Mavzu: Aksiyadorlik jamiyatlari hamda aksiyadorlik moliyalashtirishning xususiyatlari

Mavzu: Aksiyadorlik jamiyatlari hamda aksiyadorlik moliyalashtirishning xususiyatlari
Reja:

1.Aksiyadorlik jamiyatlarining turlari
2.Aksiyadorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari amalga oshirilishini ta'minlash uchun AJ boshqaruv va nazorat organlari.
3.Rivojlanish strategiyasini va uzoq istiqbolga mo'ljallangan vazifalarni aniqlash uchun AJ boshqaruv organlari

Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari o‘zlariga tegishli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf etishi mumkin bo‘lgan jamiyat ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati deb hisoblanadi. Ochiq turdagi aksiyadorlik muassislari tarkibiga kiruvchilarning eng kam soni cheklanmaydi. Ochiq turdagi jamiyat o‘zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o‘tkazishga va qonun hujjatlarining talablarini hisobga olgan holda ularni erkin sotishga haqli bo‘ladi.

Ochiq o‘tkaziladigan obunadan maqsad - nizomli sarmoyani ko‘paytirish, moliyaviy imkoniyatlarni kengaytirish. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, cheklangan miqdorlarda tez-tez obuna o‘tkazish eng ko‘p foyda beradi: katta pul qilingan obuna uning muvaffaqiyat bilan yakunlanishini kafolatlamaydi, reklama kompaniyasi uchun katta mablag‘larni band qiladi, dividendlar darajasini pasaytirib yuboradi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining tashkiliy tuzilmasi keltirilgan.
Ochiq turdagi jamiyat :
-jamiyatning yillik hisobotini, buxgalteriya balansini, foyda va zararlar hisob varag‘ini;
-jamiyat aksiyalari emissiyasi ma’lumotnomasini;
-ushbu qonunda nazarda tutilgan tartibda aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi o‘tkazilishi to‘g‘risidagi xabarni;
-jamiyat kafillagan shaxslarning ularga qarashli aksiyalar soni va turlarini ko‘rsatgan holda tuzilgan ro‘yxatlarini;
-vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadigan boshqa ma’lumotlarni ommaviy axborot vositalarida har yili e’lon qilishi shart. Aksiyalari faqat o‘z muassislari yoki oldindan belgilangan boshqa muayyan doiradagi shaxslar orasida taqsimlanadigan jamiyat yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Yopiq turdagi jamiyatning muassislari esa kamida uch shaxsdan iborat qilib belgilanadi Yopiq jamiyat o‘zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o‘tkazishga yohud ularni cheklanmagan doiradagi shaxslarga sotib olish uchun boshqacha tarzda taklif etishga haqli emas. Yopiq turdagi jamiyat aksiyadorlarining soni ellik nafargacha bo‘lishi kerak. Belgilangan chegaradan ortib ketgan taqdirda u yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun miqdori aksiyadorlarning chegaralagan limitidan ortib ketgan shaxslar aksiyadorlar reyestrida ro‘yxatga olingan kundan e’tiboran olti oy ichida ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilishi, ushbu muddat tugagach, sud tartibida tugatilishi lozim. Yopiq turdagi jamiyat aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari sotayotgan aksiyalarini o‘zga shaxsga taklif etilayotgan narxda sotib olishda imtiyozli huquqqa ega bo‘ladilar. Agar aksiyadorlar aksiyalarni sotib olishda o‘z imtiyozli huquqlaridan foydalanmasalar, jamiyat aksiyadorlar tomonidan sotiladigan aksiyalarni sotib olish uchun imtiyozli huquqqa ega bo‘lishi uning nizomida ko‘zda tutilishi mumkin. Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalarni sotib olishda imtiyozli huquqdan foydalanish tartibi, muddati jamiyat nizomida belgilab qo‘yiladi. Imtiyozli huquqdan foydalanish muddati aksiyalar savdoga qo‘yilgan paytdan boshlab 30 kundan kam va 60 kundan ko‘p bo‘lishi mumkin emas.Odatda, yopiq aksiyadorlik jamiyatlari yillik hisobotlarni e’lon qilishdan ozod etiladilar, lekin ko‘pincha ular o‘z tashabbuslariga ko‘ra yillik hisobotlarni e’lon qiladilar. Bu e’lonlar keng doiradagi huquqiy va jismoniy shaxslarni jamiyat faoliyati bilan tanishtirish va yangi sheriklarni jalb qilish maqsadida chop etiladi.Jamiyat o‘zining filiallari va vakolatxonalarini tashkil etishi hamda vakolatxonalar ochishi mumkin. Ular o‘zlarini tashkil etgan jamiyat tomonidan mol-mulk bilan ta’minlanadi va shu jamiyat tasdiqlagan nizomlar asosida ish ko‘radi.Filial yoki vakolatxonaning rahbari jamiyat tomonidan tayinlanadi va jamiyat bergan ishonchnoma asosida ish ko‘radi. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun javobgarlik ularni tuzgan jamiyat zimmasida bo‘ladi.Jamiyat nizomida uning filiallari hamda vakolatxonalari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan bo‘lishi kerak. Jamiyatning filiallari hamda vakolatxonalariga doir ma’lumotlar o‘zgarishi munosabati bilan uning nizomiga kiritilgan o‘zgartirishlar to‘g‘risidagi axborot huquqiy shaxslarni davlat ro‘yxatiga oluvchi organga ma’lumot tarzida taqdim etiladi.Jamiyat tomonidan O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida filiallar tashkil etish va vakolatxonalar ochish, agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, filiallar va vakolatxonalar joylashgan joydagi mamlakat qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.Bundan tashqari aksiyadorlik jamiyati huquqiy shaxs huquqini olgan sho‘’ba va tobe jamiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Sho‘’ba jamiyat o‘zining