Mavzu: Aholi ehtiyojini va chakana tovar ayirboshlashni prognozlash

2.4.Chakana tovar aylanishini uzoq muddatga prognozlash.
Iqtisodiyot ko`rsatkichlarini uzoq muddatga prognozlash obyektiv zaruriyatlardan kelib chiqadi. Bu hol jamiyatni ijtimoiy – iqtisodiy tuzumidan qat`iy nazar, amaliyot uchun zarur faoliyat.
Jamiyat taraqqiyotida ijtimoiy mehnat taqsimoti, ilmiy texnik rivojlanish xalqaro va xududiy bog`liqliklarni kengaytirib, murakkablashtirib yuboradi.
Xalqaro, xududiy va korxonalararo iqtisodiy aloqalarini va ularni iqtisodiy, shartnomaviy munosabatlarini prognozlash va rejalashtirish asosida olib borishni taqozo qiladi.
Umuman oddiy hayotda, har bir shaxs, oila, korxona, davlat uzoq muddatga muljallangan maqsad, vazifalarsiz faoliyat ko`rsata olmaydi. Ushbu maqsad va vazifalarni amalga oshirish mavjud resurslardan, imkoniyatlardan kelajakda foydalanish yo`llarini iqtisodiy nuqtai nazardan hisob – kitob qilishni, ratsional va optimal foydalanish yo`llarini asoslashni talab qiladi.
Bozor iqtisodiyotini insoniyat hayotiga, xo`jalik subyektlari faoliyatiga, jamiyat va davlatning siyosiy, iqtisodiy va boshqa jihatlariga dahshatli salbiy ta`sir ko`rsatadigan tomonlari mavjud. Bunday omillarni kelajakka bashorat qilmay, e`tiborga olmay, hisoblashmiy taraqqiyotga erishib bo`lmaydi.
Jamiyatdagi barcha tabiiy, moddiy, moliyaviy resurslar chegaralangan, ulardan maqsadli va ratsional foydalanish zarur. Ushbu holat birinchidan, halqaro, xududiy va umuman ho`jalik subyektlarida bog`liqliklarni chuqurlashtiradi. Ularni e`tiborga olish zaruratini tug`diradi;
Ikkinchidan, halqaro, tarmoqlararo kompleks masalalarni kelishilgan holda hal qilishni taqazo qiladi;
Uchinchidan, barcha iqtisodiy munosabatlarni shartnoma asosida amalga oshirishni talab qiladi;
To`rtinchidan, har bir ho`jalik subyekti o`z faoliyati ko`rsatkichlarini rivojlanish tendensiyalarini kelajakka hisob – kitob qilish zaruriyatini tug`diradi.
Uzoq muddatga prognozlash metodologiyasi umumiy rejalashtirish metodologiyasiga asoslanadi (5 mavzuning 5.2 bo`limiga qaralsin).
Uzoq muddatga prognozlashtirish asosida maqsadga erishish yo`llari asoslanadi. Buning uchun prognozlashtirishda ilmiy tashkilotlar, ishtirok etishni ta`minlanishi, ilmiy asoslangan norma va normativlarni ishlatilishi, prognozlar ko`p variantlarda tuzilishi, uzoq muddatga tuzilgan shartnomalarni hisobga olishi va hakozolar zarur bo`ladi.
Prognozlash, kelajakni ko`ra bilish, bashorat qilish mazmunini anglatib ehtimol xarakteriga ega. Prognozlashtirishni rejalashtirishning dastlabki bosqichi uzoq muddatga qabul qiladigan qaror uchun qo`shimcha axborot olish vositasi sifatida tushinish ham mumkin.
1.Chakana tovar aylanishi uzoq muddatga prognozlash va rejalashtirish metodologiyasi. Prognozlash (kelajakni ko`ra bilish, aniqlash ma`nosini bildiradi), rejashtirishni dastabki bosqichi, uzoq muddatga tahlilning varianti, qaror qabul qilish uchun qo`shimcha axborot olish vositasi sifatida ishlatiladi.
Savdoda prognozlash boshqa tormoqlardagi kabi plan-oriyentir (taxmin) sifatida ishlatiladi. U ehtimol harakterga ega.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida krizislardan chiqish, krizisga ro`para bo`lmaslik barchasida prognozlarning ahamiyati juda katta. Chunki prognozlash maqsadga erishish uchun chora tadbirlarni ishlab chiqish orqali rejalashtirish va maqsadga erishishni ta`minlaydi.
Prognozlash bir nechta variantlarda amalga oshiriladi.
Chakana tovar aylanishi prognozlashda respublika miqiyosida quyidagi tenglamani asos qilib olishi mumkin.
А<sub>хфt</sub> ≥ CHTA<sub>t</sub> ≤ TR<sub>t</sub>
Bunda:
А<sub>хфt</sub> – aholining harid fondi;
ЧТА – chakana tovar aylanishi;
ТР – aholiga sotishga mo`ljallangan tovar resurslari
t – prognozlash yili.
Bu ko`rsatkichlar balansi respublika miqqiyosida viloyatlar miqiyosida, viloyatlar miqiyosida tovar guruhlari (makrotartib, mikrotartib) bo`yicha detallashtiriladi va uni ta`minlashga intilish zarur.
Bu tenglamani ishlatish «Umumiylikdan → elementlarga» o`tish (analiz) yoki «elementlardan → umumiylikka» o`tish (sintez) usullari bo`yicha amalga oshirish mumin.
Chakana tovar aylanishi prognozlashga nisbatan bu usullar quyidagi jarayonni anglatadi:
1. «Umumiylikdan → elementlarga» o`tish chakana tovar aylanishi umumiy hajmini oldin belgilash va keyin uni makro yoki mikro tarkibini aniqlashga o`tishni anglatadi.
2. «Elementlardan → umumiylikka» o`tish chakana tovar aylanishini makro yoki mikro tartibini oldin aniqlash va ularning yig`indisini hisoblash orqali chakana tovar aylanishini umumiy hajmini belgilash.
Bu qoida chakana tovar aylanishi uzoq muddatga prognozlash, qisqa muddatga va joriy rejalashtirishda metodologik asos bo`lib hisoblanadi.
Chakana tovar aylanishi prognozlash va rejalashtirishda yuqorida keltirilganlar metodologiya nuqtai nazardan bir variant bo`lib hisoblanadi.
Metodologik qoidani ikkinchi varianti sifatida chakana tovar aylanishini aholining jon boshiga yoki hajmini aniqlash orqali prognozlash usuli ishlatilishi mumkin.
Bu holda:
1. Chakana tovar aylanishi umumiy hajmi sintez usuli ya`ni «elementlardan – umumiylikka» qarab borish usuli bilan aniqlanadi.
Oldin chakana tovar aylanishi aholi jon boshiga yoki oilaga to`g`ri keladigan xajmi aniqlanadi, so`ngra ularning umumiy aholi yoki oila soniga ko`paytirish yo`li bilan chakana tovar aylanishi umumiy hajmi aniqlanadi.
Chakana tovar aylanishi prognozlash va rejalashtirishni metodologik prinsiplaridan biri «Bezararlik nuqtasi»ni aniqlashdir chunki, chakana tovar aylanishi prognozlashda savdo korxonalarining asosiy maqsadidan kelib chiqish mumkin.

Asosiy maqsad