Mavzu: Aholi bandligi statistikasi
Milliy buxgalteriya hisobi va makroiqtisodiy ko'rsatkichlar tizimi
Download 84.17 Kb.
|
Aholi statistikasi. 2 mavzu
|
2.2. Milliy buxgalteriya hisobi va makroiqtisodiy ko'rsatkichlar tizimi
Milliy hisoblar tizimining asosiy tushunchasi. Milliy buxgalteriya hisobi (NA) iqtisodiy statistikada balans usulini rivojlantirish yo'nalishlaridan biridir. Milliy hisob tizimi (MSN) murakkab balans modeli sifatida ijtimoiy mahsulotning daromad shaklidagi harakati diagrammasini tuzish, tarmoqlararo munosabatlarni, moliyaviy va qayta taqsimlash oqimlarini tavsiflash imkonini beradi. Makrodarajada SNT ham butun iqtisodiyotning, ham alohida tarmoqlarning umumlashtiruvchi ko'rsatkichlarini qurishni nazarda tutadi. Iqtisodiyotning tarkibiy bo'linmalari - institutsional tarmoqlar bo'yicha: 1. asosiy tarmoq - nomoliyaviy korxonalar, sanoat tovarlari va xizmatlar sektori; sektor - moliya korxonalari sektori; sektor - davlat boshqaruvi sektori; sektor - uy xo'jaliklari; sektor - notijorat tashkilotlar. Konsolidatsiyalangan NS tizimini qurishning umumiy tamoyillari. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish uchun va uchun milliy miqyosda makroiqtisodiy tahlil, iqtisodiy operatsiyalar alohida schyotlar sifatida taqdim etiladi. Milliy hisoblar balansga o'xshagan o'zaro bog'liq jadvallar to'plami bo'lib, ularda har bir muomala ikki marta aks ettiriladi: bir marta resurslarda, ikkinchi marta foydalanishda.14. O‘zbekiston Respublikasida MXTni qurishda u quyidagi hisoblarni o‘z ichiga oladi - ichki iqtisodiy: ishlab chiqarish hisobi; daromad olish; daromadlarni taqsimlash schyotlari (asosiy va ikkilamchi); daromaddan foydalanish hisobi; bilan operatsiya poytaxt; mahsulot va xizmatlar. Tashqi iqtisodiy aloqalar hisobi: joriy hisob;tekshirish kapital xarajatlar; moliyaviy hisob. Har bir hisob hisobning ikki bo'limi o'rtasidagi hisob-kitoblar orqali balanslanadi. Tovarlar va xizmatlar hisobi deyarli barcha boshqa schyotlarning ko'rsatkichlari (ishlab chiqarish, daromadlardan foydalanish, kapital operatsiyalari) bilan mos keladi va MChJning o'ziga xos yig'ma jadvalidir. 61-jadvalda. hisob sxemasi ko'rsatilgan.
Har bir schyot bo'yicha operatsiyalarning umumiy summasi ta'rif bo'yicha yoki keyingi hisobning resurs moddasi bo'lgan balanslash elementi yordamida balanslanadi. Balansni ta'minlovchi balanslash hisob moddasi (uning o'ng va chap qismlarining tengligi resurslar hajmi va ulardan foydalanish o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi). Milliy hisoblarning balanslash moddalari 62-jadvalda keltirilgan. Statistika / Jeyms T. McClave, Terri Sinchich.-12-nashr. 2013. – b. 728.
Konsolidatsiyalangan milliy hisoblar tizimi. O'zbekiston Respublikasida joriy etilayotgan MHJ hozirgi vaqtda quyidagi asosiy schyotlarni o'z ichiga oladi: tovarlar va xizmatlar hisobi; ishlab chiqarish hisobi; ishlab chiqarish (asosiy) daromadlar hisobi; asosiy daromadlarni taqsimlash hisobi; daromadlar hisobini ikkilamchi taqsimlash; bir martalik daromad hisobi; kapital hisobi; moliyaviy hisob. O‘zbekiston Respublikasida asosiy hisobvaraqlar sxemalari 63-jadval - 69-jadvalda keltirilgan. 63-jadval Tovar va xizmatlar hisobi
Ushbu hisobning har bir bo'limi mustaqil ravishda shakllantiriladi, buning natijasida ularning umumiy miqdori farq qilishi mumkin. "Statistik nomuvofiqlik" ko'rsatkichi shakllantiriladi va uning qiymati YaIMning 4-5% dan oshmasa, hisob-kitoblar qoniqarli deb hisoblanadi.