asosiy jamiyati qarzlari yuzasidan javobgar bo‘lmaydi. Sho‘’ba jamiyatiga bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalarni berishga huquqiy asosiy jamiyat ana shunday ko‘rsatmalarni bajarish uchun sho‘’ba jamiyati tomonidan tuzilgan bitimlar yuzasidan sho‘’ba jamiyati bilan solidar javobgar bo‘ladi. Asosiy jamiyatning sho‘’ba jamiyatga bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalarni berish huquqi sho‘’ba jamiyat bilan tuzilgan shartnomada belgilangan bo‘lsa yoki sho‘’ba jamiyatning nizomida ko‘zda tutilgan taqdirdagina asosiy jamiyat bunday huquqqa ega, deb hisoblanadi. Sho‘’ba jamiyat asosiy jamiyatning aybi bilan nochor bo‘lib qolgan hollarda asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning qarzlari yuzasidan subsidiar javobgar bo‘ladi. Asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida nochor bo‘lib qolishini oldindan bilib, yuqorida aytilgan o‘z huquqlari va imkoniyatidan sho‘’ba jamiyatining shunday harakatlarini amalga oshirishini ko‘zlab foydalangan hollardagina sho‘’ba jamiyatning nochorligi asosiy jamiyatning aybi bilan yuz bergan deb hisoblanadi.Sho‘’ba jamiyat aksiyadorlari asosiy jamiyatdan uning aybi bilan sho‘’ba jamiyatga keltirilgan zararni to‘lashni talab qilishga haqlidir. Asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida ziyon ko‘rishini oldindan bilib o‘z huquqlari va imkoniyatidan sho‘’ba jamiyatidan shunday harakatlarini amalga oshirishini ko‘zlab foydalangan holdagina ziyon asosiy jamiyatning aybi bilan keltirilgan deb hisoblanadi.Agar jamiyatga qarashli ovoz beruvchi aksiyalarning 20%idan ziyodrog‘i boshqa ishtirokchi jamiyatga qarashli bo‘lsa, u jamiyat tobe jamiyat deb tan olinadi. Ishtirok etuvchi va tobe jamiyatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qonun hujjatlarida tartibga solinadi.Aksiyadorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlari amalga oshirilishini ta'minlash uchun AJ boshqaruv va nazorat organlari: aksiyadorlar uchun AJ saytida yozma yoki elektron so'rovlar yuborilishi mumkin bo'lgan manzillarni, shu jumladan aksiyadorlarning aloqa ma'lumotlari va bank rekvizitlarini o'zgartirish to'g'risidagi ma'lumotlarni ko'rsatib, AJ bilan muloqotni soddalashtiradi; aksiyadorlar umumiy yig'ilishida shaxsan ishtirok eta olmaydigan aksiyadorlar, elektron pochta orqali ovoz berish imkoniyati va shartlari (elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan holda), shuningdek o'z vakolatlarini vakilga topshirish yoki umumiy yig'ilishni video-konferentsiya rejimida o'tkazish yo'li bilan tashkil etadi; dividendlarni hisoblashning shaffof mexanizmini ochib beruvchi AJning dividend siyosati to'g'risidagi nizomni ishlab chiqadi; aksiyadorlar umumiy yig'ilishi to'g'risidagi Nizomda aksiyadorlar umumiy yig'ilishi o'tkazilishidan oldin kun tartibi bo'yicha zarur ma'lumotlarni, shu jumladan kuzatuv Kengashining umumiy yig'ilish kun tartibiga doir pozitsiyasini taqdim etish nazarda tutiladi; mustaqil ekspertlarni hisob-kitob komissiyasiga amaliy yordam ko'rsatish yoki uning vazifalarini bajarish uchun jalb qilishlari mumkin (masalan, investitsiya maslahatchisi va qimmatli qog'ozlar bozorining boshqa professional ishtirokchilari); aktsiyadorlar va investorlar bilan aloqalar uchun mas'ul bo'lgan xodim yoki bo'linmani aniqlash (tayinlash) ; Nizomda AJ oddiy aksiyalarining kamida 1% egalariga kuzatuv kengashi majlisini chaqirishni talab qilish va kun tartibi, foyda taqsimoti, boshqaruv va nazorat organlari a'zoligiga nomzodlarga takliflar kiritish, ularni aksiyadorlarning umumiy yig'ilishi o'tkazilguniga qadar almashtirish imkoniyatini beradi; aksiyadorlarga, shu jumladan ozchiliklarga ovoz berishda ularning birgalikdagi pozitsiyasini shakllantirish uchun aksiyadorlik bitimlarini tuzish bo'yicha alohida ichki hujjatda imkoniyat taqdim etadi; ozchilik aksiyadorlar qo'mitasini AJ mablag'lari hisobidan (ozchilik aksiyadorlari qo'mitasini tashkil etishda) ta'minlash xarajatlarini qoplaydi); Nizomda ozchilik aktsiyadori hujjatlarni asossiz talab qilish va maxfiy 7 ma'lumotlardan, tijorat sirlaridan foydalanish yo'li bilan AJ boshqaruv organlari faoliyatiga to'sqinlik qilmasligi lozim; Nizomda qo'shimcha aksiyalarni chiqarish vaqtida aksiyalarni imtiyozli sotib olish huquqi ustav kapitalidagi ulushiga mutanosib ravishda egalik qiladi; ular tegishli ulushlardan, daromad darajasi, jinsi, irqi, dini, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, barcha aktsiyadorlarga teng munosabatni ta'minlaydi; Nizomda aksiyadorlar yillik umumiy yig'ilishining kun tartibiga takliflar berish uchun keyingi muddatni nazarda tutadi; ijroiya organi, kuzatuv kengashi va taftish komissiyasi a'zolari, shuningdek auditorlik tashkiloti vakilining aksiyadorlarning yillik umumiy yig'ilishida ishtirok etishini ta'minlaydi; kuzatuv kengashi to'g'risidagi Nizomda kuzatuv kengashi a'zosi o'z vazifalarini bajarishdan ozod etilishi mumkin bo'lgan shart-sharoitlar, AJ kuzatuv kengashi raisining uning majlislarini tashkil etish va o'tkazish bilan bog'liq faoliyat tartibi va funksiyalari nazarda tutiladi; AJ aksiyadorlarining huquqlari va qonuniy manfaatlari amalga oshirilishini ta'minlashga qaratilgan boshqa zarur chora-tadbirlarni amalga oshiradi. 