Mavzu: aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir k`orsatish

Ijodiy о 'yinlar o ‘z tabiatiga ko'ra tasviriy (gavdalantira olish) tavsifga
ega b o iib , unda bolalarning tevarak-atrof haqidagi tasaw u rlari, avval
egallagan bilim lari aks etadi. 0 ‘yinlar jarayonida m avjud bilim lar yangi
bosqichga ko'tariladi: nutq orqali ifodalanadi, shuningdek, um um lashadi,
qayta o'zlashtiriladi, takom illashadi. 0 ‘yin jarayonida m uloqot qilish
orqali bolalarning bilim lari oshadi, o ‘zaro bir-birlari bilan fikr alm ashishadi, kattalarning m aslahatlariga, q o ‘shim cha m a’lum otlar olish uchun
boshqa m anbalarga e'tib o r qaratishadi.
Bolalarning aqliy rivojlanishida shuningdek, kompyuter o'yinlari,
multimediali dctsturlar ham alohida aham iyat kasb etadi. Bugungi kun-
97
da axborot texnologiyalari ta’lim sohasida ota-onalar, pedagogiar va
boshqa m utaxassislam ing imkoniyatiarini, xususan maktabgacha ta'lim
yoshidagi bolalarga ta ’lim berish yo'llarini sezilarli darajada kengavtirmoqda. Zam onaviy kompyuterlardan unumli va samarali foydalanish
yosh bolalarning iqtidorlarini to ‘la ochilishiga va qobiliyatlarini takomillashtirishga yordam berishi. shubhasizdir. R ivojlangan davlatlarda boljlarga m o‘ljallangan kom pyuter dasturlarining ko‘plab turlari ishlab chiqilgan. Respublikam izda ham 2008-yildan boshlab “Bilim don” turkumidagi
kom pyuter mashg^ulot-o'yinlari ishlab chiqila boshlandi. Ana shu turkum
doirasida ishlab chiqilgan “Rang va shakilarni o ‘rganam iz” dasturi 3-5
yoshli bolalarning aqliy rivoj lanishi uchun katta imkoniyatlarga ega.
Dasturdan foydalanish orqali bolalar quyidagi bilimlarga ega bo‘lishadi:
1) oltita asosiy ranglam i (qizil, sariq, yashil, k o ‘k, oq. jigarrang) osonlik
bilan o'rganib oladilar; 2) ranglam i predm etlar bilan bog‘liqlikda “k o ‘rish” hissini rivojlantiradilar;
3) har bir rang haqida qiziqarli she’riarni bilib oladilar;
4) to 'rtta asosiy shaklni (doira, uchburchak, to'rtburchak, teng lomonii
to ’rtburchak) bir-biridan ajrata oladilar:
5) turli predm etlarda shakilarni belgilay olish qobiliyatini rivoj lantiradilar:
6) predm etlarni turli xususiyatlari orqali guruhlay oladilar;
7) berilgan predm etlar ichidan m antiqiy ortiqchasini aniqlay oladilar:
8) dastur orqali bolalarning flora (o'sim lik) va fauna (hayvonot) dunvosi bilan yaqindan tanishishlari ta ’m inlanadi;
9) m ayda b o ‘laklardagi o ‘zaro uzviy bog‘liqliklarni aniqlash m alakasi
rivoj lanadi22.
D asturning rang va shakllarini o ‘rgatuvchi sahifalarida bolalarning
o ‘rganishlari oson bo'lishi uchun avval ikkita rang (yoki shakl) birm a-bir
ko'rsatilib nomi aytiladi va joyi o ‘zgai1irilib, ular birin-ketin so ‘raladi.
So‘ralgan rang (shakl) bola taralidan to ‘g ‘ri ko ‘rsatilsa, u olqishianadi va
keyingi rang so ‘raladi. U slubiy jihatdan bolalarning to ‘g ‘ri jas oblariru
olqishlanishi ularda o ‘rganishga rag‘batni oshiradi. Bordi-vu, bola so ‘ralgan rangni noto‘g‘ri belgilasa, xatoga yo ‘l q o ‘ygani bildiriladi va qayta
harakat qilib k o ‘rishi so ‘raladi.
22. Rang va shakilarni o ‘rganamiz. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun multimedia
.dasturi. - Т.: "O’zbegim dasturlari”. 2008. - 3-b.
98
Dasturda bolalar bilim ining ichki - dasturiy nazorati program m alashtirilgan. D asturdan foydalanayotgan bolaning y o ‘l qo'yayotgan xatolari
tahlil qilib bonladi va bola adashayotgan y o ’nalishda xatolar soni k o ‘-
payishi bilan uning bilim ini m ustahkam lavdigan o’yin boshlanadi.
D asturda bir qator rasm larni kichik boTaklardan to ‘plab, yaxlit holga
keltirish o'vini ham o 'rin olgan. Bola vazifani to 'g 'ri bajarsa rasm syujetiga mos ovoz eshittiriladi. Jam i yigirm ata rasm ni kichik parchalardan
to'plash shart qilib beriladi. Rasm larning avvalgilari faqat to ‘rt bo'lakka
boMingan bo'lsa, keyinroq olti b o ‘lakka b o ‘lingan rasm larni yaxlit holga
keltirish so :raladi. D astur ilk o'rnatiiganda olti rasm bu o ’yin uchun faol
turadi. Bolar ranglar va shakllarni o ‘rganish b o ’yicha qolgan m ashqlarni
bajarish asnosida qolgan rasm lar ham faollashib boradi.