YaIM = BB - PP 65-jadval Daromad yaratish hisobi
CHK / CHZ \u003d VS + KTPO - KTPr - VNOK - IZMOb - CHPts - CHPZNNA Barcha hisoblar konsolidatsiyalangan deb hisoblanadi, ya'ni. butun iqtisodiyot uchun qurilgan va bir tomondan, milliy iqtisodiyot va boshqa mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlarni, ikkinchi tomondan, hisoblar tizimining turli ko'rsatkichlari munosabatini aks ettiradi. Mahalliy iqtisodiyotning har bir tarmog'i bo'yicha iqtisodiyotning tarmoq hisoblarini tuzish ko'zda tutilgan. Hozirda “Uy xo‘jaliklari”, “Davlat”, “Dunyoning qolgan qismi” sektorlarining hisob raqamlari ham qurilgan. Rezidentlar nafaqat ichki iqtisodiyotdan, balki "dunyoning qolgan qismidan" ham daromad olishlari mumkin. Makroiqtisodiy ko'rsatkichlar. Iqtisodiyotning samaradorlik ko'rsatkichlari MXX asosida aniqlanadi va iqtisodiy faoliyatning turli bosqichlarini tavsiflaydi: tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash va ulardan yakuniy foydalanish. Ishlab chiqarish bosqichi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi: mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish (B), oraliq iste'mol (IP), yalpi qo'shilgan qiymat (YaIM), yalpi ichki mahsulot (YaIM). Takroriy ishlab chiqarish tsiklining turli bosqichlarida iqtisodiy faoliyat natijalarini tavsiflovchi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlarning o'zaro bog'liqligi: YaIM - Yalpi ichki mahsulot. CAP - asosiy kapitalni iste'mol qilish - asosiy kapitalning hisobot davrida uning jismoniy va ma'naviy eskirishi va halokatli bo'lmagan tasodifiy shikastlanishi natijasida qiymatining pasayishi. 3. NDP - sof ichki mahsulot (1-bet - 2-bet). 4. Mamlakat rezidentlari tomonidan norezidentlardan olingan va ularga o'tkazilgan birlamchi daromadlar qoldig'i. Rezident - ma'lum bir davlatda doimiy ro'yxatdan o'tgan yoki doimiy yashovchi yuridik yoki jismoniy shaxs. Ular o'z iqtisodiy faoliyatlarida ushbu davlat qonunlariga rioya qilishlari, ushbu mamlakat qonunlari va qoidalariga muvofiq soliq to'lashlari shart. Norezidentlar "dunyoning qolgan qismi" dir. YaIM - Yalpi milliy daromad (1-qator + 4-satr). NNI - sof milliy daromad (3-qator + 4-satr). 7. Ma'lum bir mamlakat rezidentlari tomonidan norezidentlardan olingan va ularga o'tkazilgan joriy transfertlar qoldig'i. O'tkazma - tranzaksiya bo'yicha to'lovni bir hisobdan ikkinchisiga, taqsimlovchi iqtisodiy yoki ijtimoiy to'lovlar turini bir agentdan boshqasiga hech qanday kompensatsiyasiz o'tkazish (bir tomonlama bitimlar). O'tkazmalar soliqlar, to'lovlar, jarimalar, ijtimoiy sug'urta badallari bo'lishi mumkin. Kapital transfertlari davlat byudjeti hisobidan moliyalashtiriladi, qarzlarning qaytarilishi asosiy vositalarning kamayishi hisoblanadi. GNDI - Yalpi milliy bir martalik daromad (5-qator + 7-qator) KP - Yakuniy iste'mol. 10. GNS - Yalpi milliy jamg'arma (8-bet - 9-bet). Ma'lum bir mamlakat rezidentlari tomonidan norezidentlardan olingan va ularga o'tkazilgan kapital o'tkazmalarining qoldig'i. Jamg'arma va kapital o'tkazmalari hisobiga yalpi kapital qiymatining o'zgarishi (10-qator + 11-qator). VN - Yalpi kapital shakllanishi. 