21. Aksiyadorlar huquqlari va qonuniy manfaatlari amalga oshirilishini ta'minlash uchun aksiyadorlarning zarur ichki hujjatlarini qabul qilib, ularda yuqoridagi tavsiyalarni aks ettiradi. Rivojlanish strategiyasini va uzoq istiqbolga mo'ljallangan vazifalarni aniqlash uchun AJ boshqaruv organlari: jamiyatning strategik maqsadlari sifatida moliyaviy barqarorlikni ta'minlash, mehnat unumdorligini oshirish, mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish, ishlab chiqarish, eksport va energiya samaradorligini oshirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashni amalga oshirish, aksiyalarning qiymatini oshirishga olib keladi; aksiyadorlar umumiy yig'ilishida tarmoq o'ziga xosligi, raqobat muhitini tahlil qilish, eksport yo'nalishini ta'minlash va tegishli tarmoqlar, sohalar va hududlarni rivojlantirish 8 bo'yicha tasdiqlangan davlat dasturlarini amalga oshirishdan kelib chiqqan holda, 5 yildan ortiq muddatga AJni rivojlantirishning uzoq muddatli strategiyasini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi; keng muvaffaqiyatli SWOT, GAP tahlil qilish va boshqa yondashuvlar, maxsus dasturiy mahsulotlar va boshqalar, shu jumladan, xorijiy amaliyot boshqarish usullari, sinov qilingan ishlatiladi; aksiyadorlar umumiy yig'ilishi tomonidan tasdiqlangan uzoq muddatli strategiya asosida aksiyadorlar umumiy yig'ilishi yoki kuzatuv Kengashining qisqa muddatli (yillik) va o'rta muddatli (5 yilgacha bo'lgan muddatga) biznes-rejalarini ishlab chiqadi va tasdiqlash (tasdiqlash) uchun kiritadi; zarur miqdoriy va sifat mezonlarini joriy etish, belgilangan maqsadlarga erishish monitoringini amalga oshirish imkonini beradi AJda qabul qilingan rivojlanish rejalarining har birida. 23. Kuzatuv kengashi AO ijroiya organi, ichki nazorat organlari, AJda tashkil etilgan kollegial organlar faoliyatini muvofiqlashtiradi va zarur hollarda AO rivojlanish rejalarini ishlab chiqishni tashkil etish va ularda belgilangan maqsadlarga erishish monitoringini olib borish uchun ekspertlarni jalb qiladi. 24. AJ majburiy tartibda aksiyadorlarga (qonun hujjatlarida belgilangan hollar bundan mustasno) AJni boshqarish, raqobatbardosh mahsulotlar chiqarish va tashqi bozorlarga eksport qilishni ta'minlashda ishtirok etadigan strategik xorijiy investorlarni jalb qiladi.. Ijro etuvchi organning aksiyadorlar va investorlar bilan samarali hamkorlik mexanizmlarini joriy etish uchun AJ boshqaruv organlari: aksiyadorlar, AJ boshqaruv va nazorat organlari a'zolari o'rtasida o'zaro ishonch, hurmat, hisobdorlik va nazorat tamoyillari asosida o'zaro hamkorlikni ta'minlaydi; AJ mansabdor shaxslari tomonidan o'z vazifalarini professional asosda bajarish, ular tomonidan AJning qonun hujjatlari, ustavi va boshqaruv organlari qarorlaridan kelib chiqadigan barcha majburiyatlarni oqilona bajarish to'g'risidagi talabni joriy etadi; kuzatuv kengashi a'zoligiga nomzodlarga qo'yiladigan malaka talablari, shu jumladan korporativ boshqaruv ilmiy-ta'lim markazi tomonidan berilgan ustav kapitalidagi davlat ulushi bo'lgan AJda korporativ boshqaruvchining malaka attestati mavjudligi (qonun 9 hujjatlarida belgilangan hollar bundan mustasno); AJ kuzatuv kengashi huzurida tegishli masalalar bo'yicha qo'mitalar (ishchi guruhlar) tashkil etadi, shu jumladan, kuzatuv kengashi a'zolari, ijroiya organi, AJ xodimlari va jalb etilgan ekspertlar (tegishli soha mutaxassislari, tegishli oliy ta'lim muassasalari professoro'qituvchilari va boshqalar) orasidan nizoli vaziyatlarni aniqlash va hal etish uchun); kuzatuv kengashi majlislarini so'rov yo'li bilan, shuningdek, video-konferensiya rejimida o'tkazish hollari va tartibini tartibga soladi; aksiyadorlar umumiy yig'ilishining raisi vakolatiga Internet tarmog'ida aksiyadorlarning umumiy yig'ilishini audio va video yozib olish va efirga uzatishga ruxsat berish masalalari kiradi; kuzatuv kengashi, aksiyadorlar umumiy yig'ilishi, AJ ustavi va rivojlanish rejalari tomonidan qo'yilgan vazifalarni so'zsiz bajarish uchun ijro etuvchi organlar o'z vakolatlariga kiritilgan masalalarni mustaqil hal etish to'g'risidagi talabni joriy etadi; o'quv kurslari, seminarlar va boshqa tadbirlarda ishtirok etish orqali AJ mansabdor shaxslarining malakasini oshirish; aksiyadorlik jamiyatiga korporativ maslahatchi, kuzatuv Kengashiga hisobot beruvchi va AJ faoliyatida korporativ qonun hujjatlari talablariga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish uchun mas'ul etib tayinlanadi; AJning biznes tavakkalchiliklarini va ijro etuvchi organning mas'uliyatini sug'urtalaydi; kuzatuv kengashi a'zolarining korporativ boshqaruv tizimini va AJ faoliyatining moliyaviy natijalarini mustaqil baholash natijalari bilan mukofot miqdori; aksiyadorlar umumiy yig'ilishiga hisobot beradigan AJ boshqaruv va nazorat organlari hisobotining (hisobotining) shakli va mazmuniga qo'yiladigan talablarni belgilash, umumiy yig'ilishning davomiyligini belgilaydi; aksiyadorlar vakili sifatida faoliyat yuritayotgan ijro etuvchi organ a'zolarining ijro etuvchi organ a'zolarini saylash masalasida ovoz berish huquqini cheklashi mumkin; Nizomda AK odatda aksiyadorlarning navbatdagi umumiy yig'ilishini o'tkazadigan sanani nazarda tutadi. 