to‘la yuzaga chiqqandagina, ibratomuz fikr maqolga aylanadi. Mana shuning uchun ham maqollar juda sekinlik bilan yaratilish va unitilish xususiyatiga ega.
Haqiqiy xalq maqollarida umumbashariy orzu-umidlar aks etar ekan, maqolga murojaat qilgan har bir kishi o‘z xalqi va vataniga iliq mehr bilan qarashga o‘rganadi, mardlik, baxodirlik, yuksak insoniylik, do‘stlik, hamkorlik kabi ezgu hislatlarni egallashga intiladi.
Xalq maqollarining mavzu doirasi nihoyatda keng, obrazlar dunyosi boy va rang-barangdir. Aniqroq qilib aytganda, ijtimoiy hayotning biror sohasi yo‘qki, u xalq maqollarida o‘z ifodasini topmagan bo‘lsin.
Aksariyat xalq maqollarida insonni kamol toptiruvchi xalol mehnat, foydali faoliyat ulug‘lanadi, bekorchilik va tekinxo‘rlik qoralanadi:
Qimirlagan – qir oshar.
Ish qo‘lingdan ketmasin,
Yov yo‘lingdan tushmasin.
Qolgan ishga qor yog‘ar.
Beli og‘rimaganning non yeyishini ko‘ring.
Mehnat qilsang yasharasan,
Katta-katta osharsan.
Bekorchidan Xudo bezor.
Xalq maqollarida ona-Vatanga muhabbat va vatanparvarlik mavzui yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi.
Bulbul chamanni sevar, odam – Vatanni.
Ona yurting omon bo‘lsa,
Rangi ro‘ying somon bo‘lmas.
Maqollarda yuksak insoniy fazilatlar – sevgi-muhabbat, do‘stlik, ilm-hunar, mardlik kabi hislatlar ulug‘lanadi:
Sevgi vafosi bilan yaxshi,
Mehnat – rohati bilan.
Qalbga qarimoq yo‘q, sevgiga o‘lim,
Ishqi yo‘q – eshak, dardi yo‘q – kesak.
Do‘stsiz boshim – tuzsiz oshim.
Bir yigitga qirq hunar oz.
Botir qiyinni yengar, nomard bo‘yinni egar.
Baland tog‘da qor bo‘lar, er yigitda or bo‘lar.
Folklor janrlari sirasida hamisha barhayoti, mudom boyib boruvchisi maqol hisoblanadi. Maqollar xazinasining boyib borishini ta’minlovchi manbalardan biri bu – ijtimoiy hayotning o‘zidir.
Maqollar xazinasini boyituvchi ikkinchi manba xalqning yirik so‘z san’atkorlari, mutafakkirlari aytgan hikmatli so‘zlardir. Ibratomuz fikrlar tashuvchi aforizmlarning keng ommalashishi ularni bevosita xalq mulkiga aylantirib yuboradi.
Turli xalqlar og‘zaki ijodidagi maqollarni o‘rganish bu janr namunalari mazmunan deyarli hamma xalqlarda bir xil takrorlanishini ko‘rsatmoqda. Ammo bunday yaqinlikni bir xalq ikkinchi xalqdan maqolni o‘zlashtirganligi bilan izohlash to‘g‘ri bo‘lmaydi. «Bizningcha, bunday yaxshilikni oddiy turmush tarzining o‘xshashligi, insonlar hayotidagi munosabatlarning yaqinligi va umuman, hayotning ko‘p holatlarida bir xil vaziyat hosil qilishi bilan izohlagan ma’qulroq.
Masalan: «Ilon chaqqon arqondan qo‘rqar» (ingliz), «Jo‘jani tuxum ochgandan so‘ng sana» (ingliz), «Bigizni qopda yashirib bo‘lmas», «Sem raz otmer, odin raz otrej» (rus), «Kuygan mushuk sovuq suvdan qo‘rqar» (fransuz) maqollari «Qo‘rqqanga arqon ilon ko‘rinar», «Sutdan kuygan qatiqni puflab ichadi», «Jo‘jani kuzda sanaymiz», «YEtti o‘lchab bir kes», «Oyni etak bilan yopib bo‘lmas» kabi o‘zbek maqollari bilan o‘xshash ma’noni bildiradi».