Faoiiyatning samarali turlari (m ehnat, konstruktiv, tasviriy) fikrlashni
rivojlantirishning keyingi rejalashtirilgan vazifalarini am alga oshirish
uchun o ‘ziga xos im koniyatlarni yaratadi. B ola o ‘zining am alga oshirgan
harakatlari natijalarini k o 'ra oladi. bajarilayotgan ishning bosqichlari, uni
am alga oshirish usullarini aniqlaydi.
M ehnat faoliyatiga asoslangan aqliy tarbiya bolalarning sensor tajribalarini boyitishga y o ’naltirilgan: m ateriallar, ulam ing belgilari, xususiyatlari, am alga oshirilgan faoliyat natijasida yuzaga keladigan o ‘zgarishlar (qum suv sepilgach nam bo ’ladi; chopilgan yer yum shoq b o ‘lib
qoladi, sovun suvda k o ‘piradi) bilan tanishadi. Bolalarda m ateriallar,
m ehnat qurollari va vositalari, m ehnatga doir harakatlarni bajarish
haqidagi bilim'lar tizim i shakllanadi.
Ayniqsa, qo’l m ehnati ta sa w u r (shu jum ladan, fazoviy), topqirlik,
ijodkorlikni rivojlantirish uchun cheksiz im koniyatlarga ega.
Tabiat q o ‘ynida am alga oshiriladigan m ehnat bilish faoliyatida alohida
aham iyat kasb etib, bolalarni o ‘sim liklar va havvonot dunyosining o ‘ziga
xosliklari bilan tanishtiradi. sabab-aloqadorliklarni hosil qilishga, xulosalar chiqarishga, tafakkur yuritishga yordam beradi.
Yer uchastkasida. tabiat burchagida o ‘sayotgan o'sim liklarni bolalar
qiziqish bilan kuzatadilar, o ‘sim liklarning o ’sishi uchun m a’lum sharoitlar
(namlik, yo m g ‘lik, issiqiik) zarurligiga ishonch hosil qiladilar. A na shu
tarzda tabiat qo'ynidagi m ehnat bolalarning nutqiy-m antiqiy fikrlashining
shakllanishiga im kon beradi.
Bola hayotining dastlabki davrlaridanoq moddiy va m a’naviy m adaniyat buyumlari aqliy tarbiyaning m uhim vositasi sifatida nam oyon bo ‘la-
99
di. Bunday m oddiy va m a’naviy m adaniyat buyunilariga xilm a-xil o ‘yinlar, o ‘yinchoqlar, tasviriy san’at, arxitektura, am aliy san’at asarlari kiradi.
B ugungi kunda m aktabgacha ta ’lim m uassasalarida milliy m adaniyat
durdonalaridan aqliy tarbiya vositasi sifatida keng foydalanilm oqda. M illiy m adaniyat durdonalariga milliy qo'shiqlar, raqs, xalq og'zaki ijodi.
asbob-anjom lar, kiyim lar; m illiy urf-odatlar. bayram lar, m arosim lar kiradi. M illiy m adaniyatning bilish faoliyatiga doir m azm uni nihoyatda boy
b o iib , tarbiyalanuvchilarda xalqning hayoti va turm ush tarzi, uning milliy qiyofasi. hunarm andchiligi va boshqalar haqidagi dastlabki tarixiy tasavvurlar shakllanadi.
A qliy tarbiyaning yana bir kom pleks tavsifga ega vositalaridan biri
m uzeylar (tarixiy. san ’at, o"lkashunoslik)dir. 2008-yil ll-sv g u std a
respublikam izdagi O 'zbekiston tarixi davlat m uzeyi qoshida "B olalar
m uzeyi” ochilgan. B olalar m uzeyi tasviriy san'at, kulolchilik, hunarm andchilik, arxeologiyaga doir m ateriallar bilan jihozlangan. Aynan m uzeyning o 'zid a bolalar tom onidan turli buyum larni yasashga doir interfaol
m ashg‘ulotlarni o ‘tkazish yo ‘lga qo ‘yilgan. B ularning ham m asi bolalarning aqliy salohiyatini rivojlantirishga xizm at qiladi. Shuningdek, liar bir
m aktabgacha ta ’lim m uassasalarida kichik m uzeylar yaratish m aqsadga
muvofiqdir.
? N A Z O R A T U C H U N SAVOL VA T O P S H IR IQ L A R
1. Aqliy rivojlanish deganda nim a tushuniladi?
2. Aqliy rivojlanishning tarkibiy qism larini sanab bering.
3. Aqliy tarbiya tushunchasiga ta ’rif bering.
4. M aktabgacha taTim yoshidagi bolalam i aqliy tarbiyalashning
zaruriyati nim alardan iborat?
5. M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalam i aqliy tarbiyalashning asosiy
vazifalariga nim alar kiradi?
6. Sensor tarbiyaning m aqsad va vazifalari nim adan iborat ?
7. Sensor etalonlarga nim alar kiradi?
8. M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarda fikrlashning qaysi turlarini
rivojlantirish m uhim aham iyatga ega?
9. M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarning aqliy tarbiyasida qaysi
bilish jarayonlari m uhim rol o ‘ynaydi?
10