26. Ijro etuvchi organning aksiyadorlar va investorlar bilan samarali hamkorlik mexanizmlarini joriy etish uchun AJ zarur ichki hujjatlarni qabul qilib, ularda yuqoridagi tavsiyalarni aks ettiradi. Manfaatlar to'qnashuvi bilan bog'liq nizoli vaziyatlarning yuzaga kelishiga va hal etilishiga yo'l qo'ymaslik maqsadida AJ manfaatlar to'qnashuvida harakat qilish tartibi to'g'risidagi nizomni ishlab chiqadi, shu jumladan: AJ mansabdor shaxslarining majburiyatlari; AJ mansabdor shaxslari tomonidan harakatlar va bitimlar tuzishda, shuningdek, ular tomonidan axborotni oshkor qilishda manfaatlar to'qnashuvi paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin bo'lgan vaziyatlarni aniqlash; manfaatdor nizolarning yuzaga kelishi haqida kuzatuv kengashini xabardor qilish bo'yicha AJ mansabdor shaxslarining majburiyatlari; AJning mansabdor shaxslarining boshqaruv va boshqa yuridik shaxslarni nazorat qilish organlarida ishtirok etishi taqiq, AJ kuzatuv kengashi ruxsatisiz; Manfaatlar to'qnashuvida harakat qilish tartibi to'g'risidagi Nizom aksiyadorlar umumiy yig'ilishi tomonidan tasdiqlanadi. Aksiyalari faqat o‘z muassislari yoki oldindan belgilangan boshqa muayyan doiradagi shaxslar orasida taqsimlanadigan jamiyat yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyati deb hisoblanadi. Yopiq turdagi jamiyatning muassislari esa kamida uch shaxsdan iborat qilib belgilanadi (2.7 - rasmga qarang).Yopiq jamiyat o‘zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o‘tkazishga yohud ularni cheklanmagan doiradagi shaxslarga sotib olish uchun boshqacha tarzda taklif etishga haqli emas. Yopiq turdagi jamiyat aksiyadorlarining soni ellik nafargacha bo‘lishi kerak. Belgilangan chegaradan ortib ketgan taqdirda u yopiq aksiyadorlik jamiyatlari uchun miqdori aksiyadorlarning chegaralagan limitidan ortib ketgan shaxslar aksiyadorlar reyestrida ro‘yxatga olingan kundan e’tiboran olti oy ichida ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylantirilishi, ushbu muddat tugagach, sud tartibida tugatilishi lozim.Yopiq turdagi jamiyat aksiyadorlari ushbu jamiyatning boshqa aksiyadorlari sotayotgan aksiyalarini o‘zga shaxsga taklif etilayotgan narxda sotib olishda imtiyozli huquqqa ega bo‘ladilar. Agar aksiyadorlar aksiyalarni sotib olishda o‘z imtiyozli huquqlaridan foydalanmasalar, jamiyat aksiyadorlar tomonidan sotiladigan aksiyalarni sotib olish uchun imtiyozli huquqqa ega bo‘lishi uning nizomida ko‘zda tutilishi mumkin.Aksiyadorlar sotayotgan aksiyalarni sotib olishda imtiyozli huquqdan foydalanish tartibi, muddati jamiyat nizomida belgilab qo‘yiladi. Imtiyozli huquqdan foydalanish muddati aksiyalar savdoga qo‘yilgan paytdan boshlab 30 kundan kam va 60 kundan ko‘p bo‘lishi mumkin emas.Odatda, yopiq aksiyadorlik jamiyatlari yillik hisobotlarni e’lon qilishdan ozod etiladilar, lekin ko‘pincha ular o‘z tashabbuslariga ko‘ra yillik hisobotlarni e’lon qiladilar. Bu e’lonlar keng doiradagi huquqiy va jismoniy shaxslarni jamiyat faoliyati bilan tanishtirish va yangi sheriklarni jalb qilish maqsadida chop etiladi.
Jamiyat o‘zining filiallari va vakolatxonalarini tashkil etishi hamda vakolatxonalar ochishi mumkin. Ular o‘zlarini tashkil etgan jamiyat tomonidan mol-mulk bilan ta’minlanadi va shu jamiyat tasdiqlagan nizomlar asosida ish ko‘radi.
Filial yoki vakolatxonaning rahbari jamiyat tomonidan tayinlanadi va jamiyat bergan ishonchnoma asosida ish ko‘radi. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun javobgarlik ularni tuzgan jamiyat zimmasida bo‘ladi.Jamiyat nizomida uning filiallari hamda vakolatxonalari to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan bo‘lishi kerak. Jamiyatning filiallari hamda vakolatxonalariga doir ma’lumotlar o‘zgarishi munosabati bilan uning nizomiga kiritilgan o‘zgartirishlar to‘g‘risidagi axborot huquqiy shaxslarni davlat ro‘yxatiga oluvchi organga ma’lumot tarzida taqdim etiladi.Jamiyat tomonidan O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida filiallar tashkil etish va vakolatxonalar ochish, agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, filiallar va vakolatxonalar joylashgan joydagi mamlakat qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi.
Bundan tashqari aksiyadorlik jamiyati huquqiy shaxs huquqini olgan sho‘’ba va tobe jamiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Sho‘’ba jamiyat o‘zining asosiy jamiyati qarzlari yuzasidan javobgar bo‘lmaydi. Sho‘’ba jamiyatiga bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalarni berishga huquqiy asosiy jamiyat ana shunday ko‘rsatmalarni bajarish uchun sho‘’ba jamiyati tomonidan tuzilgan bitimlar yuzasidan sho‘’ba jamiyati bilan solidar javobgar bo‘ladi. Asosiy jamiyatning sho‘’ba jamiyatga bajarilishi shart bo‘lgan ko‘rsatmalarni berish huquqi sho‘’ba jamiyat bilan tuzilgan shartnomada belgilangan bo‘lsa yoki sho‘’ba jamiyatning nizomida ko‘zda tutilgan taqdirdagina asosiy jamiyat bunday huquqqa ega, deb hisoblanadi. Sho‘’ba jamiyat asosiy jamiyatning aybi bilan nochor bo‘lib qolgan hollarda asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning qarzlari yuzasidan subsidiar javobgar bo‘ladi. Asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida nochor bo‘lib qolishini oldindan bilib, yuqorida aytilgan o‘z huquqlari va imkoniyatidan sho‘’ba jamiyatining shunday harakatlarini amalga oshirishini ko‘zlab foydalangan hollardagina sho‘’ba jamiyatning nochorligi asosiy jamiyatning aybi bilan yuz bergan deb hisoblanadi.