Maqollar voqelikni ixcham shaklda, o‘ta umumlashtirilgan holatda aks ettiradi. Demak, maqol janri uchun obrazni individuallashtirish emas, balki, aksincha, umumlashtirish xos. Masalan, «Yaxshidan bog‘ qoladi, yomondan dog‘» maqolida konkret yaxshi yoki alohida olingan yomon kishi obrazi aks ettirilmaydi, balki minglab yaxshi va yomon kishilarning umumlashma obrazi aks etadi.
Maqollar shakliga ko‘ra nasriy hamda she’riy tuzilishga ega.
«Nomardning ko‘prigidan o‘tgandan ko‘ra suvga g‘arq bo‘lgan yaxshi», «Gap bilan osh pishmas», «Sabr tagi sariq oltin», «YEgan og‘iz uyalar» kabi maqollar nasriy tuzilishdagi maqollardir.
O‘zbek xalq maqollari orasida she’riy tuzilishdagi maqollar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. Bu turdagi maqollarda o‘ziga xos vazn, qofiya va ohangdorlik mavjud.
Oltovlon ola bo‘lsa,
Og‘zidagini oldirar.
To‘rtovlon tugal bo‘lsa,
Tepadagin endirar.
Yoki:
Yaxshi bilan yursang.
YEtarsan murodga.
Yomon bilan yursang,
Qolarsan uyatga.
Ifodada, badiiy-tasviriy vositalarda qisqalikka intilish maqollarga behad ulkan estetik qudrat bag‘ishlaydi. Maqol uchun xos bo‘lgan tasviriy stilistik vositalardan biri tazoddir. Buning bosh sababi shundaki, tazod maqolda aks etgan voqea-hodisaning tabiatidagi ziddiyatni aks ettirish barobarida tomonlardan birini xalq ideali nuqtai nazaridan yo tasdiqlaydi, yo inkor etadi. Masalan, «Do‘st achitib gapirar, dushman kuldirib», «Ko‘p o‘yla, oz so‘zla», «To‘g‘ri o‘zar, egri to‘zar» va hokazo.
Badiiy ifoda vositalaridan metafora, metonimiya, sinekdoxa kabi ko‘chimlar ham mazkur janrning badiiy shaklini ma’lum darajada belgilab beradi. Bundan tashqari, maqolda alliteratsiya singari fonetik vositalar, o‘xshatish, qiyoslash, sifatlash, jonlantirish kabi badiiy-tasviriy usullar, takror kabi stilistik shakllar ham ko‘p qo‘llanadi.
Metafora (istiora) xalq maqollarida eng ko‘p uchraydigan badiiy-tasviriy vositalardan biridir. Masalan, «Egrining omochi yerga botmas» maqoli butunday istioraviy maqoldir. Aslida gap egri odam omochining yerga botish yoki botmasligi ustida ketayotgani yo‘q, balki unda egri odam qilgan tuhmat, bo‘xton to‘g‘ri odamga – haqiqatga o‘tmasligi haqida bormoqda. Yanada aniqroq qilib aytganda, ushbu maqolda nopok va noto‘g‘ri yo‘l bilan maqsadga erishib bo‘lmasligi haqidagi xalqning dono xulosasi ifodalangan.
«Et bilan tirnoqni ajratib bo‘lmas» maqolida esa istioraviy ko‘chimning sinekdoxa shakli qo‘llangan. Maqoldagi «et», «tirnoq» so‘zlari butunning qismi bo‘lgan yaqin qarindosh-urug‘larining qondoshlik rishtalari bilan bog‘lanib, birikib ketganiga ishora qiladi.