14. Yer va boshqa nomoliyaviy ishlab chiqarilmagan aktivlarni sof sotib olish. Sof kreditlash (+) yoki qarz olish (-), shu jumladan statistik farq (12-qator - 13-qator - 14-qator). YaIMni aniqlash usullari. YaIM - rezident iqtisodiy birliklar ishlab chiqarish faoliyatining yakuniy natijasini tavsiflaydi. YaIM - ishlab chiqarilgan mahsulotning ko'rsatkichi, ya'ni ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va xizmatlarning qiymati; YaIM ichki mahsulotdir, chunki aholi tomonidan ishlab chiqariladi. YaIM - yalpi mahsulot, chunki u asosiy kapital iste'molini ayirib tashlashdan oldin hisoblanadi. YaIMni takror ishlab chiqarish siklining har bir bosqichida tegishli usul bilan hisoblash mumkin. 1. Tovar va xizmatlar ishlab chiqarish bosqichida - ishlab chiqarish usuli. YaIM bozor narxlari bo‘yicha iqtisodiyotning barcha tarmoqlari yoki tarmoqlarining YaIM yig‘indisi, shu jumladan mahsulot va importga sof soliqlar sifatida aniqlanadi: YaIM = YaIM + NNP + NNI bu erda YaMM - ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlarning bozor qiymati; Mahsulotlar va importga sof soliqlar (NCPI) mahsulot va importga subsidiyalar kamaytirilgan mahsulotlar va importga soliqlardir. Bu usul quyidagilarga imkon beradi: iqtisodiyotning har bir tarmog‘ining yalpi ichki mahsulot yaratishga qo‘shgan hissasini tavsiflash; sanoat tuzilmasini aks ettiradi; iqtisodiy rivojlanish xarakterini aks ettiradi. Misol: O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, o‘tgan yili asosiy narxlarda mahsulot ishlab chiqarish hajmi 37 055 milliard so‘mni, oraliq iste’mol (bilvosita o‘lchangan moliyaviy vositachilik xizmatlaridan tashqari) 18 084 milliard so‘m, bilvosita moliyaviy vositachilik xizmatlari 437 milliard so‘m, soliqlar mahsulot bo'yicha 4672 mlrd.so'm, mahsulot uchun subsidiyalar 491 mlrd. Quyidagi ko'rsatkichlarni aniqlang: =18084+437=18521 mlrd.so'm YaIM =37055–18521=18534 mlrd.so‘m NNP: 4672 -491 = 3064 mlrd.so'm YaIM bozor bahosida: 18534 + 3064 = 21598 mlrd. YaIM \u003d 37055 - 18521 + 3064 \u003d 21598 mlrd. so'm. Tarqatish bosqichida - tarqatish usuli. YaIM rezident ishlab chiqarish birliklari tomonidan to'lanadigan birlamchi daromadlar yig'indisi sifatida aniqlanadi va quyidagilarni o'z ichiga oladi: xodimlarning ish haqi (OT), ishlab chiqarishga sof soliqlar (NIT) va import (NTI), iqtisodiyotning yalpi daromadi (GPE) va yalpi aralash daromad ( mulk va tadbirkorlikdan) (VSD). YaIM = FROM + NNP + NNI + GPE + GRR Bu usul daromadning tarkibi va tuzilishini aks ettiradi. Misol. O‘tgan yili xodimlarning ish haqi 9343 milliard so‘mni, ishlab chiqarishga to‘lanadigan boshqa sof soliqlar 