Sho‘’ba jamiyat aksiyadorlari asosiy jamiyatdan uning aybi bilan sho‘’ba jamiyatga keltirilgan zararni to‘lashni talab qilishga haqlidir. Asosiy jamiyat sho‘’ba jamiyatning muayyan harakatlarini amalga oshirish oqibatlarida ziyon ko‘rishini oldindan bilib o‘z huquqlari va imkoniyatidan sho‘’ba jamiyatidan shunday harakatlarini amalga oshirishini ko‘zlab foydalangan holdagina ziyon asosiy jamiyatning aybi bilan keltirilgan,deb hisoblanadi.
Agar jamiyatga qarashli ovoz beruvchi aksiyalarning 20%idan ziyodrog‘i boshqa ishtirokchi jamiyatga qarashli bo‘lsa, u jamiyat tobe jamiyat deb tan olinadi. Ishtirok etuvchi va tobe jamiyatlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar qonun hujjatlarida tartibga solinadi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyati aksiyadorlari o‘zlariga tegishli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz erkin tasarruf etishi mumkin bo‘lgan jamiyat ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati deb hisoblanadi.
Ochiq turdagi aksiyadorlik muassislari tarkibiga kiruvchilarning eng kam soni cheklanmaydi. Ochiq turdagi jamiyat o‘zi chiqarayotgan aksiyalarga ochiq obuna o‘tkazishga va qonun hujjatlarining talablarini hisobga olgan holda ularni erkin sotishga haqli bo‘ladi.Ochiq o‘tkaziladigan obunadan maqsad - nizomli sarmoyani ko‘paytirish, moliyaviy imkoniyatlarni kengaytirish. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, cheklangan miqdorlarda tez-tez obuna o‘tkazish eng ko‘p foyda beradi: katta pul qilingan obuna uning muvaffaqiyat bilan yakunlanishini kafolatlamaydi, reklama kompaniyasi uchun katta mablag‘larni band qiladi, dividendlar darajasini pasaytirib yuboradi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining tashkiliy tuzilmasi 2.6 - rasmda keltirilgan.Ochiq turdagi jamiyat :jamiyatning yillik hisobotini, buxgalteriya balansini, foyda va zararlar hisob varag‘ini;
jamiyat aksiyalari emissiyasi ma’lumotnomasini;ushbu qonunda nazarda tutilgan tartibda aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi o‘tkazilishi to‘g‘risidagi xabarni;

• 
  jamiyat kafillagan shaxslarning ularga qarashli aksiyalar soni va turlarini ko‘rsatgan holda tuzilgan ro‘yxatlarini;
  
• 
  
  vakolatli davlat organi tomonidan belgilanadigan boshqa ma’lumotlarni ommaviy axborot vositalarida har yili e’lon qilishi shart. Aksiyadorlaming kompleks huquqlarini aniqlash, ulaming samarali amalga oshirilishini ta’minlash va barcha investorlaming, shu jumladan, korporativ institutlar va aksiyadorlik jamiyatlarining ishtirokchilari, yuridik va jismoniy shaxs bo‘lgan yirik va kichik aksiya egalarining qonuniy manfaatlarini maksimal darajada himoya qilish korporativ huquqning muhim muammo va dolzarb vazifalaridan biri bo‘lib kelmoqda. Aksiyadoming nisbatan muhim huquqlaridan biri bu kompaniyaning muhim masalalari, masalan, uni tugatish yoki qayta tashkil etish, shuningdek, vakillik organini (kuzatuv kengashi yoki direktorlar kengashi) saylash bo‘yicha ovoz berish huquqidir. Ovoz berish huquqini amalga oshirish bir qator holatlar tufayli qiyinlashishi mumkin. Ko‘pgina mamlakatlarda, shu jumladan, 0 ‘zbekistonda ham aksiyadorlar pochta orqali ovoz bera olmaydilar va ovoz berish uchun aksiyadorlar umumiy yig‘ilishida ishtirok etishlari kerak bo‘ladi. Bu talab esa ko‘pincha kichik aksiyadorlami o‘zlarining ovoz berish huquqlaridan foydalanmasliklariga olib keladi. Rivojlangan mamlakatlarda ovoz berish jarayonini ta'minlash majburiyati sudlarga yuklanishi mumkin, lekin bu holatda ham boshqaruvchilar aksiyadorlarga ta’sir ko‘rsatish, o‘zlariga nisbatan qulay sharoit ta'minlash maqsadida raqiblardan axborotni yashirish kabi yo‘llar bilan ovoz berish jarayoniga xalaqit beradilar. Huquq tizimi sust boigan mamlakatlarda aksiyadorlaming ovoz berish huquqi yanada yaqqol tarzda buziladi. Masalan, Rossiyada boshqaruvchilar ovoz berish jarayoniga o'zlariga "dushman" aksiyadorlami qo‘ymaslik maqsadida ularga aksiyadorlaming yillik umumiy yig‘ilishi o‘tkazilishi to‘g‘risida axborot bermagan. Lekin shu bilan bir vaqtda, Rossiya va boshqa ko‘pgina mamlakatlarda sudlar aksiyadorlami aksiyadorlar reyestridan ulami o‘chirib tashlashdan himoya qilishni ta'minlaydi. Maxsus vakillik o‘mini tashkil etish aksiyadorlar huquqlarini, shu jumladan, ulaming ovoz berish huquqlarini amalga oshirishning 300 www.ziyouz.com kutubxonasi muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. Aksiyadorlaming muik va manfaatlarini himoya qiluvchi, boshqaruvchilar faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi bu organga korporatsiyalar o‘z vakillarini saylaydilar. Vakillik korporativ boshqarishning to‘g‘ri shakli boiib, samarali harakat vaqtida korporatsiya faoliyati jarayonida yuzaga keladigan masalalami hal etishi mumkin. Ko‘pgina mamlakatlarda aksiyadorlaming ovoz berish huquqi sodiqlik va kompaniyaning manfaatlari uchun harakat qilish kabi majburiyatlar bilan to‘ldirilgan38. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruvchilar kompaniyaning manfaatlariga xizmat qilishi kerak. Agar nazorat qilish huquqi sezilarli darajada katta miqdordagi aksiyalarga ega bo‘lgan bir necha aksiyadorlar qo‘lida to‘planib qolsa (egalikning birlashishi), nazorat qilish huquqi (ovoz berish huquqi) bir necha aksiyadorlar o‘rtasida boMingan holdan ko‘ra o‘z huquqlarini amalga oshirish ular uchun oson bo‘ladi. Shunday qilib egalikning birlashishi ulaming himoyasini kuchaytiradi. Bu kompaniyada bir yoki bir necha aksiyadorlar yetarli, masalan, 10 foizdan 20 foizgacha ulushlarga ega degan ma’noni bildiradi. Bunday aksiyalaming egalari doimiy ravishda kompaniya haqida axborot olish va boshqamv shaxsiy tarkibini kuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ular, shuningdek, boshqaruvchilarga ta’sir ko'rsatish uchun ishonchnoma olish yoki bir-biriga singib ketish orqali yetarli ovozga ham ega bo‘lishadi39 40. Alohida hollarda yirik aksiyadorlar 51 foiz yoki undan ko‘p aksiyalarga ega bo‘lgan holda kompaniya ustidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazoratni amalga oshiradi. Shu bilan yirik aksiyadorlar agentlik muammosini muvaffaqiyatli hal etadilar, chunki ulaming manfaatlariga rioya etilishi uchun ular kompaniya ustidan yetarli darajadagi nazoratga ega boMadi. AQShda egalikni birlashtirish va banklar, sug‘urta tashkilotlari va boshqa institutlami nazorat qilish qonunchilikda cheklanganligi sababli aksiyalaming yirik miqdorlari, ayniqsa, nazorat jtaketiga egalik qilish juda kam uchraydigan holat boMib hisoblanadi. Buyuk 38 Kaplan L. Top Executive Rewards and Firm Perfomerence: A Comparison of Japan and the United States. prim.: 13. 39 ShleiferF., Vishny R. Large Shareholders and Corporate Control // 94 JoumaJ ofPolitical Economy., 1995. P. 461-488. 40 Qunday chcklashlar banklar, sug'urta kompaniyalari va boshqa alohida institutlarning aksiyadorlik jamiyati kapitalida ishlirok etishini ta'qiqlovchi 1933 Olass-Stragal Act ning qabul qilinishi natijasida kiritildi. Qarang: Scolt N., Wellons P.: Intemalional Finance. Cambridge, Harvard University Press, 1998. R. 135; Mark R. Strong Manngers, Weak Owners: The Political Roots of American Coiporate Finance. Princelon, NJ, University Press., 1994. P. 215. 301 www.ziyouz.com kutubxonasi Britaniyada esa xuddi shunday holat qonunchilikdagi cheklovlarsiz kuzatiladi41. Qolgan mamlakatlarda aksiyaiaming yirik miqdorlariga egalik qilish oddiy hol bo'lib hisoblanadi. Masalan, Germaniyada tijorat banklari ishonchnoma orqali tuziladigan bitimlar yordamida kocp hollarda asosiy kompaniyalardagi 25 foiz ovozni nazorat qiladilar, shuningdek, tocgcridan-to‘g‘ri aksiyadorlar yoki kreditorlar sifatida sezilarli darajada yirik miqdordagi aksiyalarga egalik qiladi42. Uncha katta bo‘lmagan nemis kompaniyalarida oilaviy nazorat yoki aksiyalarga piramida usulida egalik qilish orqali aksiya egalarining aksiyalaming 51 foizini nazorat qilishi me’yoriy hol bo‘lib hisoblanadi. Piramidalar uning oxirida turga aksiya egasiga nisbatan kam hajmdagi kapitalga ega bo'lgan aktivlami nazorat qilish imkonini beradi. Aksiyalarga birlashib egalik qilish uncha rivojlanmagan Yaponiyada ham xuddi Germaniyadagidek yirik kesishuv egaliklari, shuningdek, kompaniya aksiyalariga banklarning egalik qilishi me’yoriy hol hisoblanadi43. Boshqa mamlakatlarda ham shunga o‘xshash hodisalar kuzatiladi44. Shunday qilib, A.Shleyferning fikricha, "aksiyalarga birlashib egalik qilish va nazoratdagi egalikka hukmronlik butun dunyoda ham me’yoriy hol boclsa ajab emas... va tadqiqotlar yirik aksiyadorlaming korporativ boshqaruvda sezilarli o‘rin egallashini ko‘rsatadi"45. Yirik aksiyadorlar oczlarining ovoz berish huquqlarini amalga oshirish orqali boshqarishlari sababli ulaming kuchi ko‘p jihatdan ular ovozining huquqiy himoyalanganlik darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Yirik aksiyalarga egalik qilish kompaniyada qarorlarga ovoz berishning haqiqiy mexanizmi mavjud bo'lgan hollarda ishlaydi. Minoritar (kichik miqdordagi) aksiyadorlar bilan bog'liq holat bundanda muammoliroqdir, chunki nazoratni ta'minlash uchun ular boshqa aksiyadorlarga birlashishlariga to‘g‘ri keladi. Buning ustiga boshqaruvchilaming ular ishlariga aralashish ehtimolligi juda yuqori bo'lib, sudlarda minoritar aksiyadorlami himoya qilish yanada qiyin kechadi. Shuning uchun uncha katta bo‘lmagan miqdordagi alcsiyalarga egalik qilish korporativ huquqning barcha murakkabliklarini inobatga oladigan rivojlangan huquqiy tizim 41 Black B., CofFee Jr. J. Hail Britania?: Institutional Investor Behaviour under Limited Reguiation // 92 Michigan Law Review. 1994. R. 1997-2087. 42 Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (IHRT). IHRT mamlakatlarida korporativ boshqaruv 1999. 