Xalq maqollari jonlantirish usuli orqali hayotiy mazmun kasb etadi. Buning sababi shundaki, ayrim maqollardagi obrazlar ko‘chma ma’noda qo‘llanadi. Chunonchi, «O‘tin ayirgan bolta maydonda qolar» maqolida yuzaki qaraganda jonsiz narsa – bolta haqida gap ketayotganday tuyuladi. Aslida esa bolta obrazi orqali adolatsiz, odam ayiradigan, odamlar o‘rtasiga rahna soladigan buzg‘unchi kishilar nazarda tutilganligi ma’lum bo‘ladi. Shunisi xarakterliki, ushbu maqolda polifoniya ko‘p ovozlik, ko‘p ma’nolilik ham ko‘zga tashlanib turibdi. Maqolni yuqorida tahlil qilinganidan butunlay boshqa ma’noda ham tushunish mumkin: Bolta o‘tin yoradi, ish bitiradi. Uning maydalagan o‘tinlari foydalanish uchun olib ketiladiyu o‘zi esa o‘sha joyda chang bosib, e’tiborsiz holda tashlab ketiladi. Demak, masalaga shu nuqtai nazardan yondashadigan bo‘lsak, bolta obrazini hammaga manfaat yetkazadigan, biroq mehnati qadrlanmaydigan, nihoyatda kamsuqum va hokisor inson timsoli sifatida ham tushunish mumkin. Darhaqiqat, mo‘’jizagina bita maqol zamiriga ko‘plab ma’nolar singdirilganki, bu ham bo‘lsa ajdodlarimiz dahosining naqadar yuksak bo‘lganligidan dalolatdir.
Maqollarda xalq tajribasida sinalgan ezgu ideallar kuchaytirilib, xalq idealiga mos kelmaydigan xislatlar salbiy jihatdan bo‘rttirib baholanadi. Bunday holatda mubolag‘a usuli juda ham qo‘l keladi. Masalan, «Nafsi buzuq hayitda o‘lar», «Yolg‘on gapirgan yorilib o‘lar» kabi maqollarda, ochko‘zlik, yolg‘onchilik kabi illatlar qoralangan.
Maqollar zamonlar osha tobora sayqallanadi, mazmuni teranlashadi. ba’zi hollarda esa, buning aksicha eshituvchi va qayta talaffuz etuvchilarning maqolda aytilmoqchi bo‘lgan ma’noni tushunmasligi, yoki eshitganini eslay olmay, o‘zicha qo‘shib chatishi, yoinki ma’lum bir fikrni isbotlamoq uchun maqol tarkibidagi so‘zlar o‘rniga atayin boshqa so‘zlar qo‘yib, uning asl ma’nosini boshqa tomonga burib yuborish oqibatida ko‘pgina maqollar mantiqqa zid tarzda qo‘llanadigan bo‘lib qolgan.
Masalan, «Hayt» degan – tuyaga madad maqolini «Hay» degan – tuyaga madad shaklida uchratish mumkin.
Ba’zan esa «Otamning o‘lishini bilsam, bir qop kepakka almashib yerdim» degan maqolni ham kimdandir eshitib yo qayerdandir o‘qib qolamiz. Bundoq o‘ylab qaralsa, bu mantiqqa ham, odamiylikka ham, axloqqa ham zid fikr. Dono xalq bunday g‘ayriinsoniy va g‘ayriaxloqiy gapni aytmaydi. Izlanishlardan ma’lum bo‘lishicha, ushbu maqolning to‘g‘ri varianti turkman xalqida saqlanib qolgan va u: «Atыmыn oljegini bilsem, duza chalkashardыm» ya’ni «Otimning o‘lishini bilsam, tuzga almashardim», deb qo‘llanar ekan. Bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
U yoki bu maqolning ko‘chma ma’nosini, unda nima deyilmoqchi bo‘layotganligini aniqlash uchun maqolda keltirilgan obrazlarning mohiyatini to‘g‘ri anglamoq lozim.
Xullas, maqollar xalq donoligining qomusi bo‘lib, kishilarni ezgulikka, oliyjanoblikka undashi bilan hamma vaqt hayot darsligi bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbek xalq maqollari xalqimizning ko‘p asrlik dahosidan, aqlu ma’naviyatining yetukligidan nishonadir. Ibratli iboralar, pand-nasihat, yashirin ma’noli so‘zlar orqali xalqimiz insonlarni faqat yaxshilikka da’vat etadi.
Maqol xalq hayoti, orzu-intilishlari va dunyoqarashini ko‘p asrlik tajribalarda sinovdan o‘tkazib aks ettirishi tufayli kundalik turmushimizda katta g‘oyaviy-tarbiyaviy rol o‘ynaydi. Haqiqiy xalq maqollarida xalq ommasi manfaatlari, ideallari aks etar ekan, maqolga murojaat etgan har bir kishi o‘z xalqi va vataniga iliq mehr bilan qarashga o‘rganadi; adolat, ozodlik, haqiqat, mardlik va bahodirlik, tinchlik va insonparvarlik, do‘stlik va birodarlikka intiladi.