1117 milliard so‘mni, yalpi foyda va yalpi aralash daromad 8074 milliard so‘mni tashkil etdi. Oldingi misoldagi ma'lumotlardan foydalanib, quyidagi ko'rsatkichlarni aniqlang: Ishlab chiqarish va importdan olinadigan sof soliqlar: 3064+1117=4141 mlrd.so‘m, YaIM bozor bahosida: 9343 + 4141 + 8074 = 21598 mlrd.soʻm Yakuniy foydalanish bosqichida oxirgi foydalanish usuli. YaIM - bu rezidentlarning yakuniy iste'molga, yalpi kapital shakllanishiga va sof eksportga qilgan xarajatlari yig'indisidir. YaIM \u003d KP + VN + (E - I) Bu usul ma'lum bir yildagi ish natijalarining milliy boylik (yalpi jamg'arma) ko'payishiga qo'shgan hissasini aniqlash imkonini beradi. Misol: 2017-yilda viloyatda yakuniy iste’mol xarajatlari 13942 milliard so‘mni, yalpi kapital jamg‘armalar 4512 milliard so‘mni, mahsulot va xizmatlar eksporti 2933 milliard so‘mni tashkil etdi. YaIMni aniqlang: YaIM = 13942 +4512 + 2933 = 21387 mlrd.soʻm Statistik farq ishlab chiqarish usuli bilan hisoblangan YaIM (21598) va hisoblangan YaIM o‘rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. yakuniy foydalanish usuli (21387) 211 mlrd.so‘mni tashkil etadi. – YaIMning 1%. YaIMni hisoblashning uchta usuli ham oxir-oqibat bir xil natija berishi kerak. Ko'rsatkich joriy narxlarda ham, o'zgarmas narxlarda ham hisoblanishi mumkin. Misol: Yil boʻyicha quyidagi maʼlumotlar mavjud (joriy narxlarda, milliard soʻm).
Hisob-kitoblar tuzilmoqda (joriy narxlarda, mlrd. so‘m) Ishlab chiqarish hisobi
Ishlab chiqarish usuli bilan hisoblangan yalpi ichki mahsulot 4545,6 mlrd.so‘mni tashkil etadi. Yakuniy iste'mol usuli yordamida hisoblangan YaIM: YaIM = 3209,8 + 704,3 + 2019,1 - 1257,3 = 4675,9 mlrd.so‘m Ishlab chiqarish usuli bilan hisoblangan YaIM (4545,5) va yakuniy foydalanish usuli (4675,9) bo‘yicha hisoblangan YaIM o‘rtasidagi statistik tafovut YaIMning 130,4 - 2,9 foizini tashkil qiladi. Taxminiy YaIM. YaIMning jismoniy hajmini o'rganish uchun narxlarning o'zgarishining tovar va xizmatlarga ta'sirini bartaraf etish kerak. Shu maqsadda deflyatsiya usuli qo'llaniladi. Inflyatsiyaga moslashtirilgan YaIM real YaIM deb ataladi. Tuzatish uchun joriy davrdagi iste'mol xarajatlarining nisbati sifatida hisoblangan YaIM deflyator indeksi qo'llaniladi (qbittapbitta) joriy davrda narxlarning o'zgarishini ifodalovchi narxlar indeksiga (sbitta) bazaviy davrdagi narxlarga nisbatan (s0), doimiylar sifatida ishlatiladi: ∑qbittapbitta : IR = ∑qbittap0 qaerda menR = ∑qbittapbitta : ∑qbittap0; qbittapbitta- joriy davrdagi iste'mol qiymati joriy narxlarda; qbittap0 - joriy davrda o'zgarmas narxlarda iste'mol qiymati. MHJ doirasida maxsus narx indekslari - yalpi milliy mahsulot deflyatorlari hisoblab chiqiladi va e'lon qilinadi, ular MXXning xalqaro va ichki tizimlarida eng muhim makroiqtisodiy ko'rsatkichlar hisoblanadi. Download 84.17 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||