43 0 ‘sha joyda. 44 Shleifer A. Surevy of Corporate Govemance. Sm. prim. 45 0*shajoyda. 302 www.ziyouz.com kutubxonasi mavjud bo‘lgan holdagina samarali bo‘lishi mumkin. Yirik aksiyalarga egalik qilish nisbatan kam uchraydigan holat hisoblanadigan Buyuk Britaniya va AQShda egalikning birlashishi mexanizmi bir necha kichik aksiyadorlaming aksiyalarini sotib olish orqali kompaniya ustidan nazoratni qo‘lga oladigan va shu yo‘l bilan boshqaruvchilami almashtirish yoki nazorat qilishga erishadigan singib ketish shaklida namoyon bo‘lgan. Shunday qilib, singib ketishga egalikka birlashishning tezda amalga oshadigan va tegishli tarzda korporativ boshqaruvning amaldagi mexanizmi sifatida qarash mumkin46. Shuni ham ta’kidlash joizki, singib ketish odatda daromad oshishi kerakligini tasdiqlangan holda sotib oluvchi kompaniyaning ham, sotuvchi kompaniyaning ham umumiy qiymatini oshiradi. Bundan tashqari, singib ketish obyektlari odatda xo‘jalik faoliyatini yetarli darajada samarali yuritmaydigan kompaniyalar hisoblanib, samarali singib ketish natijasida ulaming boshqaruvchilari almashtiriladi. Shuning uchun AQShda singib ketishga boshqaruvchilar faoliyati ustidan nazorat ta’minlangan samarali korporativ boshqamv mexanizmi sifatida qaraladi4 . Banklar kabi yirik kreditorlar ham faol investorlar hisoblanadi. Yirik aksiyadorlar singari ular ham kompaniyada katta mulkka ega bo‘lishadi va kompaniya o‘z majburiyatlarini bajarmagan yoki ulami buzgan hollarda uning ustidan nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi, bundan tashqari banklar odatda qisqa muddatli qarzlar berganliklari sababli kompaniyalar ularga deyarli muntazam ravishda murojaat etib turadi. Natijada bir qator nazorat mexanizmlarini qo‘lgan kiritgan holda yirik kreditorlar o‘z qo‘yilmalari orqali kompaniyaning muhim ishlarini hal etishda aralashish imkoniyati bilan birgalikda sezilarli darajadagi huquqlarga ega bo‘ladilar. Bundan tashqari, ko‘pgina mamlakatlarda banklar kompaniyaning aksiya kapitali bilan birgalikda o'zlari investitsiya qilgan qarz kapitalining ham egasi bo‘lib qolishadi yoki muqobil tarzda boshqa investorlaming aksiyalari bo‘yicha ovoz berish huquqni amalga oshiradi48. Natijada banklar va boshqa yirik kreditorlar ko‘p hollarda yirik aksiyadorlar sifatida harakat qiladigan bo‘ldi. *• 46 Sharfslein D. The Disciplinary Role of Takeovers // 55 Joumal of Economic Studies. 6. R. 567-582. 1988. 41 Easlerbrook F., Kischel D. The Economic Slructure of Corporate Law. prim. 24. •,8 OECD. 1995 303 www.ziyouz.com kutubxonasi Germaniya va Yaponiyada kompaniyalardan farq qilgan holda banklaming imkoniyatlari ancha yuqori, chunki banklar aksiyalaming sezilarli miqdordagi paketlariga egalik qiladi, korporativ kengashlarda ishtirok etadi, kredit berishda yetakchi o‘rin tutadi va o‘z faoliyatini kreditorlar uchun qulay bo'lgan muhitda amalga oshiradi. Boshqa mamlakatlarda, ayniqsa, nazoratni banklarga berish jarayonlari mukammal ishlab chiqilmagan davlatlarda banlc tomonidan boshqarish nisbatan samarasiz bo‘lishi mumkin. Shu bilan birgalikda, belgilangan huquqiy himoyaning zamrligi barcha yirik investorlar tomonidan tan olinadi. Yirik aksiyadorlarga o‘z huquqlari ta'minlanishini ijro etish uchun sudlar talab etiladi. Singish bozori ishtirokchilari aksiyalarni sotib olish va kengashni o‘zgartirishda himoyalangan mexanizmlarga, kreditorlar esa mulkni qaytarilishini ta’minlash uchun sudlarga muhtoj. Yirik aksiyadorlaming asosiy imtiyozi (singishni istisno etgan holda) ulaming yaxshi xabardor etilmagan sudlar mavjudligida samarali hisoblangan nisbatan oddiy mexanizmlarga tayanishida ko‘rinadi. Albatta, yirik investorlar boshqa aksiyadorlaming, ayniqsa, kichik aksiyadorlarning ttranfaatlari bilan mos kelmaydigan o‘z manfaatlarini ilgari surishlari mumkin. 0 ‘z holatini yaxshilash maqsadida yirik aksiyador o‘zining boshqarish huquqini amalga oshirish jarayonida daromadlami o‘zi uchun samarali yo‘llar bilan (bu yo‘l kichik aksiyadorlarga zarar yetkazsada) qayta taqsimlaydi. Agar yirik aksiyadorlar ovoz berish yoki piramidali tuzilish orqali kompaniyani nazorat qilish bo‘yicha nisbatan keng huquqlarga ega ekan yoki boshqacha qilib aytganda "bir aksiya - bir ovoz" tamoyilidan chekinishlar mavjud ekan, ular o‘zlariga maxsus dividendlar to‘lanishiga erishishi yoki o‘z1ari nazorat qilayotgan kompaniyalar bilan bo‘ladigan aloqalarga tayanishlari mumkin. Shunday qilib, yirik aksiyadorlar uncha ko‘p boimagan aksiyaga , ega boigan aksiyadorlarga nisbatan o‘z huquq va manfaatlarini himoya qilishga yaxshiroq tayyorlanganlar. Lekin aksiyadorlar huquqi nisbatan yaxshi himoya qilinadigan mamlakatlarda investorlar yirik boiishni xohlamasliklari ham mumkin. Bunda kompaniyalarda aksiyadorlar o'rtasida tarqalib ketgan aksiyalarga egalik qilishga intilish boiadi. Aksiyadorlar huquqlari barqaror himo' a qilinmagan davlatlarda esa aksincha, birlashib egalik qilishdagi bu nuqsonning oldini olishga intilish boiadi. 304 www.ziyouz.com kutubxonasi Umumiy qilib aytganda, turli mamlakatlardagi korporativ boshqaruv amaliyoti aksiyadorlaming huquqlarini himoya qilish bo‘yicha o‘zining mexanizmlarini ishlab chiqqan. Masalan: - aksiyadorlarning vakilligi (kuzatuv kengashi); - ishonchnomalar (ishonchnomalar asosida ovozlar olish); - singish; - bankrotlik. Ta’kidlanganidek, turli mamlakatlardagi ajralib turuvchi xususiyat shundaki, barcha aksiyadorlar va investorlar huquqlarining lozim darajadagi himoyasi boTishi, yirik aksiyadorlar ko‘rinishidagi egalikni birlashish darajasining cheklanishi hisoblanadi. Shunday ekan, yirik aksiyadorlaming keng imkoniyatlariga qaramasdan kichik aksiyadorlar huquqlarini ta’minlashning choralari ko‘rilmoqda. Shuning uchun faqat kichik aksiyadorlar huquqlari samarali ta’minlangan tizimdagina har bir shaxs uncha qimmat boTmagan bir dona aksiyani uning oxirgi egasi o ‘zi boTishligini inobatga olib sotib olishi mumkin. Bundan tashqari, fond bozorining rivojlanishi aksiyalarni begonalashtirishning erkin imkoniyatini yaratadi va ular ko‘pincha kompaniya ustidan nazorat qilish maqsadida emas, balki daromad olish maqsadida sotib olinadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida ushbu omillardan biri, ya’ni aksiyalami erkin begonalashtirishning ta’minlanishi qonunchililcda belgilangan va natijada qimmatli qog‘ozlar bozorida amal qiluvchi huquqiy tizimga ishonch oshmoqda, bu esa kichik aksiyadorlar tomonidan investitsiyalar kiritilishiga katta yordam bermoqda. Shunday qilib, bu ishda yetakchi o‘rin huquqiy tizimga tegishli boTib, bu boradagi barcha natijalar ushbu huquq tizimining barcha aksiyadorlarning huquqlarini amalga oshirish va himoya qilinishini qay darajada ta’minlashiga bogTiq boTadi. Korporativ boshqamv tizimida quyidagilar aksiyadorlar huquqlarini ta’minlashning asosiy elementlari hisoblanadi: 1. Aksiyadorlaming quyidagilarga boTgan asosiy huquqlarini belgilash: - mulk huquqini ro‘yxatdan o ‘tkazishning ishonchli usuli; - aksiyalami begonalashtirish yoki berish; - zamonaviy va muntazam asosda korporatsiya haqida zarur axborotni olish; - aksiyadorlaming umumiy yigTlishida ishtirok etish va ovoz berish; 305 www.ziyouz.com kutubxonasi - boshqaruvga bo‘ladigan saylovlarda ishtirok etish; - korporatsiya daromadlarida ulushi; qarorlar qabul qilishda ishtirok etish va kompaniyada muhim o‘zgartirishlami amalga oshirishga bag‘ishlangan qarorlar haqida yetarli axborotlar olish. 2. Alohida aksiyadorlarga ularga tegishli aksiyalar ulushi asosida nazorat darajasini olishga yordam beradigan kapital tuzilishi va mexanizmlari oshkoralik tamoyiliga asoslanishi kerak. 3. Korporativ nazorat inaqsadlari uchun bozorlar samarali va ochiq tarzda faoliyat yuritish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. 4. Kapital bozorlarida korporatsiya nazoratini egallashni tartibga soluvchi qoida va jarayonlar, shuningdek, korporatsiya aktivlarining sezilarli qismini qo‘shib yuborish yoki sotish kabi favqulodda xarakterdagi bitimlar investorlar o‘z huquqlari va ulami himoya qilish vositalarini bilishlari uchun oshkoralik asosida aniq ifodalanishi lozim. Bitimlar hammaga ma’lum narxlar va aksiyadorlar kategoriyalariga qarab ulaming barchasiga tegishli bo‘lgan huquqlarni himoya qiluvchi adolatli sharoitlar asosida tuzilishi kerak. 5. Kompaniyani singishiga to‘siq bo‘luvchi mexanizmlardan ma’muriyatni hisobdorlikdan himoya qilish maqsadida foydalanilmasligi kerak. Institutsional - investorlar institutini qo‘shgan holda aksiyadorlar o‘zlarining ovoz berish huquqlaridan foydalanishlari ularga qanchalik foyda yoki zarar keltirishini bilishlari kerak. 6. Korporativ boshqamv tuzilishi kichik aksiyadorlami ham inobatga holda aksiyadorlarga nisbatan teng munosabatni ta’minlashi kerak. Ulaming barchasi o‘zlarining huquqlari buzilgan hollarda samarali himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘lishlari lozim. 7. Aksiyadorlar umumiy yig‘ilishini o‘tkazish tartibi va jarayoni barcha aksiyadorlarga nisbatan teng munosabatni ta’minlashi kerak. Kompaniyada qabul qilingan jarayonlar ovoz berishda ishtirok etishni o‘ta murakkab va qimmatga tushadigan qilib qo‘ymasligi kerak. 8. 0 ‘z manfaati yo‘lida ichki axborotdan foydalanib, amalga oshirilgan va suiiste’mol ko‘rinishdagi operatsiyalar ta’qiqlanishi kerak. 9. Boshqamv a’zolari va boshqaruvchilar korporatsiyaga tegishli bitim va boshqa masalalarda o‘zlarining moddiy manfaatdorliklari to‘g‘risida xabar qilishlari lozim. 306 www.ziyouz.com kutubxonasi Shunday qilib, barcha aksiyadorlar huquqlarini samarali amalga oshirish va himoya qilish, eng awalo, har bir mamlakatning qonunchilik me'yorlaridan kelib chiqadi.